a. Terim, Tanım

Arapçada şükür kelime olarak,”şe-ke-ra” “الشكر”   kökünden türetilmiş olup; “hayvanın yediği besini, verdiği sütü ve semizliği belli etmesi” manasına gelmektedir[1].

Sözcüğün lügat anlamı biraz daha açılacak olursa “şükür”; “beslenen hayvanın, yediklerinin karşılığını maddeten vermesi”, yani “bir tavuğun yumurta vermesi, bir ineğin süt vermesi, bir koyunun yün vermesi ve her üçünün de et verecek şekilde semirmesi” olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımın ifade ettiği karşıt anlamdan ise beslenen bu hayvanların sahiplerine sesle veya beden dili ile gösterdikleri yaranma ve şirinlik hareketlerinin “şükür” kapsamında olmadığı anlaşılmaktadır.

Aynı kökten türemiş olan “teşekkür”, “müteşekkir” ve “şükran” sözcükleriyle birlikte Türkçede de kullanılan “şükür” sözcüğü, türevleriyle birlikte Kur’an’da toplam yetmiş dört kez yer almıştır. Bu ayetler bir bütün olarak değerlendirildiğinde şükür; insanların, Allah’ın kendilerine verdiği nimetlere karşı, nimetin karşılığını Allah’a vermeleri olarak tanımlanmaktadır.

Sözcüğün hem ayetlerdeki kullanımı hem de gerçek anlamı, verilen nimetlere karşılık olarak verilenin, yani “şükrün” de o nimet cinsinden bir karşılık olmasını gerektirmektedir. Diğer bir ifadeyle, “şükrün” lâf ile olmayacağı, gerek sözcüğün kelime anlamından gerekse Kur’an’daki kullanımlarından anlaşılmaktadır.

b. Kur’an ve Sünnette Şükür

Şükür, türevleriyle birlikte Kur’an’da toplam yetmiş dört yerde zikredilmiştir. Sebe suresinde; “Kullarım arasında şükredenler azdır”[2];  İbrahim suresinde; “Şükrederseniz muhakkak nimetimi artırım”[3] buyrulmaktadır. Şükür ayetleri bir bütün olarak değerlendirildiğinde şükür; insanların Allah’ın kendilerine verdiği nimetlerin karşılığında Allah’a nasıl teşekkür etmeleri gerektiği üzerinde yoğunlaşıldığı görülmektedir[4].

Hadisi şerifler incelendiğinde Allah Rasûlünün ﷺ; “İman iki kısımdan müteşekkil bir bütündür; onun bir yarısını sabır, diğer yarısını da şükür oluşturur[5]”; “Aza şükretmeyen çoğa da şükretmez”[6] ; “Yemek yiyip şükreden, oruç tutup sabreden gibidir”[7].; “Zikrin en faziletlisi Lailahe illallahdır. Duanın en faziletlisi Elhamdülillahtır”[8] ; “Allah’a şükretmeyen insanlara teşekkür etmez, insanlara teşekkür etmeyen Allah’a şükretmez” [9] şeklinde ifadelerinin olduğu görülmektedir.

Şükürle bağlantılı diğer önemli bir konu da sabırdır ki bu konuyu bir sonraki başlık altında detaylı olarak müstakilen inceleyeceğiz. Hakka vuslatta sabır mı yoksa şükür mü daha efdal sorusuna yanıt hemen verilememiştir. Hazreti Ömer (ra) efendimiz; “Şükürle sabır birer binek hayvanı olsalardı, hangisine daha önce bineceğimi kestiremezdim” şeklinde ifade buyurarak durumu daha iyi açıklamışlardır.

c. Şükrün Hakikati

Şükür, tüm insanlık boyunca insanların çoğunun gözünden ve fehiminden kaçırdığı, Kur’anın kıyamete kadar baki olacağı hususu da düşünüldüğünde kıyamete kadar insanlığın çoğunun bu konuda gaflete düşeceği bir gerçektir. Cenâb-ı Hak bu durumu alenen ve açıklıkla vurgulamıştır. Kelamı kadiminde;  “وَقَلِيلٌ مِّنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ“ “Kullarım arasında şükredenler azdır”[10] buyrulmaktadır. Oysa Müslüman toplulukların kültüründe iki insanın karşılaşmasında ilk söz “selamün aleyküm” olmakta arkasından nasılsın denilmekte ve sonraki cevap “çok şükür iyiyiz” olmaktadır. Bu telefon konuşmalarının da ezberi haline gelmiştir. En acı anımızda dahi “çok şükür iyiyiz” diyebiliyoruz. Hal böyle olmasına rağmen acaba neden Cenâb-ı Hak bize şükürsüzsünüz muamelesi yapmaktadır. Burada biraz düşünülmesi ve durulması lazımdır. Demek ki ezberden “elhamdülillah” veya “çok şükür” ifadeleri şükür anlamına gelmemektedir.

Hakiki şükür için bazı alt yapıların olması gereklidir. Tam manasıyla şükredebilmek için öncelikle bilgi gereklidir. Neye şükredilmeli, kime şükredilmeli ve niçin şükredilmeli? Bu hususlarda şuurlu olunmalıdır. İmamı Gazali hazretleri şükür bahsinde şükrün üç unsurundan bahseder. Buyururlar ki şükür için ilim, hal ve amel gereklidir. Şükür bu üç unsurdan mürekkeptir. Bu üç hamurun yoğrulması ile şükür oluşmaktadır.

