Şubat 2024 / HÂCEGÂN VAKFI - Ankara'dan Yakılan Çerağ

27Şub, 2024

HAKİKİ KULLUK HEYECANLADIRIR, HEYECANLANDIRMALIDIR!

***
Ayetler:
Hadid suresi 16
بسم الله الرحمن الرحيم
اَلَمْ يَأْنِ لِلَّذٖينَ اٰمَنُٓوا اَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِ كْرِ اللّٰهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّۙ وَلَا يَكُونُوا كَالَّذٖينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْاَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْؕ وَكَثٖيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ ﴿١٦﴾
Meal (Kur’an Yolu)
﴾16﴿ “İman edenlerin, Allah’ı zikretmekten ve vahyedilen gerçeği tefekkür etmekten dolayı kalplerinin heyecanla ürperme zamanı gelmedi mi? Onlar daha önce kendilerine kitap verilmiş ve üzerlerinden uzun zaman geçip kalpleri katılaşmış kimseler gibi olmasınlar. Onlardan birçoğu yoldan çıkmışlardır”
***
Hadisler:
Resûlullah ﷺ şöyle buyurdu:
“Allah’ım! Fayda vermeyen ilimden, huşu duymayan kalpten, kabul olunmayan duadan, doymayan nefisten sana sığınırım.” (Müslim (Zikir 73)
***
Esselamu aleyküm!
Bu güne kadar okuduğumuz, öğrendiğimiz ve Allah dostlarından gördüğümüz şeylerden anladığımız şu oldu: “Gerçekten inanmış olmak, kullukta heyacan ve coşku oluşturuyor!” Bu heyecanı görmek için, sahabelerin hayatlarına birazcık göz atmak yeterlidir. Hele hele ilk müslümanların coşku ve heyecanına gıpta etmemek mümkün mü?

Kulluk şuuru ve imanın kuvveti, gerek Kur’an ayetlerinden gerekse kevni ayetlerden heyecan duymanın sebebidir. Söylemesi biraz zor ama, kalplerimiz hala kulluk heyecanı ile ürpermiyorsa, imanlarımızı gözden geçirmemiz ve bu heyecanı elde etmenin çarelerini arayıp bulmamız gerekir diye düşünüyorum. Şu ayetlere bir daha bakalım mı?

Tevbe/2 :”Müminler o kimselerdir ki, Allah’ın adı anıldığında yürekleri titrer, kendilerine Allah’ın âyetleri okunduğunda bu onların imanlarını arttırır. Onlar yalnızca rablerine güvenirler”
Sebe/37:
“Sizi bize yaklaştıracak olan, ne servetiniz ne evlâtlarınızdır. Ama iman edip dünya ve âhirete yararlı iş yapanlar başka, yaptıklarına karşılık onlara kat kat fazlası mükâfat vardır ve onlar köşklerde huzur ve güven içinde yaşayacaklar”

Rabb’im bizlere gerçek kulluk ve onun heyecanını nasib etsin! Kulluk heyecanı ile ürperecek kalpler versin!
Günümüz hayırlı kazancımız bereketli, vücudumuz sıhhatli, amellerimiz salih, dualarımız kabul olunan dualardan olsun!
Âmin âmin Ya Rahmân Ya Muîn!

21Şub, 2024

HÂCEGÂN VAKFI RESMİ SOSYAL MEDYA HESAPLARI

21Şub, 2024

6. 2. ZİKİR EHLİ OLMAK (2. Bölüm)

c. Muhtelif Zikir Anlayışları

İnsanın iki cepheli varlık olduğu hususu hepimizin malumudur. İnsan, maddi bedeni yanında manevi yönü bulunan bir varlıktır. İhtiyaçları da bu sebeple iki cephelidir. Maddi bedeninin yeme içme ve uyku gibi ihtiyaçları olduğu gibi manevi yönünün de buna benzer ihtiyaçları vardır. İnsan, bedenine su vermese yaşamını devam ettirememektedir. Manevi yönü beslenmeyen insan da Kur’an ve hadisi şerifler nazarında ölü gibidir. Nitekim bir hadisi şerifte Peygamber Efendimiz ﷺ ; “Allah’ı zikredenle zikretmeyen, diri ile ölü gibidirler” buyurmaktadır[1]. İnsanın mana cephesinde yer alan latifelerin oluşturduğu parlamento kalptir. Manevi gıdaların gittiği yer de bu sebeple kalptir. Manevi rızıklar ibadetlerdir. Bedeni ihtiyaçlardan yeme içme nasıl ki çeşit çeşit ise manevi rızıklar da çeşit çeşittir. Bunlar namaz, oruç, zekât, hac vb ibadetlerdir.

