d. Hâcegân Yolunun Zikir Anlayışı

İfrada ve terfide kaçmadan Allah’ı (cc) zikredebilmek. Asıl mesele burada yatmaktadır. Her mana, bir şekille vücut bulmaktadır. Ne şekle bakıp manayı göz ardı etmek, ne de manaya bakıp şekli reddetmek. Aslında dinimiz bu meselenin tam orta yolunu bulmuştur. Salt mana değil. Salt şekil de değil. Manaya götüren meşru (İslâm dairesinde yer alan) her eylem zikirdir. Kişinin yoldan taşı alıp kenara bırakması, Kur’an okuması, tespihle 100 bin Allah demesi hepsi zikirdir. Bunlar insanı hakikate götüren binitlerdir. Binit yasaklanmamışsa mesele yoktur. Bu manada kimse kimseye sen bunu neden gizli yaptın, neden açık yaptın veya neden ayakta sallanarak yaptın, neden yapmadın, şeklinde meseleye bakması ne kadar da basit kalmaktadır. Kişi kendisini Allah’a (cc) götüren biniti özgürce seçebilmelidir. Kendisi yapabiliyorsa özgür bırakılmalı, yapamıyorsa kendisine en uygun metodu ehline sormalıdır. Bu aşamada mesele ehli zikre götürülmelidir. Ayeti kerimede “فَاسْأَلُوأَهْلَاْذِّكْرا” “meselelerinizi ehli zikre sorun”[1] buyrulmaktadır. Buradan kasıt insanın, Cenâb-ı Hakla ilgili meselelerinde ona gidişi konusunda akıl, ehli zikirden alınmalıdır buyrulmaktadır. Burada ehli zikre ne mana verilirse verilsin, ister kitap ehli, ister Kur’an ehli, ister Peygamberimizin kendisi veya kendisi yerine kaim sünneti veya Allah’ı (cc) çokça zikreden kişiler olarak değerlendirin netice değişmeyecektir.

Zikir araçlarından bahsederken yani Cenâb-ı Hakla o demi yaşamaya veya o demi hatırlatmaya götüren araçlardan daha çok namaz, oruç ve diğer ibadetler üzerinde durmuştuk. Ancak sonuca en etkili ve Cenâb-ı Hakka çabuk yol olan en önemli araç üzerinde durmadık. Bu araç elbetteki Cenâb-ı Peypamber Efendimiz ﷺ ve onun yolunda giden sahih mirasçılarıdır. Zikrin büyüklüğünün ve çokluğunun sayı ile olmadığı hepimizin malumudur. Gönülden bir kere Allah (cc) demek, gafletle söylenen binlerce Allah (cc) lafzından daha ağırdır ve daha çoktur. Bu manada bizlere “zikri kesir” emredilmektedir. Allah’ı (cc) çokça zikretmemiz istenmektedir. Ayeti kerimede; “يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا اللّٰهَ ذِكْرًا كَث۪يرًاۙ” , “Ey iman edenler, Allah’ı çokça zikredin[2]” buyrulmaktadır. Yine hadisi şerifte “demirin paslanması gibi kalplerin paslandığını” bildiren Cenabı Peygamber, ashabın bu pası çözecek cila nedir Ya Rasulullallah dediklerince cevaben; “Allahı çokça zikretmek” yani yine “zikri kesir”in tavsiye edildiği görülmektedir[3]. Bu açıklamalarımız ışığında zikri kesirin ne manaya geldiğini bir düşünelim. Çok namaz kılarak anmak…(!), çok oruç tutarak Cenâb-ı Hakkı çokça hatırlamak…(!), günde 100 bin adet Allah (cc) diyerek Cenâb-ı Hakkı hatırdan çıkarmamak…(!) örnekleri çoğaltmak mümkün.