Şükür için birinci şart ilimdir. İlim derken bugünkü manada bilgi kastedilir. Kişi kendisine nimeti veren varlığı bilmelidir. Nimetin yalnızca ondan geldiğini, insanlık, İslâmlık, akıl, yiyecek ve içecek vs. tüm nimetlerin Cenâb-ı Haktan olduğu bilinmelidir. Vesilelere takınılmaması gerektiğini önemle vurgulanır. Vesileye de teşekkür, şükrün içerisindedir. Bizi zahiren dünyaya getiren anne babamızdır. Ama anne-baba sadece vesiledir. Onlara da teşekkürü unutmamamız gerektiğini yine Kur’anı azimüşşan bildirmektedir. Ancak şükürdeki azimet asıl nimetlerin sahibi tarafından verildiği bilgisi üzerinde durulmaktadır. Asıl sultan unutulmamalıdır. Padişahın emriyle bizlere nimetler verilmiştir. Vezirin eliyle verilen nimette vezirin aracı olduğu unutulmamalıdır. İş vezire kalsaydı bir dirhem bile bize vermezdi. Onun gönlüne “ver” icbarını yapan sultandır. Kişi bunu bilmeli teşekkürü ilgili yere yapmalıdır. Bu husus Cenâb-ı Hakkın vahdaniyetiyle alakalı bir durumdur. Burada Cenâb-ı Hak ortak kabul etmemektedir. Kişi verilen nimetin Allah (cc) tarafından verildiği bilgisinde ve şuurunda olmalıdır. Bu birinci şarttır.

İkinci şart haldir. Şükürde hal gereklidir. Halden kasıt nimet verenin nimet vermesinden dolayı meydana gelen sevinçtir. Bu bilgi ve nimet karşısında kişi kendisinin bizzat Cenâb-ı hak tarafından muhatap alındığının sevincidir. Hani küçük çocuklara büyük bir adam gibi isminin yanına “bey” veya “hanımefendi” sıfatları ekleyerek konuşulunca çocukta müthiş bir sevinç olur. Kendisinin muhatap alındığı, önemsendiği yüzüne yansır. Cenâb-ı Hakta her an bir iş üzerine ve el an hay ve halen hayatta olan insanları çocukluklarına bakmadan “ey kulum” diyerek muhatap almıyor mu? Evet alıyor. Benimle canlı bir alışverişin içinde ve bana doğrudan nimetlerini ihsan ediyor, verme konusunda arada kimse yok. Öyleyse bunun sevinciyle sevgi gösterisi hali, şükrün ikinci şartıdır.

Üçüncü şart ameldir, yani eylemdir. Böyle bir sevinçle kişi eylemde bulunmalıdır. Kelime anlamında olduğu gibi tavuksa yumurtlamalı, koyunsa süt vermelidir. Böyle bir bilgi ve halden, amel doğmalıdır. Salih amel denilen şey işte böyle bir şeydir. Ortaya eylemsel bir teşekkür çıkmaktadır. Eylem şükrün son unsurudur. Eylemin içi bilgi ve hal ile doldurulmalıdır. Amel, insanın her eylem ve işleminin neticesinin Allah (cc) için yapıldığı bilinciyle yapılmasıdır. Bu aşamada amel dille, kalple ve diğer azalarla yapılabilir. Dille yapılan zikir bu sefer şükür olur. Bu tarz şükür aynı zamanda zikir olur. Kalple yapılan niyette sırf Allah (cc) rızası olur. Kalp Cenâb-ı Hakkın nazargâhı olur. Diğer azaların bu bilgi ve sevinçle her yaptığı her eylem zikir olur, şükür olur. Cenâb-ı Hak kendisine mal bahşetmiş ise onun şükrünü fakir ve yoksula vererek yerine getirir. Hayat ve sıhhat şükrünü, sa’y ve gayretini Allah (cc) yoluna sarf ederek eda eder. İşte bu üç hali içerisinde barındırarak yapılan teşekkür eylemlerine gerçek manada şükür denilmektedir.

Teşekkürde öncelik insanlık için olmalıdır. İlk önce bizi yarattığı için Cenâb-ı Hakka teşekkür edilmeli. Sonra elhamdülillah ki bizi İslâm üzerine yarattı. İkinci teşekkür İslâmlık için olmalıdır. Çok şükür ki bizi Efendimize ﷺ ümmet olarak yarattı. Sonra bizi sağlıklı ve sıhhatli yarattıysa buna, sonra verdiği nimetlere tek tek teşekkür edilmelidir. Gerçi ayeti kerimelerde “benim nimetlerimi saymakla bitiremezsiniz”[11] buyrulmaktadır. Sonsuz nimetlere ulaşan bizler hangi birine şükredeceğimizi şaşırmamız gereklidir. O yüzden bunca nimetlere karşı şükrümüzün az olduğu belirtilmiştir. Bu aşamada Musa aleyhisselamın Cenâb-ı Hakla arasında geçen diyalog hatırlanmalıdır.

Musa (as) yarabbi ben senin hangi nimetine şükredebileyim. Sonsuz nimetleri bizlere sundun. Buyurduklarında Cenâb-ı Hak; “Ya Musa, senin bu anlayışın bize şükür olarak yeter” buyurmuştur.

