d. Hâcegân Yolunun Zikir Anlayışı

İfrada ve terfide kaçmadan Allah’ı (cc) zikredebilmek. Asıl mesele burada yatmaktadır. Her mana, bir şekille vücut bulmaktadır. Ne şekle bakıp manayı göz ardı etmek, ne de manaya bakıp şekli reddetmek. Aslında dinimiz bu meselenin tam orta yolunu bulmuştur. Salt mana değil. Salt şekil de değil. Manaya götüren meşru (İslâm dairesinde yer alan) her eylem zikirdir. Kişinin yoldan taşı alıp kenara bırakması, Kur’an okuması, tespihle 100 bin Allah demesi hepsi zikirdir. Bunlar insanı hakikate götüren binitlerdir. Binit yasaklanmamışsa mesele yoktur. Bu manada kimse kimseye sen bunu neden gizli yaptın, neden açık yaptın veya neden ayakta sallanarak yaptın, neden yapmadın, şeklinde meseleye bakması ne kadar da basit kalmaktadır. Kişi kendisini Allah’a (cc) götüren biniti özgürce seçebilmelidir. Kendisi yapabiliyorsa özgür bırakılmalı, yapamıyorsa kendisine en uygun metodu ehline sormalıdır. Bu aşamada mesele ehli zikre götürülmelidir. Ayeti kerimede “فَاسْأَلُوأَهْلَاْذِّكْرا” “meselelerinizi ehli zikre sorun”[1] buyrulmaktadır. Buradan kasıt insanın, Cenâb-ı Hakla ilgili meselelerinde ona gidişi konusunda akıl, ehli zikirden alınmalıdır buyrulmaktadır. Burada ehli zikre ne mana verilirse verilsin, ister kitap ehli, ister Kur’an ehli, ister Peygamberimizin kendisi veya kendisi yerine kaim sünneti veya Allah’ı (cc) çokça zikreden kişiler olarak değerlendirin netice değişmeyecektir.

Zikir araçlarından bahsederken yani Cenâb-ı Hakla o demi yaşamaya veya o demi hatırlatmaya götüren araçlardan daha çok namaz, oruç ve diğer ibadetler üzerinde durmuştuk. Ancak sonuca en etkili ve Cenâb-ı Hakka çabuk yol olan en önemli araç üzerinde durmadık. Bu araç elbetteki Cenâb-ı Peypamber Efendimiz ﷺ ve onun yolunda giden sahih mirasçılarıdır. Zikrin büyüklüğünün ve çokluğunun sayı ile olmadığı hepimizin malumudur. Gönülden bir kere Allah (cc) demek, gafletle söylenen binlerce Allah (cc) lafzından daha ağırdır ve daha çoktur. Bu manada bizlere “zikri kesir” emredilmektedir. Allah’ı (cc) çokça zikretmemiz istenmektedir. Ayeti kerimede; “يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا اللّٰهَ ذِكْرًا كَث۪يرًاۙ” , “Ey iman edenler, Allah’ı çokça zikredin[2]” buyrulmaktadır. Yine hadisi şerifte “demirin paslanması gibi kalplerin paslandığını” bildiren Cenabı Peygamber, ashabın bu pası çözecek cila nedir Ya Rasulullallah dediklerince cevaben; “Allahı çokça zikretmek” yani yine “zikri kesir”in tavsiye edildiği görülmektedir[3]. Bu açıklamalarımız ışığında zikri kesirin ne manaya geldiğini bir düşünelim. Çok namaz kılarak anmak…(!), çok oruç tutarak Cenâb-ı Hakkı çokça hatırlamak…(!), günde 100 bin adet Allah (cc) diyerek Cenâb-ı Hakkı hatırdan çıkarmamak…(!) örnekleri çoğaltmak mümkün.

Muhteremler zikri kesir; nefsinden arınmış insanın aşkla ve ihlasla yaptığı zikirdir. Burada sayısal çokluktan ziyade nitelik önemlidir. Aşkla söylenen bir “Allah” lafzı, gafletle söylenen 100 bin “Allah” lafzından evladır. Öyleyse zikri kesirde önemli olan nefs terbiyesidir. Zikri kesir farz ise bu farzın gereği için nefs terbiyesi de farzdır. Nasıl ki farz olan namaz için abdest almak farz ise zikri kesir için nefs terbiyesi de farzdır. Nefsini terbiye etmiş, tasavvufi tabirle “Hak ile yeksan olmuş” kişilerin zikri, zikri kesirdir. Bu aşamada insanın tüm azaları kendiliğinden “Allah” diyecektir. Siz uyusanız da azalarınız Hakkı unutmayacak zikrecektir. Tıpki “âlimin uykusu, cahilin ibadetinden hayırlıdır” [4] hadisi şerifinde olduğu gibi. Burada âlim, fıkhı kitabı bilen değil, “Allahı (cc) bilen” dir. Bu sebeple insanı Hakka götüren amellerin en büyüğü, kendisini terbiye edecek bu seviyeye yükseltecek bir mürebbiye mülaki olmasıdır. Efendimiz ﷺ “beni rabbim terbiye etti” [5] buyuruyor. Bu manada gerçek terbiyeci Cenabı Hakkın kendisidir. Ancak bu terbiyeyi Cenabı Peygamber öğrendiği şekliyle ashabına aktarmış, ashab da sonrakileri terbiye ederek Cenabı Haktan öğrenilen terbiye usulü bugüne kadar devam etmiştir. Yeter ki bizler görmeyi bilelim.