Zikir, kelime anlamı olarak daha çok hatırlamak, anmak, unutmamak manalarında kullanılmıştır. Kimi yerlerde isim olarak Kur’anın kendisi, kimi yerlerde sıfat olarak Peygamber Efendimiz ﷺ, kimi yerlerde fiil olarak bir eylemi nitelese de genel olarak Cenâb-ı Hakkı hatırlama, onunla olan bağlantıyı kurma eylemleri olarak tanımlanmaktadır. Eylemlerde çeşitlilik olsa da meydana getirdiği netice veya sonuç düşünüldüğünde tüm kapılar aynı yere açılmaktadır. O da Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisidir. Onun hatırlanması, onun rızasıdır. Bu temel hedef göz ardı edildiğinde işte o zaman yanılmalar başlamaktadır.

Zikirle ilgili tartışmalara göz atıldığında uç noktalarda yer alan ama meseleyi anlamamızda yardımcı olacak sapık dört görüşe dikkati çekmekte yarar vardır. Birincisi; dille, belli adetlerde yapılan zikir dinde yoktur, bidattir, sonradan icat edilmiştir. İkincisi; bugün birçok tarikat ve tasavvufi ekollerde bulunan cehri zikir olarak adlandırılan sesli ve toplu zikirler bidattir. Sonradan uydurulmuştur. Üçüncüsü; Zikir kalp işidir. Allah’ı (cc) anmaktır. Bunun ille de bir şekle tabi olması zorunlu değildir. İnsan doğal olarak içinden geldiği gibi Allah’ı (cc) zikredebilir. Bu manada yer alan zikir namaz yerine de geçer, diğer ibadetler yerine de geçer. Dördüncüsü; belli ibadetlerden ve zikirlerden sonra insan Cenâb-ı Hakka vuslat eder, muhataplık seviyesi değişir. Bu aşamadan sonra kendisinden ibadet sakıt olur.

Mesele daha iyi anlaşılsın diye bu uç, fikirlere yer verme ihtiyacı hissettik. Ayrıca bu sapık görüşlerde geçen söylemlerle de sık sık karşılaşıldığı için bu konuları zikir bahsinde detaylı irdelemeyi uygun gördük. Şimdi bu dört sapık fikri tek tek inceleyecek olursak;

aa. Dille, Belli Adetlerde Yapılan Zikir Dinde Yoktur, Sonradan İcat Edilmiştir.

Bu görüş doğru değildir. Kur’an ve sünnette çok sarih şekilde dille adede riayetle zikir yapılmasının tavsiyeleri vardır. Dille adede riayet edilerek söylenen sözler zikrin yalnızca bir kısmıdır burasında hemfikiriz. Zira zikrin dille, bedenle ve kalple de (gizli) yapılabildiği kaynaklarda geçmektedir. Ancak zikirden kasıt Cenâb-ı Hakkın hatıra getirilmesi, onun unutulmaması ise onun en iyi telkini yine kendisinin temiz ismi şeriflerinin tekrarlanması ile olduğu kaçınılmaz bir gerçektir. Adede riayetle söylenen Allah’ın isim ve sıfatlarının tekrar edilmesi suretiyle yapılan zikirlere delil olarak Hz. Ali efendimizden rivayet edilen bir hadisi şerifi burada zikretmek istiyoruz. Ev işlerini yapmaktan elleri şişen Hazreti Fatıma annemiz hizmetçi bir köle istemek üzere Peygamber efendimizin huzuruna Ali efendimiz ile giderler. Hz. Fatıma validemiz utanır hizmetçi isteyemez. Bunun üzerine Ali Efendimizin devreye girerek peygamber efendimizden Fatıma validemizin durumunu aktararak bir hizmetçi köle almak istediğini iletir. Bunun üzerine Cenabı Peygamber ﷺ ; “Ey Fâtıma, Allah’tan kork! Allah’a olan farzlarını edâ et, âilenin işlerini kendin yap. Yatağına girince otuz üç kere sübhânallah, otuz üç kere elhamdülillâh, otuz dört kere Allahuekber de; Böylece hepsi yüz yapar. Bu zikir, senin için hizmetçiden daha hayırlıdır” buyurarak kendi işini kendi görmesinin daha faziletli olduğunu ifade ile hizmetçi yerine zikir yapmasını tavsiye etmişlerdir[2]. Burada çok açık ve sarih bir şekille dille adede bağlı zikrin peygamber efendimiz tarafından tarif edildiği görülmektedir.

bb. Cehri Zikir Bidattir Görüşü

Cehri zikrin Efendimiz ﷺ döneminde yapıldığının en açık delili şu hadisi şeriftir: “Biz Rasulullah’ın ﷺ huzurunda idik, O ﷺ:

“Aranızda hırıstiyan, yahudi ya da şeriatın esrarına vakıf olmayan yabancı birisi var mı?” deyince, biz de:

“Yoktur ey Allah’ın elçisi” dedik.

Bunun üzerine Peygamber ﷺ Efendimiz kapının kapatılmasını emretti ve:

“Ellerinizi kaldırın ve “Lâ ilahe illAllah” deyin” buyurdular. Bunun üzerine ellerimizi kaldırdık ve “Lâ ilâhe illAllah” dedik. Sonra Hz. Peygamber Efendimiz ﷺ :

“Allah’a hamdolsun. Ya Rabbi, Sen beni bu kelime ile gönderdin, Bana bunu emrettin ve onda bana cenneti vaad ettin. Sen vaadinden dönmezsin” dedi. Sonra da şöyle buyurdu: “Sevinmez misiniz? Allah sizin hepinizi affetti” buyurdular[3].