Ayeti kerimede “şükredin ki nimetimi ziyadeleştireyim”[12] buyrulmaktadır. Şimdi her şükürden sonra ziyadeleşen yeni nimete yeniden şükür gereklidir. Bunun şükrü nasıl yapılacaktır, şeklinde soruyla karşılaşan bir evliyaullah Musa aleyhisselamın Cenâb-ı Hakla bu diyalogunu örnek vererek, kişinin bu şuurda olması da şükürdür buyurmuşlardır. Yani insanın Cenâb-ı Hakkın sonsuz nimetleri karşısında şaşkına dönmesi acizlik hissetmesi en büyük şükürdür muhteremler.

Zira Cenâb-ı Hakkın bizim vereceğimiz bir mala veya ibadete ihtiyacı yoktur. Bizim yaptığımız ameller deryada bir damla hükmünde bile değildir. Bu yüzden şükürde amelle, eylemle birlikte bilgi ve hal dediğimiz diğer unsurların da bulunması gereklidir. Bu seviyeyi yakalamış insan ayeti kerimelerde yer alan az kullar zümresine ilhak olmuştur. Cenâb-ı Hakkın övgüsüne mazhariyet kazanmıştır.

Kaynaklarda geçen ve meleklerin dahi gıptayla izlediği örnek bir insanın durumundan bahsetmek istiyoruz. Cebrail aleyhisselam Cenâb-ı Haktan dünyada kendisinden razı olduğu şükrünü, zikrini, ibadetini beğendiği bir kişiyi kendisine göstermesini ister. Cenâb-ı Hakta bir kulunun ismini verir ve yaşadığı yeri gösterir. Cebrail aleyhisselam da bu kişiyle ilgili araştırma yapar, levhi mahfuza bakar ki bu kişi şakiler defterine yazılıdır. Mesele hakkında daha da meraklanır. Şaki defterine yazılı ama Cenâb-ı Hakkın övgüsünü almış bu insanla görüşmeye karar verir. Bir insan suretinde bu kişinin yanına gelir. Bu kişiyi izlemeye başlar. Bu kişi bir nehir kenarında yaşayan yalnız biridir. Sabahları kalkıp nehirden abdestini alan, öğleye kadar yiyeceği balığı tutan sonra sair ibadetlerini yapan sıradan bir insan görüntüsü sergileyen biridir. Bu durumu izleyen Cebrail aleyhisselam daha da meraklanır. İnsan suretinde bu kişinin yanına gider ve kendisinin Cebrail olduğunu kendisinin Cenâb-ı hak tarafından şakiler defterine yazıldığını söyler. Bu zatı muhterem “elhamdülillah” diyerek şükür secdesine kapanır. Cebrail aleyhisselamın bu kişinin yanlış anladığı düşüncesiyle durumu bir daha anlatır. Bu kişi de tekrar “elhamdülillah” der ve “demek Cenâb-ı Hak beni bir deftere yazmış, ya unutmuş olsaydı, ya hiçbir deftere yazmasaydı, ya muhatap almasıydı ?” diyerek yeniden şükür secdesine kapanır. O anda Allah (cc) bu kişiyi salihler defterine yazar ve Cebrail (as) in bu durumdan haberi olur. Bu sefer bu kişiye yeni durumu anlatır bu zatı muhteremde en ufak bir değişiklik olmadan ve yine “elhamdülillah” der ve şükür secdesine kapanır. Cebrail aleyhisselam her iki durumda da kişide bir değişiklik olmadığını devamlı şükür halinde olduğunu gözlemler ve gerçekten Cenâb-ı Hakkın neden bu kulundan en çok razı olduğunu görür.

Bu misal bizlere kadar ulaştırılmış ve tevatüren gelmiştir. Her hâl ve kârda Cenâb-ı Haktan razı olmaktır aslında şükrün esası. Şimdi kendimize bir bakalım. Başımıza en ufak bir şey geldiğinde niye ben diye hemen başlıyoruz dert yanmaya. Ancak bize bir mal geldiğinde bir yüklü miras kaldığında teşekkür ediyoruz. Oysaki aldığımız nefes için gözlerimiz görüyorsa görme yetisi, duyuyorsak kulaklar için hiç teşekkür yok. Sanki Cenâb-ı Hak bunları bizlere vermeye mecbur gibi davranıyoruz. Bir an boğazımıza bir şey kaçsa birkaç nefes alamasak hayata veda edeceğiz. Bunların şükrü yok. Bu sebeple şükredenleriniz az buyruluyor.

Hepimiz geçim sıkıntısından dem vururuz. Bunun formülünü Cenâb-ı Hak bize tarif buyurmuş. “Şükrederseniz muhakkak nimetimi artırım.”[13] Bir şeyi çoğaltmak mı istiyoruz. Şükredelim muhteremler. İmanımızı kuvvetlendirmek için şükredeceğiz. Malımızı çoğaltmak için şükredeceğiz. İdrakimizi, fehmimizi açmak için şükredeceğiz. Aslında formül çok basit ve kolay. Şükretmek.

Cenâb-ı hak bizleri kendisini layıkıyla şükreden kullarından eylesin.

                   Hâce-i Hâcegân [14]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Lisan ül Arab, c:5, s:163–165; Tac ül Arus, c:7, s:48–51

[2] Sebe, 13

[3] İbrahim, 7

[4] Şükür ile ilgili diğer ayet ve hadisi şerifler için bkz: https://www.sukur-ile-ilgili-ayet-ve-hadisler.html

[5] Şuabü’l-İman, 123/7; Feyzu’l-Kadîr, 188/3

[6] Müsned, IV, 278, 375.