Ezcümle; zikri kesirde, insanı kamil dediğimiz mürebbi en önemli araçlardan birisidir.  Bizim niyetimiz ve zikir adedimizin yanında bizi terbiye ederek bizdeki cevherin açığa çıkmasına vesile olacak “Hakkı bilmemizi ve bulmamızı” sağlayacak “Hakkı Hak ile zikretmemize” sebep olacak vesilenin büyüklüğü daha ehemdir. Bu anlamda insan, her şeyden kıymetlidir ve ahseni takvimdir. Bu sebeple en üstün zikir aracı yine insandır, insanı kamildir. Zikri kesir, insanın insanla Allah’ı (cc) zikridir. Nasıl ki terbiye edilmiş av köpeklerinin getirdiği av fıkhen caizdir ve yenir. Terbiye edilmemiş av köpeğinin getirdiği av, murdardır, yenmez. Bizim de terbiye edilmemiş nefsle yaptığımız zikirler ve dahi ameller de buna bunzer. Bu çok derin bir mevzudur. Kısaca çok namaz, çok oruç, çok ibadet ama ille de insan (kâmil) ille de insan…

…..

Âleme padişah olmak bir kuru kavga imiş,
Bir kâmile bende olmak cümleden evla imiş.

                              Yavuz Sultan Selim Han

…..

aa. Zikir Tuz gibidir

Kur’an ve Sünnetin ışığında genel olarak dille yapılan zikir, ulema tarafından, Cenâb-ı Hakkın isimlerinin dille söylenmesi suretiyle yapılan nafile ibadet olarak tanımlanmaktadır. Bu durumda dille yapılan zikrin dindeki yeri, ehem mühim sırasına göre tanımda da belirtildiği üzere nafile bir ibadettir. Dinimizin farzları ve İslâmın olmazsa olmaz kurallarına bakıldığında zikir ne imanın şartıdır, ne de İslâmın şartı. Yalnızca Peygamber Efendimiz ﷺ tarafından yapılmış ve tavsiye edilmiş bir ibadettir. Bu manada insan yoluna zikirsiz de devam edebilir. Bu meseleyi izah için Hâcegân büyükleri zikri tuza benzetmişlerdir.

Tuzsuz bir yemek olabilir. Kişi bu yemekle beslenebilir ve hayatını idame ettirebilir. Ama tuzun kendisi yemeklere atıldığında yemeğe lezzet katar. Doyumsuz lezzetlere kapı açar. Zikir de bunun gibidir. Kişi hayatına zikir amelini kattığında hayatı ve sair amelleri tatlanır. Yaptığı ibadetler lezzetlenir. Aşkı şevki artar. Tuzun bizzat kendisi lezzetli değildir. Katıldığı yemeğe lezzet verir. Bu sebeple İslâmın emir ve nehiylerini yerine getirmeyen birine siz zikir yap başka bir şeye ihtiyaç yok derseniz. Bu aynen tuz gibi yenmez, kişiye bir fayda sağlamaz hatta kişiye zararı bile dokunabilir.

Bu sebeple Tasavvufi hareketlerde özellikle Hâcegân yolunda öncelik, İslâmın emir ve yasaklarının yaşanması hususu üzerinedir. Bu yolun büyüklerince bu yola talip kişilere öncelikle İslâmın emirlerinin yerine getirilip getirilmediği sorulur. Namazlar kılınıyor mu?  İşimiz maişetimiz helalden mi? Kötü alışkanlıklar var mı? Büyüklerimizden işitmiştik. Kimi Allah (cc)  dostları, askerliğini yapmamışlara ve bekâr olanlara ders vermezlermiş. Şimdi bu tarz Allah (cc) dostlarını bulmak da zorlaştı. Zira çoğu tasavvufi ekollerde terminalde bulunan değnekçiler gibi gel vatandaş gel, cennete otobüs kalkıyor gel, gibisinden kelle sayısına önem verildiğine şahit olmaktayız.

Hâcegân yolunda tatbiki olarak zikir, İslâmın belli hassasiyetine sahip taliplilere belli adetle başlamak üzere verilmektedir. Ancak tespihle yapılan zikir ameli ikinci sıradadır. Asıl önemli hususlar sohbetlere devamla belli şuurun oluşması konusundadır. Kişi ibadetini yaparken yanında yaptığı zikirlerle tuz misali hayatı tatlandığı gibi yaptığı ibadetlerden de lezzet almaya başlamaktadır. Kalp üzerinde yapılan ve Allah (cc) ismi şerifinin söylenmesiyle yapılan zikirler sonucu kalpte de bir uyanma, zikrin tesiriyle bir muhabbet başlamaktadır. Namaz kılarsınız ancak zikrin ve büyüklerin duasıyla namazınızda bambaşka bir lezzet olur. Salik bu yolda ilk adımını Cenâb-ı Hakka bu şekilde atmış olur. Ondan sonra Cenâb-ı Haktan gelecek adımlar başlar. Ayeti kerimede buyrulduğu gibi “فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ” yani “beni zikrederseniz bende sizi zikrederim”[6]. Yine hadisi şeriflerde belirtildiği gibi “bana yürüyerek gelene ben koşarak giderim”[7]. Bu yakınlaşmayı insan bünyesinde hissetmeye başlayınca bedende ister istemez cezbe halleri başlar. Beden Allah (cc) ismini, Peygamber Efendimizin ﷺ ismini duyunca değişik tepkiler verir. Bu tepkiler kimisinde Allah (cc) diye naralar şeklinde olurken kiminde sadece gözyaşı olur sel gibi akar.