Muhteremler zikri kesir; nefsinden arınmış insanın aşkla ve ihlasla yaptığı zikirdir. Burada sayısal çokluktan ziyade nitelik önemlidir. Aşkla söylenen bir “Allah” lafzı, gafletle söylenen 100 bin “Allah” lafzından evladır. Öyleyse zikri kesirde önemli olan nefs terbiyesidir. Zikri kesir farz ise bu farzın gereği için nefs terbiyesi de farzdır. Nasıl ki farz olan namaz için abdest almak farz ise zikri kesir için nefs terbiyesi de farzdır. Nefsini terbiye etmiş, tasavvufi tabirle “Hak ile yeksan olmuş” kişilerin zikri, zikri kesirdir. Bu aşamada insanın tüm azaları kendiliğinden “Allah” diyecektir. Siz uyusanız da azalarınız Hakkı unutmayacak zikrecektir. Tıpki “âlimin uykusu, cahilin ibadetinden hayırlıdır” [4] hadisi şerifinde olduğu gibi. Burada âlim, fıkhı kitabı bilen değil, “Allahı (cc) bilen” dir. Bu sebeple insanı Hakka götüren amellerin en büyüğü, kendisini terbiye edecek bu seviyeye yükseltecek bir mürebbiye mülaki olmasıdır. Efendimiz ﷺ “beni rabbim terbiye etti” [5] buyuruyor. Bu manada gerçek terbiyeci Cenabı Hakkın kendisidir. Ancak bu terbiyeyi Cenabı Peygamber öğrendiği şekliyle ashabına aktarmış, ashab da sonrakileri terbiye ederek Cenabı Haktan öğrenilen terbiye usulü bugüne kadar devam etmiştir. Yeter ki bizler görmeyi bilelim.

Ezcümle; zikri kesirde, insanı kamil dediğimiz mürebbi en önemli araçlardan birisidir.  Bizim niyetimiz ve zikir adedimizin yanında bizi terbiye ederek bizdeki cevherin açığa çıkmasına vesile olacak “Hakkı bilmemizi ve bulmamızı” sağlayacak “Hakkı Hak ile zikretmemize” sebep olacak vesilenin büyüklüğü daha ehemdir. Bu anlamda insan, her şeyden kıymetlidir ve ahseni takvimdir. Bu sebeple en üstün zikir aracı yine insandır, insanı kamildir. Zikri kesir, insanın insanla Allah’ı (cc) zikridir. Nasıl ki terbiye edilmiş av köpeklerinin getirdiği av fıkhen caizdir ve yenir. Terbiye edilmemiş av köpeğinin getirdiği av, murdardır, yenmez. Bizim de terbiye edilmemiş nefsle yaptığımız zikirler ve dahi ameller de buna bunzer. Bu çok derin bir mevzudur. Kısaca çok namaz, çok oruç, çok ibadet ama ille de insan (kâmil) ille de insan…

…..

Âleme padişah olmak bir kuru kavga imiş,
Bir kâmile bende olmak cümleden evla imiş.

                              Yavuz Sultan Selim Han

…..

aa. Zikir Tuz gibidir

Kur’an ve Sünnetin ışığında genel olarak dille yapılan zikir, ulema tarafından, Cenâb-ı Hakkın isimlerinin dille söylenmesi suretiyle yapılan nafile ibadet olarak tanımlanmaktadır. Bu durumda dille yapılan zikrin dindeki yeri, ehem mühim sırasına göre tanımda da belirtildiği üzere nafile bir ibadettir. Dinimizin farzları ve İslâmın olmazsa olmaz kurallarına bakıldığında zikir ne imanın şartıdır, ne de İslâmın şartı. Yalnızca Peygamber Efendimiz ﷺ tarafından yapılmış ve tavsiye edilmiş bir ibadettir. Bu manada insan yoluna zikirsiz de devam edebilir. Bu meseleyi izah için Hâcegân büyükleri zikri tuza benzetmişlerdir.

Tuzsuz bir yemek olabilir. Kişi bu yemekle beslenebilir ve hayatını idame ettirebilir. Ama tuzun kendisi yemeklere atıldığında yemeğe lezzet katar. Doyumsuz lezzetlere kapı açar. Zikir de bunun gibidir. Kişi hayatına zikir amelini kattığında hayatı ve sair amelleri tatlanır. Yaptığı ibadetler lezzetlenir. Aşkı şevki artar. Tuzun bizzat kendisi lezzetli değildir. Katıldığı yemeğe lezzet verir. Bu sebeple İslâmın emir ve nehiylerini yerine getirmeyen birine siz zikir yap başka bir şeye ihtiyaç yok derseniz. Bu aynen tuz gibi yenmez, kişiye bir fayda sağlamaz hatta kişiye zararı bile dokunabilir.