[7] Müsned, II, 283, 289; Buhârî, “Eṭʿime”, 56

[8] Tirmizi, Nesai, İbni Mace, İbni Hibban

[9] Tirmizi, Birr, 35.; Müsned, II, 258, 295, 303

[10] Sebe, 13

[11] Nahl, 18

[12] İbrahim, 7

[13] İbrahim, 7

[14] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân Yolunun Hocası.

d. Hâcegân Yolunun Zikir Anlayışı

İfrada ve terfide kaçmadan Allah’ı (cc) zikredebilmek. Asıl mesele burada yatmaktadır. Her mana, bir şekille vücut bulmaktadır. Ne şekle bakıp manayı göz ardı etmek, ne de manaya bakıp şekli reddetmek. Aslında dinimiz bu meselenin tam orta yolunu bulmuştur. Salt mana değil. Salt şekil de değil. Manaya götüren meşru (İslâm dairesinde yer alan) her eylem zikirdir. Kişinin yoldan taşı alıp kenara bırakması, Kur’an okuması, tespihle 100 bin Allah demesi hepsi zikirdir. Bunlar insanı hakikate götüren binitlerdir. Binit yasaklanmamışsa mesele yoktur. Bu manada kimse kimseye sen bunu neden gizli yaptın, neden açık yaptın veya neden ayakta sallanarak yaptın, neden yapmadın, şeklinde meseleye bakması ne kadar da basit kalmaktadır. Kişi kendisini Allah’a (cc) götüren biniti özgürce seçebilmelidir. Kendisi yapabiliyorsa özgür bırakılmalı, yapamıyorsa kendisine en uygun metodu ehline sormalıdır. Bu aşamada mesele ehli zikre götürülmelidir. Ayeti kerimede “فَاسْأَلُوأَهْلَاْذِّكْرا” “meselelerinizi ehli zikre sorun”[1] buyrulmaktadır. Buradan kasıt insanın, Cenâb-ı Hakla ilgili meselelerinde ona gidişi konusunda akıl, ehli zikirden alınmalıdır buyrulmaktadır. Burada ehli zikre ne mana verilirse verilsin, ister kitap ehli, ister Kur’an ehli, ister Peygamberimizin kendisi veya kendisi yerine kaim sünneti veya Allah’ı (cc) çokça zikreden kişiler olarak değerlendirin netice değişmeyecektir.

Zikir araçlarından bahsederken yani Cenâb-ı Hakla o demi yaşamaya veya o demi hatırlatmaya götüren araçlardan daha çok namaz, oruç ve diğer ibadetler üzerinde durmuştuk. Ancak sonuca en etkili ve Cenâb-ı Hakka çabuk yol olan en önemli araç üzerinde durmadık. Bu araç elbetteki Cenâb-ı Peypamber Efendimiz ﷺ ve onun yolunda giden sahih mirasçılarıdır. Zikrin büyüklüğünün ve çokluğunun sayı ile olmadığı hepimizin malumudur. Gönülden bir kere Allah (cc) demek, gafletle söylenen binlerce Allah (cc) lafzından daha ağırdır ve daha çoktur. Bu manada bizlere “zikri kesir” emredilmektedir. Allah’ı (cc) çokça zikretmemiz istenmektedir. Ayeti kerimede; “يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا اللّٰهَ ذِكْرًا كَث۪يرًاۙ” , “Ey iman edenler, Allah’ı çokça zikredin[2]” buyrulmaktadır. Yine hadisi şerifte “demirin paslanması gibi kalplerin paslandığını” bildiren Cenabı Peygamber, ashabın bu pası çözecek cila nedir Ya Rasulullallah dediklerince cevaben; “Allahı çokça zikretmek” yani yine “zikri kesir”in tavsiye edildiği görülmektedir[3]. Bu açıklamalarımız ışığında zikri kesirin ne manaya geldiğini bir düşünelim. Çok namaz kılarak anmak…(!), çok oruç tutarak Cenâb-ı Hakkı çokça hatırlamak…(!), günde 100 bin adet Allah (cc) diyerek Cenâb-ı Hakkı hatırdan çıkarmamak…(!) örnekleri çoğaltmak mümkün.

Muhteremler zikri kesir; nefsinden arınmış insanın aşkla ve ihlasla yaptığı zikirdir. Burada sayısal çokluktan ziyade nitelik önemlidir. Aşkla söylenen bir “Allah” lafzı, gafletle söylenen 100 bin “Allah” lafzından evladır. Öyleyse zikri kesirde önemli olan nefs terbiyesidir. Zikri kesir farz ise bu farzın gereği için nefs terbiyesi de farzdır. Nasıl ki farz olan namaz için abdest almak farz ise zikri kesir için nefs terbiyesi de farzdır. Nefsini terbiye etmiş, tasavvufi tabirle “Hak ile yeksan olmuş” kişilerin zikri, zikri kesirdir. Bu aşamada insanın tüm azaları kendiliğinden “Allah” diyecektir. Siz uyusanız da azalarınız Hakkı unutmayacak zikrecektir. Tıpki “âlimin uykusu, cahilin ibadetinden hayırlıdır” [4] hadisi şerifinde olduğu gibi. Burada âlim, fıkhı kitabı bilen değil, “Allahı (cc) bilen” dir. Bu sebeple insanı Hakka götüren amellerin en büyüğü, kendisini terbiye edecek bu seviyeye yükseltecek bir mürebbiye mülaki olmasıdır. Efendimiz ﷺ “beni rabbim terbiye etti” [5] buyuruyor. Bu manada gerçek terbiyeci Cenabı Hakkın kendisidir. Ancak bu terbiyeyi Cenabı Peygamber öğrendiği şekliyle ashabına aktarmış, ashab da sonrakileri terbiye ederek Cenabı Haktan öğrenilen terbiye usulü bugüne kadar devam etmiştir. Yeter ki bizler görmeyi bilelim.