Aşamalarda zikir sayısı belli adetlerle artırılır. 25.000’lerde insanın mana cephesine açılan kapılar tarif edilir. “Lataif dersi” başlar. İnsanın maddi bedeni ile manevi yönü arasında yer alan kapılardır bunlar. Kalp, ruh, sır, hafa, ahfa…

Kişi her Allah (cc) deyişinde kendisinde bambaşka dünyaları keşfeder. Zira tüm dünyaların kendisinde olduğu sohbetlerde işlenir. Aklın, fikrin tefekkürün önemi zikirle birlikte işlenir. Kişi zikrettikçe kalbi genişler, aşkı artar, tefekkür ufku genişler. Meselelere bakışı değişir. Bu kemâlât yolculuğunda tabîki her şey güllük gülistanlık değildir. İmtihanlar, insanı kâmille yaşanan kişisel ilişkiler, büyüklerin denemeleri vs.

Neticede Hâcegân yolcusu başladığı zikir yolculuğunun sonunda 101.000 Allah (cc) ismi şerifine geldiğinde, zikrin bir tuz olduğu, asıl önemli olanın et ve ekmek olduğu işte o zaman daha yoğun hatırlatılır. Zikirle elde edilen kazanımlar önemlidir. Ancak kemâlât yolculuğunda asıl önemli olanın anlayış olduğu, tefekkür olduğu işlenir. Zikirle varılan noktadan sonra murakabeler başlar. Kalp, zikirle temizlenmiş, akıl, selim olmuştur. Ancak mesele daha yeni başlamaktadır. Önce elde edilen kazanımların nefyi istenir. Nefy-u ispat dersleri başlar. Murakabeler başlar. Cenâb-ı Hakla birlikte yaşama sanatının asıl cilveleri bu aşamadan sonra başlar. Buralara daha fazla girmek istemiyorum ama zikrin tasavvufta çok büyük öneme sahip olduğunu vurgulamak için bu detaylara girmek zorunda kaldık.

Tasavvuf, kalp temizliği ve nefsin ıslahı hareketi ise kalbin temizliği ve nefsin tezkiyesinde zikir bu yönüyle çok önemlidir. Hâcegân pirleri zikrin kalp üzerinde çok büyük tesirinin olduğunu şöyle izah buyururlar; “Zikir kalpte yer alan tüm kirleri yakar götürür. Derece derece kalbin içine özüne iner. Hatta derine doğru 7 tabaya kadar iner ve temizler ancak 7. tabakadan sonra tesir edemez. O aşamadan sonra aşk lazımdır. Kalpte en dipte bulunan hastalıkların tedavisi aşkla mümkündür” denilmiştir. Zikir önemlidir. Ancak zikrin tesir edemeyeceği bölgelerin olduğu da unutulmamalıdır. Zikrin tatbiki alanında önemli yer tutan bu açıklamalarımızdan sonra kimi hadisi şeriflerde geçen ve bizce en az tatbiki zikir kadar önem arz eden zikrin fikri boyutuyla ilgili hususlara da değinmek istiyoruz.

bb. Zikrin Fikri Boyutu   

Zikrin ameli boyutu yanında asıl ona önem katan fikri boyutu da vardır. Zikrin fikir boyutu, zikrin neticesidir. Zikir neticesinde insanda ne olmaktadır. Zikrin eylemsel boyutunun yanında, insanda bıraktığı neticeyle daha çok ilgilidir. Zikir, neticede Cenâb-ı Hakkın hatırlanması meselesi ise bu manada namaz da bir zikirdir, oruçta. Dille söylenen Allah (cc) kelamı da namaz ve oruç gibi bir ibadettir. Zikrin fikir boyutu, meseleye daha tepeden bakar. Zikre bir maddi eylem elbisesi giydirmez. Zikri yalnızca tespih işi olarak görmez. Zikri tüm ibadetlerin hulasası olarak görür. Fikri manada zikir farzdır. Allah yolunda Cihad dahil tüm ibadetlerden üstündür.

Hâcegân fikriyatında durum böyledir. Zikir basit bir boncuk sayma ameli değildir. Ama tespihle yapılan zikrede önemsiz denmez. Zikri netice olarak görür. Allah (cc) ile kurulan “netice bağ” olarak kabul eder. Bu niyetle her amele zikir der. Zikri kısırlaştırmaz. Cenâb-ı Hak ile ihsan sırrına vukufiyetle yaptığı her ameli zikir telakki eder. Yoldan taşın temizlenmesi bu manadadır. Âlimin uykusunun cahilin ibadetinden üstün oluşu hep aynı fikriyattan kaynaklıdır. Bu sebeple her eylem ve işlem sonuçta Cenâb-ı Hakkın hatırlanışına, insanın Cenâb-ı Hakka yakınlığına vesile ise o zaman o işe zikir nazarıyla bakar. İşte böyle bir zikir hem ayeti kerimelerde hem de hadisi şeriflerde övülmüştür, üstün görülmüştür.

Ankebut suresi 45. ayetinde Cenabı Hak:

“اُتْلُ مَٓا اُو۫حِيَ اِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَاَقِمِ الصَّلٰوةَۜ اِنَّ الصَّلٰوةَ تَنْهٰى عَنِ الْفَحْشَٓاءِ وَالْمُنْكَرِۜ وَلَذِكْرُ اللّٰهِ اَكْبَرُۜ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ”, “(Resûlüm!) Sana vahyedilen Kitab’ı oku ve namazı kıl. Muhakkak ki, namaz, hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyar. Allah’ı zikir elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür. Allah yaptıklarınızı bilir.”