Tasavvuf geleneğinde zikir, cehri ve hafi diye iki şekilde ifade edilmiştir. Gerçek âlim kâmil insan etrafında toplanmış hak topluluklarda İslam’ın temel prensiplerine harfiyen riayet yanında âlim ve kâmil insanın bizzat kendi üzerinde tecrübe ettiği kimi zikirlerle insanın kimi eksik yönleri tamamlanmaya çalışılmaktadır. Buna ister nefs terbiyesi diyelim ister kalp temizliği. Adına ne denirse densin belli usullerle yapılmaktadır. Seyru sulûk denilen bu kemâlât yolcuğunda insana şekil veren ibadetlerden birisi de zikirdir. Kimi hak dostları bu zikirleri dille açıkça söylenmesi yöntemini benimserken, kimi hak dostları gizliliğe riayet etmişler ve kalple Cenâb-ı Hakkı zikretmişlerdir. Tasavvuf camiası kendi içlerinde bu meseleyi iyi anladıkları için ihtilafa düşmemişler neticeye bakmışlardır. Neticede Cenâb-ı Hakla bir birliktelik arzulandığı için Allah lafzının içerden veya dışardan söylenmesi çeşitlilik ve bir zenginlik olarak değerlendirilmiştir. Ancak meseleyi şekilcilik penceresinden değerlendiren kimi çevreler ise başta da belirttiğimiz üzere “bu bidattir” eleştirisini acımasızca yapmaktadır. Kendilerine Peygamber Efendimiz ﷺ zamanından ne kadar delil getirilirse getirilsin ya o hadis zayıf diyerek hadisi şerifler inkâr edilmekte veya hadisin ravisi hakkında insanı şüpheye düşürecek iftiralar atarak hadisi şerifin uydurma olduğu iması yapılmaktadır. Bu sebeple delil tartışmasına girmeden şu tespitlerde bulunmak istiyoruz.

Kur’an ve Sünnette zikir bahsinde detaylıca ifade ettiğimiz tüm ayet ve hadisi şerifler birlikte değerlendirildiğinde zikir netice bir ibadettir. Tüm ibadetlerin ve eylemlerin neticesinde Cenâb-ı Hakkın zatı ile ilişki kurulmakta kulluk sevinci yaşanmakta ve Allah (cc) hatırlanmaktadır. Bu manada namaz da bir zikirdir. Oruçta bir zikirdir. Eylemler farklı olsa da neticede nihai hedef Allah’ı (cc) anmaktır. Yaratılmadan önce Allah (cc) ile yaşanan o deme ulaşılmak istenmektedir. Cehri zikir veya oturarak veya ayakta yapılan toplu zikir eylemlerinde Cenâb-ı Hakkın ismi şerifi söylenerek o dem yakalanmaya çalışılmaktadır. Bunu yapan kişiler haşa bu eylem, namaz oruç yerine geçti namazı kılmayalım demiyorlar. İslam’ın tüm kurallarına öncelikle riayet edip nafile ibadet olarak bu zikirleri yapmaktadırlar. Özde o dem yakalanıyorsa mesele yoktur. Ancak dille söylenmiş ama mesele kalbe inmemiş ve Cenâb-ı Hakkın anılması kastı gütmeyen söylemlerin elbette gerçek manada zikir olmayacağı açıktır.

Adına ne denilirse densin, meşru ve kastın Cenâb-ı Hakkın rızasına yönelik her türlü eylem ve işlem neticede zikirdir. Büyüklerimizin konuyla alakalı olarak naklettikleri bir olayda samimi bir kişinin Allah’a karşı sarf ettiği enterasan bir sözcükle nasıl vasılı ilallah olduğu anlatılmıştır. Olay birçoğumuzun bildiği ve büyüklerimizin üzerinde ısrarla durdukları bir olaydır. Önemli bir hakikate işaret ettiği için yeniden aktarma ihtiyacı duyduk.

Mevzu medrese talebelerinin ders gördüğü bir ortamda geçmektedir. Talebelere yemek yapan ilme ve âlime hürmetli, dinde samimi bir aşçı, kendisini Allah’a (cc) yaklaştıracak bir zikir talebini talebelere iletir. Bu arada aşçı talebelerin muzipliğine denk gelir ve muzip bir talebe aşçıya sen “basal basal” diye Allah’ı zikret sana çok kapılar açılacaktır der. Bunun üzerine aşçı boş zamanlarında “basal basal” diye sürekli Allah’ı zikre koyulur. Basal kelimesi Arapçada soğan manasına gelmektedir. Gel zaman git zaman bu aşçıda zikrin tesiriyle cezbe başlar. Kendisine gerçekten de Cenâb-ı Hakkın gizli hazineleri açılır. Kendisi veli bir zat olur. Talebelerin süreç içerisinde çözemedikleri birçok hakikatleri bu aşçıya sorarak ilimlerini artırdıkları rivayet edilir. Bu sebeple insanın vesile kıldığı araç gayri meşru değilse ve Cenâb-ı Hakkın rızasını talepte samimiyse o zaman mesele yoktur.