Ezcümle; zikri kesirde, insanı kamil dediğimiz mürebbi en önemli araçlardan birisidir.  Bizim niyetimiz ve zikir adedimizin yanında bizi terbiye ederek bizdeki cevherin açığa çıkmasına vesile olacak “Hakkı bilmemizi ve bulmamızı” sağlayacak “Hakkı Hak ile zikretmemize” sebep olacak vesilenin büyüklüğü daha ehemdir. Bu anlamda insan, her şeyden kıymetlidir ve ahseni takvimdir. Bu sebeple en üstün zikir aracı yine insandır, insanı kamildir. Zikri kesir, insanın insanla Allah’ı (cc) zikridir. Nasıl ki terbiye edilmiş av köpeklerinin getirdiği av fıkhen caizdir ve yenir. Terbiye edilmemiş av köpeğinin getirdiği av, murdardır, yenmez. Bizim de terbiye edilmemiş nefsle yaptığımız zikirler ve dahi ameller de buna bunzer. Bu çok derin bir mevzudur. Kısaca çok namaz, çok oruç, çok ibadet ama ille de insan (kâmil) ille de insan…

…..

Âleme padişah olmak bir kuru kavga imiş,
Bir kâmile bende olmak cümleden evla imiş.

                              Yavuz Sultan Selim Han

…..

aa. Zikir Tuz gibidir

Kur’an ve Sünnetin ışığında genel olarak dille yapılan zikir, ulema tarafından, Cenâb-ı Hakkın isimlerinin dille söylenmesi suretiyle yapılan nafile ibadet olarak tanımlanmaktadır. Bu durumda dille yapılan zikrin dindeki yeri, ehem mühim sırasına göre tanımda da belirtildiği üzere nafile bir ibadettir. Dinimizin farzları ve İslâmın olmazsa olmaz kurallarına bakıldığında zikir ne imanın şartıdır, ne de İslâmın şartı. Yalnızca Peygamber Efendimiz ﷺ tarafından yapılmış ve tavsiye edilmiş bir ibadettir. Bu manada insan yoluna zikirsiz de devam edebilir. Bu meseleyi izah için Hâcegân büyükleri zikri tuza benzetmişlerdir.

Tuzsuz bir yemek olabilir. Kişi bu yemekle beslenebilir ve hayatını idame ettirebilir. Ama tuzun kendisi yemeklere atıldığında yemeğe lezzet katar. Doyumsuz lezzetlere kapı açar. Zikir de bunun gibidir. Kişi hayatına zikir amelini kattığında hayatı ve sair amelleri tatlanır. Yaptığı ibadetler lezzetlenir. Aşkı şevki artar. Tuzun bizzat kendisi lezzetli değildir. Katıldığı yemeğe lezzet verir. Bu sebeple İslâmın emir ve nehiylerini yerine getirmeyen birine siz zikir yap başka bir şeye ihtiyaç yok derseniz. Bu aynen tuz gibi yenmez, kişiye bir fayda sağlamaz hatta kişiye zararı bile dokunabilir.

Bu sebeple Tasavvufi hareketlerde özellikle Hâcegân yolunda öncelik, İslâmın emir ve yasaklarının yaşanması hususu üzerinedir. Bu yolun büyüklerince bu yola talip kişilere öncelikle İslâmın emirlerinin yerine getirilip getirilmediği sorulur. Namazlar kılınıyor mu?  İşimiz maişetimiz helalden mi? Kötü alışkanlıklar var mı? Büyüklerimizden işitmiştik. Kimi Allah (cc)  dostları, askerliğini yapmamışlara ve bekâr olanlara ders vermezlermiş. Şimdi bu tarz Allah (cc) dostlarını bulmak da zorlaştı. Zira çoğu tasavvufi ekollerde terminalde bulunan değnekçiler gibi gel vatandaş gel, cennete otobüs kalkıyor gel, gibisinden kelle sayısına önem verildiğine şahit olmaktayız.

Hâcegân yolunda tatbiki olarak zikir, İslâmın belli hassasiyetine sahip taliplilere belli adetle başlamak üzere verilmektedir. Ancak tespihle yapılan zikir ameli ikinci sıradadır. Asıl önemli hususlar sohbetlere devamla belli şuurun oluşması konusundadır. Kişi ibadetini yaparken yanında yaptığı zikirlerle tuz misali hayatı tatlandığı gibi yaptığı ibadetlerden de lezzet almaya başlamaktadır. Kalp üzerinde yapılan ve Allah (cc) ismi şerifinin söylenmesiyle yapılan zikirler sonucu kalpte de bir uyanma, zikrin tesiriyle bir muhabbet başlamaktadır. Namaz kılarsınız ancak zikrin ve büyüklerin duasıyla namazınızda bambaşka bir lezzet olur. Salik bu yolda ilk adımını Cenâb-ı Hakka bu şekilde atmış olur. Ondan sonra Cenâb-ı Haktan gelecek adımlar başlar. Ayeti kerimede buyrulduğu gibi “فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ” yani “beni zikrederseniz bende sizi zikrederim”[6]. Yine hadisi şeriflerde belirtildiği gibi “bana yürüyerek gelene ben koşarak giderim”[7]. Bu yakınlaşmayı insan bünyesinde hissetmeye başlayınca bedende ister istemez cezbe halleri başlar. Beden Allah (cc) ismini, Peygamber Efendimizin ﷺ ismini duyunca değişik tepkiler verir. Bu tepkiler kimisinde Allah (cc) diye naralar şeklinde olurken kiminde sadece gözyaşı olur sel gibi akar.