Buhari’de geçen bir hadisi şerifte Cenâb-ı Peygamber ﷺ ; “İnsanı Allah’ın azabından en çok koruyacak ibadet (en hayırlı ibadet), ancak zikrullahtır” sahabilerden bazıları sordular,

Allah yolunda cihaddan da mı daha hayırlı?’

Efendimiz ﷺ;

Evet, kılıçlar kırılıncaya kadar yapılan cihaddan daha hayırlıdır. Başka bir rivayette “kesilinceye kadar vuruşsa dahi “ buyrulmaktadır[8].

Efendimizin ﷺ ifadeleri çok net. Sahabiler örneklerle sair ibadetleri kıyaslayarak tekrar tekrar sordular ve neticede cevap değişmedi.

Muhteremler kılıçlar kırılıncaya kadar yapılan cihaddan veya insanın bedeninin kesilinceye kadar yaptığı cihaddan daha hayırlı bir ibadetten bahsediyoruz. Şimdi kim diyebilir ki bu ibadet bilmem kaç defa tespih çekmektir. Bu zamanda sıcak kaloriferli evlerimizde, altımızda yumuşak minderlerin olduğu, sırtımızı da bir duvara yaslayarak yan gelip yatarak yaptığımız zikirleri bir düşünelim Allah (cc) aşkına. Bu yaptıklarımız mı şehit oluncaya kadar cihaddan daha hayırlı. Birbirimizi kandırmayalım muhteremler. Öyleyse zikir tek başına dille yapılan bir ibadet değil. Bu sebeple zikrin fikri boyutu da vardır. Bu boyutu daha iyi anlayabilmek için büyüklerimizin hayatlarına bakmamız yeterlidir.

Hâcegân yolunun büyüklerinden Abdullahi Nehri Hazretleri, Mevlana Halidi Bağdadi (ks) efendimiz ile aynı dönemde yaşamış büyük bir Allah (cc) dostudur. Bu iki zat Hâcegân yoluna girmeden önce de çok iyi arkadaştırlar. O zamanlarda Delhi’de Şahı Dehlevi (ks) adında bir Allah (cc) dostunun varlığından bir vesile haberleri olur. Abdullah-i Nehri Hazretlerinin maddi durumları iyidir. Ticareti, bugünkü manada inşaat işleri üzerine kuruludur. Mevlana Halid efendimizle birlikte Şahı Dehlevi Hazretlerine talebe olmaya Hindistan’a gitmeye karar verirler. Mevlana Halid efendimizin maddi imkânı yoktur. Hindistan’a gitmek ister ancak cebinde yol parası dahi yoktur. Abdullahi Nehri Hazretleri kendisine bir öneride bulunur. Derki, “Ben buradaki işlerin başında kalayım. Buradaki ticaretimiz açık kalsın, ikimizin de maişetini kazanayım, senin yol paranı ve tüm masraflarını ben karşılayayım. Sen Hindistan’a git. Bu zata müntesip ol. Hâcegân yolunun usul ve esaslarını öğren sonra gel bize uygula. Biz de burada senin yanında seyrimizi tamamlayayım” derler. Mevlana Halid efendimiz bu teklife sıcak bakarlar, anlaştıkları gibi Hindistan’a giderler, Şahı Dehlevi Hazretlerine müntesip olurlar. Hâcegân yolunun tüm inceliklerini öğrenirler ve Şahı Dehlevi efendimizden hilafet alarak dönerler. Abdullahi Nehri hazretleri heyecanla arkadaşını beklemektedir. Mevlana Halid efendimiz Hâcegân yolunun usul ve esaslarını kendi yaşadığı seyir ve sulûkunu anlatır. Vasılı ilallah için öncelikli olarak zikri tavsiye eder. Beş bin Allah (cc) lafzı ile zikir tarif etmek ister. Süreci anlatır. Bu beş bin lafzı celal daha başlangıçtır. Yüzbir binleri falan duyunca Nehri Hakkâri hazretleri çıkışır;

“Bu senin anlattığın amele seyri suluğudur. Ben biçare değilim ki. Bak ben inşaat ustasıyım. Sen bana diyorsun ki otur, bilmem kaç bin tespih say. Bu elinden bir iş gelmeyenlerin zikridir. Sen bana deki; tekke yap, mektep-medrese yap, dergâh yap. Filan caminin inşaatını bitir. Benim hizmetim ve zikrim bunlar olsun” buyururlar. Bu çıkış üzerine Mevlana Halid Efendimiz çok düşünür ve bu mesele kendisinde değişik ufukların açılmasına vesile olur. Abdullahi Nehri hazretlerine hak vererek kendisine en iyi bildiği ameli, hizmet olarak verir ve bu hizmeti onun aynı zamanda zikrini ve seyri suluğunu oluşturur. Abdullahi Nehri hazretleri en iyi bildiği işi yaparak yani tekke ve dergâh yaparak büyük Allah (cc) dostu olur.  Hâcegân yolunun zikir ve hizmet anlayışının inceliklerinin de böylelikle ortaya çıkmasına sebep olurlar.