Bediüzzaman hazretlerinin ifadesiyle “hüsnüniyet tenekeyi altına kalbeder”. Yani samimiyet tenekeyi altına çevirir. Şayet oturarak veya ayakta Allah’ı zikir eylemi boş iştir, bidattir görüşünde iseniz meseleye bir de bu cepheden bakmanızı tavsiye ederiz.

cc. Zikir Kalp Amelidir. Bir Şekle Tabi Değildir Görüşü

Bu görüşte de kısmi doğruluklar vardır. Zikirde illa bir şekil yoktur. Bu sebeple zikir hangi şekilde yapılırsa yapılsın yanlış değildir. Zira zikir şekle tabi değilse bir serbesti vardır. İstediğin gibi zikredebilirsin. Nitekim ayeti kerimede “onlar oturarak ayakta ve yatarak Allah’ı (cc) zikrederler” buyrulmaktadır[4]. Bu görüşü savunanların bir kısmı bu cümlelerden sonra genelde benim kalbim temiz, benim namaz, oruç gibi ibadetlere ihtiyacım yok. Namaz mademki bir zikir ben onu günde değil beş kere, beş yüz kere zikrediyorum gibi cümleleri akabinde sarf ettikleri görülmektedir. Bu görüşte olan kişilerin sözlerinde şuurlu oldukları ve belli bir maksatla söyledikleri açıktır. Saf ve samimi avamın bu sözleri sarf ettiği görülmemiştir. Bu görüş sahibi kişilerin dini tahkir ve tağyir amacı güttükleri anlaşılmaktadır.

dd. Zikirle Cenâb-ı Hakka Vasıl Olan Kişiden İbadet Sakıt Olur Görüşü

Bu görüşte olan kişilerin genelde bir tarikat veya tasavvufi yola girdikleri ancak eğitim ve öğrenimlerini tamamlayamadıkları görülmektedir. Eğitim ve öğrenim sırasında yaşadıkları birtakım hallere çeşitli anlamlar yükleyerek kendisini mehdi veya peygamber zanneden şeytanın ve nefsin oyuncağı olmuş kişilerdir. Kimilerinin de aklı gitmiş sürekli cezbe halinde olan kişiler de olabilmektedir. Her halükarda bu görüş İslam’ın özüne ve sözüne terstir. Peygamber Efendimizin ﷺ yaşantısı ortada iken, savaşta bile namazı ve dinin tüm emirlerini terk etmezken kendisinden tekliflerin düştüğünü iddia etmek gerçekten deliliktir ve bu kişiler akıl noksanı olduğundan gerçekten de din kendilerinden düşmüştür.

Hâcegânın büyüklerinden birisiyle yaşadığımız bir olaydan bahsetmeden geçemeyeceğim. Üsküdar’da bir zatı birlikte ziyarete gitmiştik. Kendisinin garip bir Allah dostu olduğu tavsiyesiyle ziyarete gidilmişti. Bu zatı ilk gördüğümde bende güzel intibalar bırakmıştı. Saçı sakalı yerindeydi. Bir terbiyeden geçtiği büyük insanları gördüğü belliydi. Sohbete başladı ama ne sohbet. Arştan kürsten Cenâb-ı Hakkın zatından vs. Biz eve girdiğimizde öğle ezanı okunmuştu. İkindi namazına yarım saat kala büyüğümüz araya girip öğle namazını kılmadıklarını ikaz ederek kendileri de kılmadı iseler birlikte kılmayı teklif ettiler. Zatı muhterem kendisinin de öğleyi kılmadığını ifade ederek sohbete devam etti. Son on beş dakika kaldı. Büyüğümüz yine namazı işaret etmek istedi. Bu sefer bu zat “insan Allah’ın huzurundayken başka bir işe bakar mı? Zaten Cenâb-ı Hakla beraberiz onun huzurundan çıkmak edepsizlik olmaz mı?” deyince büyüğümüz Hâcemiz; “Benim inandığım ilah bana namazı emrediyor. Senin ilahın ne diyor bilemem” şeklinde tepki göstererek hep birlikte bu zatın evinden çıkıp koşa koşa en yakın camide namazımızı kılmıştık. Hiç unutamadığım bu olay benim açımdan Hâcegân fikriyatının, kimi manevi hal zannedilen o vartalarına düşmeden, şeriatı mutahharaya ittibadaki titizlikte ne kadar sağlam temeller üzerine inşa edildiğinin de bir göstergesi olduğunun kanıtı olmuştur.

Cenabı Hak aklımızı ve kalbimizi sapık fikir ve düşüncelerden muhafaza eylesin. Bizi bize bırakmasın. Kendisini layık-ı veçhiyle zikredenlerden eylesin.

Hâce-i Hâcegân [5]
Vakıf Genel Başkanı

[1] Buhârî, Deavât 67.