Aşamalarda zikir sayısı belli adetlerle artırılır. 25.000’lerde insanın mana cephesine açılan kapılar tarif edilir. “Lataif dersi” başlar. İnsanın maddi bedeni ile manevi yönü arasında yer alan kapılardır bunlar. Kalp, ruh, sır, hafa, ahfa…

Kişi her Allah (cc) deyişinde kendisinde bambaşka dünyaları keşfeder. Zira tüm dünyaların kendisinde olduğu sohbetlerde işlenir. Aklın, fikrin tefekkürün önemi zikirle birlikte işlenir. Kişi zikrettikçe kalbi genişler, aşkı artar, tefekkür ufku genişler. Meselelere bakışı değişir. Bu kemâlât yolculuğunda tabîki her şey güllük gülistanlık değildir. İmtihanlar, insanı kâmille yaşanan kişisel ilişkiler, büyüklerin denemeleri vs.

Neticede Hâcegân yolcusu başladığı zikir yolculuğunun sonunda 101.000 Allah (cc) ismi şerifine geldiğinde, zikrin bir tuz olduğu, asıl önemli olanın et ve ekmek olduğu işte o zaman daha yoğun hatırlatılır. Zikirle elde edilen kazanımlar önemlidir. Ancak kemâlât yolculuğunda asıl önemli olanın anlayış olduğu, tefekkür olduğu işlenir. Zikirle varılan noktadan sonra murakabeler başlar. Kalp, zikirle temizlenmiş, akıl, selim olmuştur. Ancak mesele daha yeni başlamaktadır. Önce elde edilen kazanımların nefyi istenir. Nefy-u ispat dersleri başlar. Murakabeler başlar. Cenâb-ı Hakla birlikte yaşama sanatının asıl cilveleri bu aşamadan sonra başlar. Buralara daha fazla girmek istemiyorum ama zikrin tasavvufta çok büyük öneme sahip olduğunu vurgulamak için bu detaylara girmek zorunda kaldık.

Tasavvuf, kalp temizliği ve nefsin ıslahı hareketi ise kalbin temizliği ve nefsin tezkiyesinde zikir bu yönüyle çok önemlidir. Hâcegân pirleri zikrin kalp üzerinde çok büyük tesirinin olduğunu şöyle izah buyururlar; “Zikir kalpte yer alan tüm kirleri yakar götürür. Derece derece kalbin içine özüne iner. Hatta derine doğru 7 tabaya kadar iner ve temizler ancak 7. tabakadan sonra tesir edemez. O aşamadan sonra aşk lazımdır. Kalpte en dipte bulunan hastalıkların tedavisi aşkla mümkündür” denilmiştir. Zikir önemlidir. Ancak zikrin tesir edemeyeceği bölgelerin olduğu da unutulmamalıdır. Zikrin tatbiki alanında önemli yer tutan bu açıklamalarımızdan sonra kimi hadisi şeriflerde geçen ve bizce en az tatbiki zikir kadar önem arz eden zikrin fikri boyutuyla ilgili hususlara da değinmek istiyoruz.

bb. Zikrin Fikri Boyutu   

Zikrin ameli boyutu yanında asıl ona önem katan fikri boyutu da vardır. Zikrin fikir boyutu, zikrin neticesidir. Zikir neticesinde insanda ne olmaktadır. Zikrin eylemsel boyutunun yanında, insanda bıraktığı neticeyle daha çok ilgilidir. Zikir, neticede Cenâb-ı Hakkın hatırlanması meselesi ise bu manada namaz da bir zikirdir, oruçta. Dille söylenen Allah (cc) kelamı da namaz ve oruç gibi bir ibadettir. Zikrin fikir boyutu, meseleye daha tepeden bakar. Zikre bir maddi eylem elbisesi giydirmez. Zikri yalnızca tespih işi olarak görmez. Zikri tüm ibadetlerin hulasası olarak görür. Fikri manada zikir farzdır. Allah yolunda Cihad dahil tüm ibadetlerden üstündür.

Hâcegân fikriyatında durum böyledir. Zikir basit bir boncuk sayma ameli değildir. Ama tespihle yapılan zikrede önemsiz denmez. Zikri netice olarak görür. Allah (cc) ile kurulan “netice bağ” olarak kabul eder. Bu niyetle her amele zikir der. Zikri kısırlaştırmaz. Cenâb-ı Hak ile ihsan sırrına vukufiyetle yaptığı her ameli zikir telakki eder. Yoldan taşın temizlenmesi bu manadadır. Âlimin uykusunun cahilin ibadetinden üstün oluşu hep aynı fikriyattan kaynaklıdır. Bu sebeple her eylem ve işlem sonuçta Cenâb-ı Hakkın hatırlanışına, insanın Cenâb-ı Hakka yakınlığına vesile ise o zaman o işe zikir nazarıyla bakar. İşte böyle bir zikir hem ayeti kerimelerde hem de hadisi şeriflerde övülmüştür, üstün görülmüştür.