Hâcegânın sonraki büyükleri, bu misaldeki Abdullahi Nehri hazretlerini örnek vererek Hâcegân yolunun zikir anlayışının böyle olduğunu ifade ile tasdik etmişlerdir. İnsanı Allah’a (cc) vasıl eden her eylem zikirdir demiştik. Bu eylem Cenâb-ı Haktan karşılık bulduğu takdirde de ekberdir, hayırlıdır, kesirdir, üstündür. İşte kılıçlar kırılıncaya kadar yapılan cihaddan daha üstün olan zikir bu tarz zikirdir. Neticede vasılı ilallah vardır. Ayetlerde bu sebeple zikri kesir emrediliyor. Bu yüzden herkes kendisini vasılı ilallah yapacak zikir amelini bulmalıdır. Kişinin kendisi de bu ameli Abdullahi Nehri hazretleri gibi bulabilir. Ancak bu tarz insanlar nadirdir. Yok hükmündedir. Bu sebeple kişi kendisini Allah’a (cc) yaklaştıracak zikirleri ehli zikre sormalıdır. Akıl ehli zikirden alınmalıdır.  Bu anlayış çerçevesinde ehli zikrin kim olduğu daha da önem arz etmektedir. Zikir işlerinden anlayan kişi. Abdullahi Nehri hazretlerinin zikri inşaat yapmaktı. Her insan adedi kadar Hakka yol olduğu düşünüldüğünde her insan adedince yapılabilen ve Hakka yol olan sair tüm işleri düşündüğünüzde ortaya aklın alamadığı bir durum çıkmaktadır. İşte değerli kardeşlerim ehli zikir denilen şey insanı kâmilden başkası değildir. Burada artık Hak ile yeksan olmuş insanı kâmilin marifeti değil bizzat Cenâb-ı Hakkın marifeti açığa çıkmaktadır.

Neticede şu sonuç gündeme gelmektedir. Zikir; Cenâb-ı Hakkın her insan için ayrı ayrı öngördüğü ve kendisiyle doğrudan bağlantı kurulmasına yol olan önemli bir ameldir. Seçimi bizim için Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisi yapmıştır. Bize de, Allah (cc) ile insan arasında, insanda mevcut, kişiye özel bu zikrin bulunması ve tatbik edilmesi kalmaktadır.

Cenâb-ı Hak cümlemizin yardımcısı olsun. Onu layıkı veçhiyle zikredenlerden eylesin.

                                         Hâce-i Hâcegân [9]
                                         Vakıf Genel Başkanı

                       

[1] Nahl, 43.

[2] Ahzap Suresi, 41. Ayet: “يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا اللّٰهَ ذِكْرًا كَث۪يرًاۙ” , “Ey iman edenler, Allah’ı çokça zikredin”.

[3] Peygamber Efendimiz ﷺ buyurdular: “-Demirin paslandığı gibi kalpler de paslanır.” Ashâb-ı kirâm: “-Yâ Resûlâllah! Onun cilâsı nedir?” diye sorduklarında ise: “Allâh’ın Kitabı’nı çokça tilâvet etmek ve Allâh’ı çok çok zikretmektir.” cevabını vermiştir. Hadis metni için bkz: Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, II, 241.

[4] Hadis metni için bkz: “نوم العالم خير من عبادة الجاهل”; Deylemî, el-Firdevs, IV, 247.; Gazali, Abidler Yolu, Birinci Bölüm: İlim Edinme Bahsi.; Benzer hadis metni için bkz: Aclûni, Ebû Nuaym’ın Hilye’sinde Selman-ı Fârisi’den (r.a.) “ilim üzere gerçekleştirilen uyku, cehalet üzere gerçekleştirilen namazdan daha hayırlıdır” sözünü naklettiğini bildirir. Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, II, 325, 329. (nr.2839, 2865).

[5] El-Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, 1/224-225.; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ 1/72.

[6] Bakara Suresi, 152. ayet.:”فَاذْكُرُون۪ٓي اَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا ل۪ي وَلَا تَكْفُرُونِ۟” : “Beni zikrederseniz ben de sizi zikrederim. Bana şükredin, sakın nankörlük etmeyin.

[7] Resulullah ﷺ buyurdular ki: “Allah Teala Hazretleri diyor ki: Ben, kulumun hakkımdaki zannı gibiyim. O, beni andıkça ben onunla beraberim. O, beni içinden anarsa ben de onu içimden anarım. O, beni bir cemaat içinde anarsa, ben de onu daha hayırlı bir cemaat içinde anarım. O, şayet bana bir karış yaklaşacak olursa, ben ona bir zira yaklaşırım. Eğer o, bana bir zira yaklaşırsa ben ona bir kulaç yaklaşırım. Kim bana yürüyerek gelirse ben ona koşarak giderim. Kim bana şirk koşmaksızın bir arz dolusu günahla gelse, ben de onu bir o kadar mağfiretle karşılarım.” Hadis metni için bkz: Buhari, Tevhid 16, 35; Müslim, Zikr 2, (2675), Tevbe 1, (2675)

[8] Buhârî, Deavât 5.

[9] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân Yolunun Hocası

ff. Tefekkür – Tezekkür İlişkisi

Kur’anı  Kerimde,  tefekküre  işaret eden  bazı  ayetlerde, tefekkür etmek  eylemi “fekera” (ف-ك-ر) fiili  ile değil de “zekara”  (ذ-ك-ر) fiili ile genellikle “öğüt alıp düşünmek” şeklinde tercümelerin yapıldığı görülmektedir. Örneğin Bakara suresi 269. ayette; “Temiz akıl sahiplerinden başkası öğüt alıp-düşünmez”[1] Yine ; “Rabbim, ilim bakımından her şeyi kuşatmıştır. Yine de öğüt alıp-düşünmeyecek misiniz?[2]” ; “Bu, Rabbinin dosdoğru yoludur. Öğüt alıp düşünmesini bilen bir topluluk için ayetleri böyle birer birer açıkladık[3]”; “Yine de öğüt alıp düşünmeyecek misiniz? “[4]şeklindedir.