[2] Buhârî, Fedâilu’l-Ashâb 9, Humus 6, Nafakaat 6, 7, Deavât 11; Müslim, 80, Hadis No: 2727.

[3] Hadis-i Müsned, IV, 124.

[4] Ali İmran, 191.

[5] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân Yolunun Hocası

9Şub, 2024

6. 1. ZİKİR EHLİ OLMAK (1. Bölüm)

a. Terim Tanım

Zikir kelimesi; “ذ-ك-ر”,“zekera” kökünden ve “zekera-yezkuru-zikran-tezkâran ve zükran” kalıbından gelmekte olup cemîsi “zükûr“, emir siygası “üzkür” dür. Kelime anlamı; bir şeyi anma, telaffuz etme, hatırlama, şeref, şöhret, şân, sitâyiş, namaz, dua, niyâz-ı ilâhî, Kur’an’ı Kerîm, Kur’an’ı Kerîm tilâveti, kitap, tesbih, şükür, taat, bahadır adam, hüccet, kadri yüce şey manalarına gelmektedir[1].

b. Kur’an ve Sünnette Zikir

Kur’an’ı Kerîm’de “zekara” kökünden gelen ve çeşitli kalıplarda yer alan kelimeler yaklaşık 292 ayette geçmektedir. İsim, fiil ve masdar şeklinde yer alan bu kelimeler anlamsal olarak “zikir” kelimesinin lügat manasında olduğu gibi özde anlamsal bir birliktelik olmakla beraber bu özün dışa farklı yansımalarının neticesi olarak değişik isimler aldığı görülmektedir. Zikir kelimesinde özde anlamsal birliktelikten kasıt, Cenabı Hakkı anmak ve hatırda tutmaya zikir denilince bu sefer onu namazla anarsanız namazınız zikir olur, tesbihle anarsanız tesbihiniz zikir olur, Kur’anla anarsanız tilavetiniz zikir olur, olur da olur. Hatta kimi ayetlerde Kuranı Kerimin bizzat kendisi de isim olarak zikir olarak geçmektedir. Kur’an Kerim, Cenabı Hakkın sözleri olunca bu sefer Hakkı anmaya vesile olduğu için bir adı da zikir şeklinde geçmektedir. Bu manada kutsal kitaplar; tevrat, incil, zebur ve diğerleri de Cenabı Hakkı anma vesilesi olması anlamında “zikir” olarak adlandırılmaktadır. Kur’anda kimi yerde zikir; şan, şöhret olarak tercüme edilse de içşel manada aslında insanın çokça hatırda tutularak şöhretlendirilmesi manasının kastedildiği ve zikir kelimesinin o içsel mana bütünlüğünün aslında burada da olduğu görülmektedir.

Kur’an’ı Kerimde belki de zikirle ilgili en çarpıcı ifade “اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللّٰهِۜ اَلَا بِذِكْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُۜ” “İman edenlerin kalpleri Allahı zikirle tatmin olur, dikkat edin, kalpler ancak Allah’ı zikirle tatmin olur.“[2] ayeti kerimesidir. İman edenlerin kalpleri Allahın zikriyle tatmin olur ifadesi ayeti kerimede geçmesine rağmen aynı ayette ikinci sefer “dikkat edin kalpler Ancak Allahın zikriyle tatmin olur” uyarısının bir daha yapılması çok dikkat çekicidir. Zikrin kalbi doyucu, tatmin edici, teskin edici özelliği, özellikle “اَلَا – ela” edatıyla, dikkat edin, bilin ki hatırlatmasıyla ikinci sefer yapılmaktadır. Zikrin hakikati diye adlandırdığımız bu konuyu diğer bölümlere bırakmak kaydıyla burada bu hakikatin dışa vurumlarında meydana gelen dış manalar diye adlandırdığımız ve semantik bilimine konu olan manalar üzerine yoğunlaşmak istiyoruz.

İlk olarak Kur’an’ı Kerîm’de, “zikir” kelimesi, fiil kalıbıyla bazı ayetlerde düşünmek manasına kullanılmaktadır. Birçok ayette Cenâb-ı Hak birtakım hatırlatmalarda bulunarak insanların bu konularda hiç düşünmediklerini veya çok az düşündüklerini bu kelime ile vurgulamış ve düşünmeye teşvik edilmiştir[3]. Tabiki bu düşünüş anlamsız bir düşünüş değil Hakkı hatırlatan, Hakka götüren bir düşünüş olduğu için bu düşünce, zikir olarak ifade edilmiştir.