Ankebut suresi 45. ayetinde Cenabı Hak:

“اُتْلُ مَٓا اُو۫حِيَ اِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَاَقِمِ الصَّلٰوةَۜ اِنَّ الصَّلٰوةَ تَنْهٰى عَنِ الْفَحْشَٓاءِ وَالْمُنْكَرِۜ وَلَذِكْرُ اللّٰهِ اَكْبَرُۜ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ”, “(Resûlüm!) Sana vahyedilen Kitab’ı oku ve namazı kıl. Muhakkak ki, namaz, hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyar. Allah’ı zikir elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür. Allah yaptıklarınızı bilir.”

Buhari’de geçen bir hadisi şerifte Cenâb-ı Peygamber ﷺ ; “İnsanı Allah’ın azabından en çok koruyacak ibadet (en hayırlı ibadet), ancak zikrullahtır” sahabilerden bazıları sordular,

Allah yolunda cihaddan da mı daha hayırlı?’

Efendimiz ﷺ;

Evet, kılıçlar kırılıncaya kadar yapılan cihaddan daha hayırlıdır. Başka bir rivayette “kesilinceye kadar vuruşsa dahi “ buyrulmaktadır[8].

Efendimizin ﷺ ifadeleri çok net. Sahabiler örneklerle sair ibadetleri kıyaslayarak tekrar tekrar sordular ve neticede cevap değişmedi.

Muhteremler kılıçlar kırılıncaya kadar yapılan cihaddan veya insanın bedeninin kesilinceye kadar yaptığı cihaddan daha hayırlı bir ibadetten bahsediyoruz. Şimdi kim diyebilir ki bu ibadet bilmem kaç defa tespih çekmektir. Bu zamanda sıcak kaloriferli evlerimizde, altımızda yumuşak minderlerin olduğu, sırtımızı da bir duvara yaslayarak yan gelip yatarak yaptığımız zikirleri bir düşünelim Allah (cc) aşkına. Bu yaptıklarımız mı şehit oluncaya kadar cihaddan daha hayırlı. Birbirimizi kandırmayalım muhteremler. Öyleyse zikir tek başına dille yapılan bir ibadet değil. Bu sebeple zikrin fikri boyutu da vardır. Bu boyutu daha iyi anlayabilmek için büyüklerimizin hayatlarına bakmamız yeterlidir.

Hâcegân yolunun büyüklerinden Abdullahi Nehri Hazretleri, Mevlana Halidi Bağdadi (ks) efendimiz ile aynı dönemde yaşamış büyük bir Allah (cc) dostudur. Bu iki zat Hâcegân yoluna girmeden önce de çok iyi arkadaştırlar. O zamanlarda Delhi’de Şahı Dehlevi (ks) adında bir Allah (cc) dostunun varlığından bir vesile haberleri olur. Abdullah-i Nehri Hazretlerinin maddi durumları iyidir. Ticareti, bugünkü manada inşaat işleri üzerine kuruludur. Mevlana Halid efendimizle birlikte Şahı Dehlevi Hazretlerine talebe olmaya Hindistan’a gitmeye karar verirler. Mevlana Halid efendimizin maddi imkânı yoktur. Hindistan’a gitmek ister ancak cebinde yol parası dahi yoktur. Abdullahi Nehri Hazretleri kendisine bir öneride bulunur. Derki, “Ben buradaki işlerin başında kalayım. Buradaki ticaretimiz açık kalsın, ikimizin de maişetini kazanayım, senin yol paranı ve tüm masraflarını ben karşılayayım. Sen Hindistan’a git. Bu zata müntesip ol. Hâcegân yolunun usul ve esaslarını öğren sonra gel bize uygula. Biz de burada senin yanında seyrimizi tamamlayayım” derler. Mevlana Halid efendimiz bu teklife sıcak bakarlar, anlaştıkları gibi Hindistan’a giderler, Şahı Dehlevi Hazretlerine müntesip olurlar. Hâcegân yolunun tüm inceliklerini öğrenirler ve Şahı Dehlevi efendimizden hilafet alarak dönerler. Abdullahi Nehri hazretleri heyecanla arkadaşını beklemektedir. Mevlana Halid efendimiz Hâcegân yolunun usul ve esaslarını kendi yaşadığı seyir ve sulûkunu anlatır. Vasılı ilallah için öncelikli olarak zikri tavsiye eder. Beş bin Allah (cc) lafzı ile zikir tarif etmek ister. Süreci anlatır. Bu beş bin lafzı celal daha başlangıçtır. Yüzbir binleri falan duyunca Nehri Hakkâri hazretleri çıkışır;

“Bu senin anlattığın amele seyri suluğudur. Ben biçare değilim ki. Bak ben inşaat ustasıyım. Sen bana diyorsun ki otur, bilmem kaç bin tespih say. Bu elinden bir iş gelmeyenlerin zikridir. Sen bana deki; tekke yap, mektep-medrese yap, dergâh yap. Filan caminin inşaatını bitir. Benim hizmetim ve zikrim bunlar olsun” buyururlar. Bu çıkış üzerine Mevlana Halid Efendimiz çok düşünür ve bu mesele kendisinde değişik ufukların açılmasına vesile olur. Abdullahi Nehri hazretlerine hak vererek kendisine en iyi bildiği ameli, hizmet olarak verir ve bu hizmeti onun aynı zamanda zikrini ve seyri suluğunu oluşturur. Abdullahi Nehri hazretleri en iyi bildiği işi yaparak yani tekke ve dergâh yaparak büyük Allah (cc) dostu olur.  Hâcegân yolunun zikir ve hizmet anlayışının inceliklerinin de böylelikle ortaya çıkmasına sebep olurlar.