Tezekkür ile tefekkür arasındaki bu denli sıkı ilişki dikkat çekicidir. Tezekkürün anlaşılmasında önemli kavramlardan bir diğeri de zikirdir. Zikir ile tezekkürün fiil kökleri aynıdır. Zikir bilindiği üzere anmak hatırlamak manalarına gelmektedir. Biz tefekkürü, düşüncenin Allah’tan karşılık bulmuş hali olarak kısaca tarif ederek, “tefa’ul” babından türetildiğini ve  karşılıklı fikirleşmek manalarına geldiğini belirtmiştik. Tezekkür de Arapça kaidelerine göre “tefa’ul” babından türetilmiş olup karşılıklı anmak, zikirleşmek anlamına gelmektedir.

Tezekkürde bir hatırlama bir anma eyleminin Cenâb-ı Hakla karşılıklı olması hali vardır. Ayeti kerimede de buyrulduğu gibi; “فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ” “Fezkuruni ezkurkum”[5] yani “beni zikrederseniz bende sizi zikrederim”. Burada zikrin başlangıcının insan olduğu anlaşılmaktadır. Önce insan Cenâb-ı Hakkı zikredecek sonra Cenâb-ı Hak da insana mukabele edecek. Tefekkürde de durum böyledir. Önce insan düşüncesini ortaya koyacak sonra Cenâb-ı Haktan karşılık bulacak. Ancak tezekkürde insanın Hakkı nasıl düşüneceği, düşünmekten maksadının ne olacağı daha sarih bir şekilde belirtilmiştir. Burada önce “öğüt alın”  buyrulmaktadır. İnsan önce öğüt almalı sonra düşünmeli. Aldığı öğütler kendisinin düşünce ufkunu genişletmelidir.

Kur’anı Kerimin kendisi bu manada bir “öğüt” dür. Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisi de bir öğüt vericidir. Yine tüm peygamber efendilerimizde birer öğütçülerdir. Bu manada onların kâmil varisleri, onun yolunun takipçileri birer öğütçülerdir. Bu yüzden hadisi şerifte; “الدين النصيحة” “eddinü nasiha”[6], “Din nasihattir, öğüttür” buyrulmuştur. İşte tezekkürde düşünce ufkunun açılması, zikredilen öğüdün alınmasına bağlanmıştır.

Tezekkürde alınan öğüt; kulakla, dinlemek yoluyla elde edilen öğüt değildir. Tezekkürde öğütün muhatabı Bakara suresi 269. ayette buyrulduğu gibi temiz akıl sahipleridir. Öğütü bizzat aklın kendisi almaktadır. Akl-ı selim, insana doğuştan verilmiştir. Saf haldedir. Tabî olarak insanda bulunur. Hadisi şeriflerde buyrulduğu gibi “her doğan İslâm fıtratı üzerine doğmuştur. Ancak onu anne ve babası kendi dini üzerine yetiştirir.”[7] İnsan ekmeliyetinin gereği akl-ı selim doğar. Bazı insanlar bu akl-ı selimi kaybetmeden daha da mükemmele götürürken, kimileri bu temiz aklı bozup sapkınlığa düşebilmektedir. Bu sebeple başta Kur’an olmak üzere tüm zahir dünya, insanın aklının muhatabı olarak kendisine öğüt verir. Lisanı hal ile der ki “yerin ve göğün sahibi Allah’ (cc) dır”.

Bu nedenle tezekkür; aslında tefekkürün başlangıç halidir. Akıl saf halde iken kendisine dışardan çarpan etkiler (öğütler) vardır. Temiz akıl sahipleri bu uyarıları, öğütleri doğru algılarlar ve sonuca giderler. Her şeyin sahibinin Cenâb-ı Hak olduğunu hatırlarlar. Bu duruma tezekkür denilmektedir. Kişi dışardan aldığı öğüdü doğru algılar ve düşünmeye başlar. Bu düşünce onu Hakka götürür, onu hatırlar. Bu aşamadan sonra tefekkür devreye girer, öğüt alınmış, öğütün sahibi hatırlanmış halde yer alan bir düşünce, artık dış dünyaya zuhur etmiştir. Şayet böyle bir düşünce Cenâb-ı Haktan da karşılık bulmuşsa biz bu amele mükemmil bir tefekkür deriz. İşte bin yıl ibadete denk düşünce bu şekildedir.

Meseleyi kısaca toparlayacak olursak, insan öğüt vericinin mesajları vasıtasıyla düşünecek, bu düşünceye tezekkür denilecek, tezekkür sonucu oluşan düşünce Cenâb-ı Haktan karşılık bulacak ve buna tefekkür denilecektir. Neticede kişi hem Cenâb-ı Hakkın zatına muhabbet kesbedecek hem de bu muhabbet sonucu Cenâb-ı Haktan alınan karşılığa da hikmet denilecektir. Öyleyse tefekkürle hikmet arasında da ilginç bir ilişki vardır.

hh. Tefekkür – Hikmet İlişkisi

Bir gün Hâcegân yolunun büyükleri ile Hikemi Ataiyyeyi mütalaa ediyorduk. Hikemi ataiyye için sarf edilen meşhur bir söz vardır, “eğer namazda fatihadan sonra Kur’an ayetleri dışında bir şey okunsaydı bu hikemi ataiyye olurdu” buyrulmuştur. Çok acayibime gitmişti. Bu küçücük risalede ne hikmet var ki namazda okunacak kadar güçlü donanıma sahip? Cevap çok geçmeden Hâcemizden geldi. “Hikem Allah’tan alınan bilgidir” buyurdular. Bu söz üzerinde çokça düşündüm. Nasıl bir şey ki İnsan gidip Allah’tan bir bilgi alabilir. İnsandan mütevellit bir söz,  nasıl Hakka ait olabilir?