Yine bazı ayetlerde zikir kelimesi; “zekkera-yezzekkeru” kalıbında “hatırlatmak, öğüt vermek ve öğüt almak” manasında kullanılmıştır. Bu ayetlerde Allah’ın öğüt verdiği[4], Peygamber Efendimizin ﷺ de bir öğütçü olduğu ve bu sebeple insanlara öğüt vermesi emredildiği, “faydalı olacaksa insanlara öğüt ver” şeklinde buyrukların yer aldığı görülmektedir[5]. Başka bir ayette ise öğüt vermeyi emrettikten sonra öğüdün insanlara fayda verdiği ifade edilmektedir[6]. Öğüt manasına gelen ayeti kerimeler incelendiğinde; insanların Kur’an’ı öğüt alsınlar diye Peygamberin ﷺ dilinde indirildiği, çeşitli misaller verilerek insanların öğüt almasının istendiği[7], Kur’an ayetleri üzerinde bizzat düşünülmesi gerektiği[8], bu sebepten dolayı Cenâb-ı Peygambere ﷺ “Sen onlar üzerinde bir zorba değilsin. Söz verdiğim günden korkanlara Kur’an’la öğüt ver” şeklinde buyrulduğu görülmektedir[9]. Hz. Nûh ve Hz. Musa’nın (a.s.) kıssasında ve diğer bir kısım ayetlerde de “zikir” kelimesi, öğüt almak veya öğüt vermek manasında kullanıldığı görülmektedir.

Kur’anda, zikir kelimesinden türetilen “zikrâ” kelimesi; anma, hatırlatma, öğüt, öğüt vermek, öğüt ve ibret almak manalarında kullanılmaktadır. “Zikrâ” kelimesi Kur’an’da “unuttuktan sonra hatırlatmak[10], sûrekli hatırda tutmak” anlamında da kullanılmaktadır[11].

“Tezekkera-yetezekkeru” kalıbıyla Kur’an’da yer alan kelimeler ise ibret almak ve ders almak manasında kullanılmıştır. Nitekim ayeti kerimelerde Cenâb-ı Hak; insanlar ibret alsınlar diye ayetlerini uzun uzadıya açıklamakta olduğunu[12], bununla beraber Allah’ın ayetlerinden ibret alan kimselerin akıl sahibi ve Allah’a yönelen kimseler olduğu belirtilmekte, kalplerinde hastalık olanların ibret almaktan kaçındıkları vurgulanmaktadır[13].

“Zekkera” fiilinden türetilen kelimeler, bilinen bir şeyi hatırda tutmak ve unutunca hatırlatmak manasında kullanılmıştır[14]. Allah’ın ayetleri kendilerine hatırlatıldığında (zikredildiğinde) secdeye kapananlar bulunduğu gibi[15], bu duruma duyarsız kör ve sağır olanlar, bu hatırlatmalardan (zikretmelerden) yüz çeviren kimselerin de olduğu bizlere bu kelime ile bildirilmektedir[16].

Emir sîgasıyla gelen “üzkur” kelimesi Kur’anda; bilinen bir şeyi hatırlatmak ve hatırda tutmak manasına kullanılmıştır. Mesela A’raf sûresinde Hz. Şuayb, milletine hitaben “azken, Allah’ın sizi çoğalttığını hatırlayın” ifadesinde bilinen bir şeyi hatırlamak manasında kullanılmıştır[17]. Bu manada bazı ayetlerde Peygamber Efendimize ﷺ hitaben geçmiş peygamberlerin ve bazı şahısların kıssalarını zikretmeyi (hatırlatmayı) emretmektedir. Yine Ahzâb[18] ve Bakara[19] sûrelerinde Allah’ın insanlara verdiği nimetlerin yanında insanların öğüt alması için indirilen ayetlerin, kitap ve hikmetin zikredilmesi, yani hatırda tutulması emredilmektedir.

“Zekera-yezkuru-zikran” kalıbıyla Kur’an’da yer alan kelimeler; anmak, anlatmak, hatırlatmak, bahsetmek, telaffuz etmek manalarında kullanılmıştır. Meselâ, “İnananlar keşke bir sûre indirilse de cihada çıksak derler. Fakat kesin anlamlı bir sûre indirilip orada savaş zikredilince (bahsedilince) ölüm korkusuyla bayılmış kimseler gibi bakarlar” ayetinde olduğu gibi zikir kelimesi anmak, telaffuz etmek manasına gelmektedir[20].

Kur’an’da “zekara” kökünden türetilen ve değişik kalıplarda, dişinin zıddı erkek anlamında kullanılan birçok ayet olduğu gibi[21]şân, şeref manasına gelen ayetlere de rastlanmaktadır. Nitekim Allah (cc) Hz. Muhammed’e ﷺ hitaben “senin şânını (zikrake) yükseltmedik mi?” buyurmaktadır[22].

Zikir kelimesi, Kur’anı kerimde Tevrat’ın özel ismi olarak da kullanılmıştır[23], Kimi ayetlerde de Kur’an’ın da özel ismi olarak kullanıldığı görülmektedir[24]. Bunun yanında Enbiya Sûresinde[25], Kur’an dâhil daha önce gönderilen kitaplar için zikir isminin kullanıldığı, Nahl[26] ve Enbiya[27] sûrelerinde “ehle’z-zikr” şeklinde zikir ehli, Allahı (cc) her an hatırda tutanlar, kitaplılar manasında bu kelimenin kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Kur’an’ı niteleyen başka bir kelime de “tezkira”dır. Bu kelime lügatte hatırlamaya vasıta olan şey anlamındadır. Türkçe’ye “öğüt” olarak tercüme edilen bu kelime birçok ayette yer almaktadır[28]. Kimi ayetlerde “tezkira” kelimesi Kur’an’ı değil, anlatılan bazı olaylardan ibret ve öğüt manasında kullanılmıştır. Meselâ Vâkıa sûresinde yakılan ateşin ağacı hakkında, “Biz onu bir ibret (tezkira) ve çölde konaklayanlar için yararlı kıldık” buyrulmaktadır[29].