Hâcegânın sonraki büyükleri, bu misaldeki Abdullahi Nehri hazretlerini örnek vererek Hâcegân yolunun zikir anlayışının böyle olduğunu ifade ile tasdik etmişlerdir. İnsanı Allah’a (cc) vasıl eden her eylem zikirdir demiştik. Bu eylem Cenâb-ı Haktan karşılık bulduğu takdirde de ekberdir, hayırlıdır, kesirdir, üstündür. İşte kılıçlar kırılıncaya kadar yapılan cihaddan daha üstün olan zikir bu tarz zikirdir. Neticede vasılı ilallah vardır. Ayetlerde bu sebeple zikri kesir emrediliyor. Bu yüzden herkes kendisini vasılı ilallah yapacak zikir amelini bulmalıdır. Kişinin kendisi de bu ameli Abdullahi Nehri hazretleri gibi bulabilir. Ancak bu tarz insanlar nadirdir. Yok hükmündedir. Bu sebeple kişi kendisini Allah’a (cc) yaklaştıracak zikirleri ehli zikre sormalıdır. Akıl ehli zikirden alınmalıdır.  Bu anlayış çerçevesinde ehli zikrin kim olduğu daha da önem arz etmektedir. Zikir işlerinden anlayan kişi. Abdullahi Nehri hazretlerinin zikri inşaat yapmaktı. Her insan adedi kadar Hakka yol olduğu düşünüldüğünde her insan adedince yapılabilen ve Hakka yol olan sair tüm işleri düşündüğünüzde ortaya aklın alamadığı bir durum çıkmaktadır. İşte değerli kardeşlerim ehli zikir denilen şey insanı kâmilden başkası değildir. Burada artık Hak ile yeksan olmuş insanı kâmilin marifeti değil bizzat Cenâb-ı Hakkın marifeti açığa çıkmaktadır.

Neticede şu sonuç gündeme gelmektedir. Zikir; Cenâb-ı Hakkın her insan için ayrı ayrı öngördüğü ve kendisiyle doğrudan bağlantı kurulmasına yol olan önemli bir ameldir. Seçimi bizim için Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisi yapmıştır. Bize de, Allah (cc) ile insan arasında, insanda mevcut, kişiye özel bu zikrin bulunması ve tatbik edilmesi kalmaktadır.

Cenâb-ı Hak cümlemizin yardımcısı olsun. Onu layıkı veçhiyle zikredenlerden eylesin.

                                         Hâce-i Hâcegân [9]
                                         Vakıf Genel Başkanı

[1] Nahl, 43.

[2] Ahzap Suresi, 41. Ayet: “يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا اللّٰهَ ذِكْرًا كَث۪يرًاۙ” , “Ey iman edenler, Allah’ı çokça zikredin”.

[3] Peygamber Efendimiz ﷺ buyurdular: “-Demirin paslandığı gibi kalpler de paslanır.” Ashâb-ı kirâm: “-Yâ Resûlâllah! Onun cilâsı nedir?” diye sorduklarında ise: “Allâh’ın Kitabı’nı çokça tilâvet etmek ve Allâh’ı çok çok zikretmektir.” cevabını vermiştir. Hadis metni için bkz: Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, II, 241.

[4] Hadis metni için bkz: “نوم العالم خير من عبادة الجاهل”; Deylemî, el-Firdevs, IV, 247.; Gazali, Abidler Yolu, Birinci Bölüm: İlim Edinme Bahsi.; Benzer hadis metni için bkz: Aclûni, Ebû Nuaym’ın Hilye’sinde Selman-ı Fârisi’den (r.a.) “ilim üzere gerçekleştirilen uyku, cehalet üzere gerçekleştirilen namazdan daha hayırlıdır” sözünü naklettiğini bildirir. Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, II, 325, 329. (nr.2839, 2865).

[5] El-Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, 1/224-225.; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ 1/72.

[6] Bakara Suresi, 152. ayet.:”فَاذْكُرُون۪ٓي اَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا ل۪ي وَلَا تَكْفُرُونِ۟” : “Beni zikrederseniz ben de sizi zikrederim. Bana şükredin, sakın nankörlük etmeyin.

[7] Resulullah ﷺ buyurdular ki: “Allah Teala Hazretleri diyor ki: Ben, kulumun hakkımdaki zannı gibiyim. O, beni andıkça ben onunla beraberim. O, beni içinden anarsa ben de onu içimden anarım. O, beni bir cemaat içinde anarsa, ben de onu daha hayırlı bir cemaat içinde anarım. O, şayet bana bir karış yaklaşacak olursa, ben ona bir zira yaklaşırım. Eğer o, bana bir zira yaklaşırsa ben ona bir kulaç yaklaşırım. Kim bana yürüyerek gelirse ben ona koşarak giderim. Kim bana şirk koşmaksızın bir arz dolusu günahla gelse, ben de onu bir o kadar mağfiretle karşılarım.” Hadis metni için bkz: Buhari, Tevhid 16, 35; Müslim, Zikr 2, (2675), Tevbe 1, (2675)

[8] Buhârî, Deavât 5.

[9] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân Yolunun Hocası