Düşünceler alıp götürdü beni, ayeti kerimede Cenâb-ı Hak Peygamber Efendimiz için “وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوٰىؕ اِنْ هُوَ اِلَّا وَحْيٌ يُوحٰىۙ” : “vema yentıgu anil heva in huve illa vahyun yuha” yani “o (sav) size bir şeyler söylerse hevasından değil bizden söyler”. Demek ki kâmil insan örneği Peygamber Efendimiz (sav) Haktan bir şeyler alıp söyleyebiliyorsa bu tüm insanlığa açılmıştır diye düşündüm. Sonra Hâcemiz bizim hikem karşısında bu kadar hayretimizi görünce dayanamadı ve buyurdular ki; “Hikem yaşanılan zamanın hikmeti, her zamanın hikmeti farklı olabilir” buyurdular. Yani İnsan canlı ve yaşamını sürdüren bir varlık, Cenâb-ı Hakta her an bir iş üzerine, Ataullah İskenderiye hazretlerinin tefekkürü sonucu Cenâb-ı Haktan getirdiği o zamanki bilgi, o zamanın hikmeti, bu gün Cenâb-ı Haktan alınacak taze bilgiler olabilir. Yani insan bugün haktan taze haberler, bilgiler alabilir. İşte Cenâb-ı Haktan alınan taze bilgiye “hikmet” denilmektedir. Geçmiş büyüklerin kitaplara döktükleri sözler de elbette hikmettir, ancak onlar o zamanın hikmetleridir. Bu günün hikmeti farklılık arz edebilmektedir.

Yine bir gün imamı azam efendimiz, Cenâb-ı Haktan aldığı taze bilgileri talebelere aktarırken imamı Yusuf efendimizin sohbeti not ettiğini fark eder. İmamı azam efendimizin imamı Yusuf efendimize nasihati çok önem arz etmektedir. “Benim sözlerimi not etmeyiniz. Bugün Cenâb-ı Hakkın bizdeki tecellisi böyle zuhur etti, yarın farklı bir tecelli olabilir, farklı bir şey söyleyebilirim” buyurmuşlardır.

Mecellede yer alan altın ahkâmlardan biri olan “Ezmanın tağayyürü ile ahkâmın tagayyürü inkâr olunamaz” hükmü vardır. Yani “zamanın değişmesi ile ahkâmın değişmesi inkâr edilemez” denilmektedir. İşte bu yüzden İçtihat kapısı kapanmamıştır.

ıı.  Tefekkür – İnsanı Kâmil İlişkisi

Kuranı Kerim, insanlar için en iyi öğüttür. En büyük öğüt verici Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisidir. Yine Cenâb-ı Peygamberimizin de öğüt verici olduğu aşikârdır. Peygamber varisleri olan âlim, kâmil insanların da öğüt verici oldukları tartışmasızdır. İnsan şayet aklını; dünya ve nefs batağında kirletmemiş ise Kur’an ve Sünnette yer alan öğütleri alıp düşünerek doğruyu bulması mümkündür. Ancak günümüzde insanların çoğunun kirlendiği,  insan çöplüğü haline gelen bu çağda, her şey Allah Allah diye bağırırken halen bunca zulmet, bunca isyan işlenebiliyorsa demek ki öğütleri görmeyen göz, işitmeyen kulak, algılamayan dimağların çok olduğu görülmektedir. Bu kirlenmişlik içerisinde ibadetle bir yere varamadığımız gibi tefekkürle de bu sıkıntılarımızı aşabilecek kudrete sahip değiliz. Bize öğüt olan Kur’anı açtığımızda sıkılıp hemen kapatabiliyoruz. Kendisini kapatma kudretine sahip bir akıl ondan öğüt almayı kabul etmiyor. Bu yüzden Hâcegân pirleri “kitap mürşid olamaz” buyurmuşlardır. İşte çizdiğimiz bu genel çerçevede devreye âlim, kâmil, varisi nebi insanlar girmektedir. Temiz akıl sahibi, meselesini her an tefekkürü ile Hakka götüren ve bir çözüm alabilen, taze bilgi getirebilen insanlar. Bu insanlar akılda yer alan kirliğin kalbe sirayet ettiğini keşfederek temizlik hareketini önce akılda sonra kalpte yaparak aklın ve kalbin selime döndürülmesine gayret etmektedirler. Öğüt verici kâmiller, öğütleri ile insanı aslına döndürmektedirler. Öğütlerle / sohbetlerle yenilenen insan sağlıklı düşünmeye başlamakta, tezekkürü gelişmekte, kalitesi artmakta ve dolayısıyla tefekkür ufku açılmakta ve tefekkürdeki isabeti, hakikati algılamadaki dikkati artmaktadır. Hadisi şeriflerde hikmetten bahsederken “mü’minin yitiğinden” bahsedilir. Böylelikle insan yitiği olan hikmeti bulmuş olmaktadır.