Zikir kelimesi, Kur’anda kimi yerlerde namaz manasında da kullanılmıştır. Cuma suresinde; “Cuma günü namaz için ezan okunduğunda Allah’ın Zikrine (Cuma namazına) koşun” buyrulmaktadır[30].

Hadisi şerifler incelendiğinde; zikir kavramının Kur’anı Kerimdeki gibi dışa yansıyan çoksal anlam yerine tevhidi manada öze yönelik anlama ağırlık verildiği görülmektedir. Daha çok fiil olarak “Allah’ı zikretmek, hatırda tutmak, anmak” şeklinde kullanılmakla beraber bu amelin nasıl yapılması gerektiği Cenâb-ı Peygamber ﷺ tarafından tatbiki olarak da bizzat bize gösterilmektedir.

Bir hadisi şerifte Cenâb-ı Peygamber ﷺ; “Allah (cc) şöyle buyurmuştur: ‘Ben kulumun Beni sandığı gibiyim ve Bana dua ettiği, Beni zikrettiği zaman onunla beraberim. Kim Beni kendi nefsinde zikrederse, Ben de onu kendimde zikrederim. Kim Beni kalabalıkta, bir cemaat içinde zikrederse, Ben de onu, ondan daha hayırlı bir cemaat içinde zikrederim” şeklinde buyurarak zikirden bahsetmişlerdir[31].

Başka bir hadisi şerifte; “Allah’ı zikredenle zikretmeyen, diri ile ölü gibidirler”[32]. Benzer bir hadisi şerifte Peygamber Efendimiz ﷺ: “İçerisinde Allah zikredilen evlerin misali ile içerisinde Allah zikredilmeyen evlerin misali, diri ile ölünün misali gibidir” şeklinde buyurmuşlardır[33]. Yine başka bir hadiste; “Bir topluluk Allah’ı zikretmek üzere otururlarsa, melekler onları kuşatır, rahmet onları kaplar, üzerlerine sekîne (huzur, feyiz) iner ve Allah onları yanındakilere (meleklere) zikreder” şeklindedir[34].

Yine cehri zikrin Efendimiz ﷺ döneminde yapıldığına delil olarak rivayet edilen bir hadisi şerifte; “Biz Rasulullah’ın ﷺ huzurunda idik, O ﷺ:

“Aranızda hırıstiyan, yahudi ya da şeriatın esrarına vakıf olmayan yabancı birisi var mı?” deyince, biz de:

“Yoktur ey Allahın elçisi” dedik.

Bunun üzerine Peygamber Efendimiz ﷺ kapının kapatılmasını emretti ve:

“Ellerinizi kaldırın ve “Lâ ilahe illAllah” deyin” buyurdular. Bunun üzerine ellerimizi kaldırdık ve “Lâ ilâhe illAllah” dedik. Sonra Hz. Peygamber Efendimiz ﷺ :

“Allah’a hamdolsun. Ya Rabbi, Sen Beni bu kelime ile gönderdin, Bana bunu emrettin ve onda bana cenneti vaad ettin. Sen vaadinden dönmezsin” dedi. Sonra da şöyle buyurdu: “Sevinmez misiniz? Allah sizin hepinizi affetti” buyurdular[35].

Bu ve benzeri tüm hadisi şerifler birlikte değerlendirildiğinde zikir kelimesi namaz, oruç gibi bir ibadeti simgelediği, zikrin eylemsel bir amel olduğu yönüne vurgu yapıldığı anlaşılmaktadır. Hatırlanacağı üzere Kur’an’da zikir kelimesi, hem isim olarak kullanılmış örneğin Kur’anın kendisi manasında, hem de sıfat olarak “şan, şöhret” manasında kullanılmıştı. Hadisi şeriflerde zikrin bizatihi kendisinin amelî bir ibadet olma yönünün vurgulandığı görülmektedir. Örneğin bir hadisi şerifte Peygamber Efendimiz ﷺ; “Namaz, oruç ve zikir; Allah yolunda infak (harcama) üzerine yedi yüz misli katlanır” şeklinde buyurmuştur[36].

Yedi sınıf insandan bahseden ve bu yedi sınıfın Kıyamet gününde Allah’ın arşında gölgeleneceği müjdesini veren hadisi şerifte Cenâb-ı Peygamber ﷺ yedi sınıftan yedincisi olarak “Tenhada Allah-ı zikrederek gözleri yaşaran kimseden” bahsederek zikir ameline işaret etmiştir[37].