Tefekkürün kelime anlamının fikirleşme olduğundan bahsetmiştik. İki kişi arasında cereyan eden fikirleşme eyleminde insanı kâmilin rolü bu yönüyle de önem arz etmektedir. İnsan düşüncesinin Hakka ulaştığını veya nereye kadar ulaştığını nasıl tespit edecek? İsabet edemeyen düşüncedeki eksiklik ne? Bunu nasıl bilip çözecek? İşte insanı kâmilin, gerçek manada âlimin rolü burada başlamaktadır. İnsan bu gibi zatlarla müzakere ve mütalaa ederek hedefe yaklaşmaktadır. Bugün ortada bunca fikir olmasına rağmen Hakkın inayeti, rahmeti ve bereketi olmadığı gibi birçoğunun da bir bir ölüp gittiği görülmekte ise bu fikirlerin mükemmil bir tefekkür sonucu olmadığı, haktan tam bir karşılık bulmadığı anlaşılmaktadır. Kısacası sağlıklı bir doğum olmamıştır. Malum bir doğum için geçen süreç ne kadar önemlidir. Annenin beslenmesi, çocuğun beslenmesi, aylık mutat doktor kontrollerinin yapılması, işin uzmanınca takip edilmesi lazımdır.

Tefekkürde de doktor kontrolü gibi düşüncenin tefekküre dönüşmesi an be an insanı kâmil tarafından izlenmelidir. Zira akla zarar, dış etkenlerin insanı aldatması an meselesidir. Bugün kendisini peygamber olarak gören kişiler fikirlerinin Cenâb-ı Haktan karşılık bulduğunu hatta ve hatta kendilerinin Cenâb-ı Hakla görüştüklerini iddia etmektedirler. Bu kişilerin bu noktalara gelmelerinde “fikirleşme” eksikliği olmuştur. Akıllarıyla geldikleri her noktayı, o noktadan daha önce geçmiş âlim kâmil insanlarla müzakere, mütalaa etmemişlerdir. Cenâb-ı Hakka vardık dedikleri yeri çek edecek kişiler olmadığı için yoldan çıkmışlardır. Bu yüzden tefekkürde iki kişi vardır bu ikinci kişi ise başta hazırlık aşamasında insanı kâmildir. Tıpkı yüzme öğrenme gibi. Önce eğitmen, yüzmeyi deneme yanılma ve talimle öğretir. Öğrenince de artık siz kendiniz yüzersiniz.

İşte insanlığa yol açabilecek fikirler, gerçek bir tefekkür sonucu doğarlar, tabiri caizce Cenâb-ı Haktan mühürlenerek tasdik görürler. Bu fikirlerden birisi de Hâcegân fikriyatıdır. Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisinden tasdik görmüş olup, kıyamete kadar devam edecektir.

Cenâb-ı Hak bize bu fikriyatı anlamayı, ona göre amel etmeyi, gerçek manada tefekkürle o bahri ummana dalmayı, her aşamada dostlarıyla birlikte olmayı, onlardan her aşamada layıkıyla öğüt alıp düşünmeyi bizlere nasip eylesin. Bu tarz tefekkürüyle zatına muhabbeti ve bu muhabbeti vasıtasıyla hikmetini bizlere ihsan eylesin. Bizi bize bırakmasın,  sapık fikir ve akımlardan akıllarımızı muhafaza buyursun.

                       

[1] Bakara Suresi, 269. ayet.: “وَمَا يَذَّكَّرُ اِلَّٓا اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ” ; “ Allah, hikmeti dilediğine verir. Kime hikmet verilmişse şüphesiz ona çokça hayır verilmiştir. Bundan ancak akıl sahipleri ibret alır”.

[2] En’am, Suresi, 80. ayet; “وَسِعَ رَبّ۪ي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًاۜ اَفَلَا تَتَذَكَّرُون” : “Rabbimin ilmi her şeyi kuşatmıştır. Hâlâ düşünüp öğüt almayacak mısınız?”

[3] En’am Suresi, 126. ayet; ” قَدْ فَصَّلْنَا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ” ; “Bu Rabbinin dosdoğru yoludur. Şüphesiz düşünüp öğüt alacak bir toplum için âyetleri ayrı ayrı açıkladık.”

[4] Yunus, Suresi,  3. ayet.: “َفَلَا تَذَكَّرُونَ” ; “Doğrusu sizin Rabbiniz gökleri ve yeri altı günde yaratıp sonra arşa hükmeden, işi düzenleyen Allah’tır, izni olmadan kimse şefaat edemez. İşte Rabbiniz olan Allah budur. O’na kulluk edin. Yine de öğüt alıp düşünmez misiniz?”

[5] Bakara Suresi, 152. ayet.:”فَاذْكُرُون۪ٓي اَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا ل۪ي وَلَا تَكْفُرُونِ۟” : “Beni zikrederseniz ben de sizi zikrederim. Bana şükredin, sakın nankörlük etmeyin.”

[6] Müslim, Îmân 95. ; Buhârî, Îmân 42; Ebû Dâvûd, Edeb 59;  Tirmizî, Birr 17; Nesâî, Bey’at 31, 41.

[7]  Buhârî, Tefsîr, (Rûm) 2; Müslim, Kader, 22.: “مَا مِنْ مَوْلُودٍ إِلاَّ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ ، فَأَبَوَاهُ يُهَوِّدَانِهِ أَوْ يُنَصِّرَانِهِ أَوْ يُمَجِّسَانِهِ” : “Her doğan İslâm fıtratı üzerine doğar, sonra anne babası onu Yahudi, Hıristiyan ya da Mecûsî yapar”