Peygamber Efendimizin ﷺ hem sözleri (hadis) hem fiilleri, hem de takrirleri dikkatlice takip edildiğinde şu sonuca varılmaktadır. Zikir yalnızca dil ile Allah’ın isim ve sıfatlarının tekrarı değildir. Ancak dille yapılan zikir de yok sayılmamıştır. Zira Peygamber Efendimizin ﷺ kimi yerde açıkça sahabelere sayı da belirterek örneğin “sen 33 kere subhanallah diye zikret” şeklinde kişiye özgü dille söylenen zikir tarif ettiği görülmektedir.

Hazreti Ali (ra) efendimizden rivayet edilen bir hadiste hz. Fatıma annemizin değirmen çevirmekten elleri ve su kırbasını taşımaktan da omuzları yara olmuştu. O sıralar köleler de Medine’ye yeni gelmişti. Ali efendimiz Hz. Fatıma annemize Peygamber Efendimizden ﷺ köle hizmetçi istemesini söyledi. Hz. Fatıma annemiz Peygamberimizle ﷺ karşılaşınca durumu anlatamadı. Durumu Hz. Ali efendimiz anlatınca Peygamber Efendimiz ﷺ; “Ey Fâtıma, Allah’tan kork! Allah’a olan farzlarını edâ et, âilenin işlerini kendin yap. Yatağına girince otuz üç kere sübhânellah, otuz üç kere elhamdülillâh, otuz dört kere Allahuekber de; Böylece hepsi yüz yapar. Bu zikir, senin için hizmetçiden daha hayırlıdır” [38] buyurarak Fatıma annemize evinin hizmetini kendisinin yapmasının daha faziletli olacağını buyurdu. Bu hadisi şerifte zikir kavramı çok net örnekleriyle tarif edilmiştir. 33 kere Subhanallah, 33 kere Elhamdulillah, 34 kere Allahuekber denilmesi ve bu eyleme zikir denildiği “bu zikir senin için hizmetçiden daha hayırlıdır” cümlesi ile teyit edilmektedir.

Zikir denilince aslında ne demek istendiği sarih bir şekilde anlaşılmasına rağmen maalesef tasavvufa muhalif kimi çevrelerce kasıtlı, kimi çevrelerce iyi niyetli gibi görünmesine rağmen İslam’ın özüne ters zikir tariflerinin yapıldığı görülmektedir. Kimileri namaz, zikirdir deyip namaz ibadeti yerine dille söylediği birkaç tesbihatın namaz yerine geçeceğini iddia ederken, kimileri de tesbihle yapılan zikirleri bidat olarak kabul etmektedirler. Bu yüzden zikir bahsine giriş yaparken zikir kelimesinin Kur’anda ve hadisi şeriflerde kelime olarak (semantik) nasıl geçtiği ve hangi manalara geldiği konusunda tereddüde mahal vermeyecek şekilde geniş açıklamalarda bulunmayı tercih ettik. Sonraki konular da bu temel üzerine oturtularak daha geniş açıklamalar yapılacaktır.

Cenâb-ı Hak bizleri kendisini layıkıyla zikredenlerden eylesin.

[1] Râgıb el-Isfahânî, Müfredâtü elfâzü’l-Kur’an, Zikir maddesi.

[2] Rad, 28.

[3] Secde, 4: “اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِۜ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِه۪ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا شَف۪يعٍۜ اَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ” , “Allah, gökleri ve yeri, ikisi arasındakileri altı gün içinde (altı evrede) yaratan sonra da Arş’a kurulandır. Sizin için O’ndan başka hiçbir dost, hiçbir şefaatçi yoktur. Hiç düşünmez misiniz?”. Benzer ayetler için bkz: Hûd, 30; Vâkıa,62; Mümin,58; Neml,62; Hâkka,42; Saffet,155; Kısas,43; Hûd, 24.

[4] Nahl, 90: “اِنَّ اللّٰهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْاِحْسَانِ وَا۪يتَٓائِ ذِي الْقُرْبٰى وَيَنْهٰى عَنِ الْفَحْشَٓاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ” “Şüphesiz Allah, adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi emreder; hayâsızlığı, fenalık ve azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor.”.; Ayrıca Bkz.: En’am, 152.

[5] Ala, 9: “فَذَكِّرْ اِنْ نَفَعَتِ الذِّكْرٰىۜ”, “Faydalı olacaksa insanlara öğüt ver.”; Ayrıca Bkz.: Gaşiye, 21.

[6] Zâriyat, 55: “وَذَكِّرْفَاِنَّالذِّكْرٰىتَنْفَعُالْمُؤْمِن۪ينَ”, “Sen yine de öğüt ver. Çünkü öğüt mü’minlere fayda verir.”; Ayrıca Bkz.: Abese, 4.

[7] Zümer, 27: “وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَۚ”, “Andolsun, öğüt alsınlar diye biz bu Kur’an’da insanlar için her türlü misali verdik.”

[8] Sad, 29; İsra, 41; Nûr,1; A’raf, 26; Furkan, 50; Yâsin, 19; Nahl,13.