Bu sebeple Tasavvufi hareketlerde özellikle Hâcegân yolunda öncelik, İslâmın emir ve yasaklarının yaşanması hususu üzerinedir. Bu yolun büyüklerince bu yola talip kişilere öncelikle İslâmın emirlerinin yerine getirilip getirilmediği sorulur. Namazlar kılınıyor mu?  İşimiz maişetimiz helalden mi? Kötü alışkanlıklar var mı? Büyüklerimizden işitmiştik. Kimi Allah (cc)  dostları, askerliğini yapmamışlara ve bekâr olanlara ders vermezlermiş. Şimdi bu tarz Allah (cc) dostlarını bulmak da zorlaştı. Zira çoğu tasavvufi ekollerde terminalde bulunan değnekçiler gibi gel vatandaş gel, cennete otobüs kalkıyor gel, gibisinden kelle sayısına önem verildiğine şahit olmaktayız.

Hâcegân yolunda tatbiki olarak zikir, İslâmın belli hassasiyetine sahip taliplilere belli adetle başlamak üzere verilmektedir. Ancak tespihle yapılan zikir ameli ikinci sıradadır. Asıl önemli hususlar sohbetlere devamla belli şuurun oluşması konusundadır. Kişi ibadetini yaparken yanında yaptığı zikirlerle tuz misali hayatı tatlandığı gibi yaptığı ibadetlerden de lezzet almaya başlamaktadır. Kalp üzerinde yapılan ve Allah (cc) ismi şerifinin söylenmesiyle yapılan zikirler sonucu kalpte de bir uyanma, zikrin tesiriyle bir muhabbet başlamaktadır. Namaz kılarsınız ancak zikrin ve büyüklerin duasıyla namazınızda bambaşka bir lezzet olur. Salik bu yolda ilk adımını Cenâb-ı Hakka bu şekilde atmış olur. Ondan sonra Cenâb-ı Haktan gelecek adımlar başlar. Ayeti kerimede buyrulduğu gibi “فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ” yani “beni zikrederseniz bende sizi zikrederim”[6]. Yine hadisi şeriflerde belirtildiği gibi “bana yürüyerek gelene ben koşarak giderim”[7]. Bu yakınlaşmayı insan bünyesinde hissetmeye başlayınca bedende ister istemez cezbe halleri başlar. Beden Allah (cc) ismini, Peygamber Efendimizin ﷺ ismini duyunca değişik tepkiler verir. Bu tepkiler kimisinde Allah (cc) diye naralar şeklinde olurken kiminde sadece gözyaşı olur sel gibi akar.

Aşamalarda zikir sayısı belli adetlerle artırılır. 25.000’lerde insanın mana cephesine açılan kapılar tarif edilir. “Lataif dersi” başlar. İnsanın maddi bedeni ile manevi yönü arasında yer alan kapılardır bunlar. Kalp, ruh, sır, hafa, ahfa…

Kişi her Allah (cc) deyişinde kendisinde bambaşka dünyaları keşfeder. Zira tüm dünyaların kendisinde olduğu sohbetlerde işlenir. Aklın, fikrin tefekkürün önemi zikirle birlikte işlenir. Kişi zikrettikçe kalbi genişler, aşkı artar, tefekkür ufku genişler. Meselelere bakışı değişir. Bu kemâlât yolculuğunda tabîki her şey güllük gülistanlık değildir. İmtihanlar, insanı kâmille yaşanan kişisel ilişkiler, büyüklerin denemeleri vs.

Neticede Hâcegân yolcusu başladığı zikir yolculuğunun sonunda 101.000 Allah (cc) ismi şerifine geldiğinde, zikrin bir tuz olduğu, asıl önemli olanın et ve ekmek olduğu işte o zaman daha yoğun hatırlatılır. Zikirle elde edilen kazanımlar önemlidir. Ancak kemâlât yolculuğunda asıl önemli olanın anlayış olduğu, tefekkür olduğu işlenir. Zikirle varılan noktadan sonra murakabeler başlar. Kalp, zikirle temizlenmiş, akıl, selim olmuştur. Ancak mesele daha yeni başlamaktadır. Önce elde edilen kazanımların nefyi istenir. Nefy-u ispat dersleri başlar. Murakabeler başlar. Cenâb-ı Hakla birlikte yaşama sanatının asıl cilveleri bu aşamadan sonra başlar. Buralara daha fazla girmek istemiyorum ama zikrin tasavvufta çok büyük öneme sahip olduğunu vurgulamak için bu detaylara girmek zorunda kaldık.

Tasavvuf, kalp temizliği ve nefsin ıslahı hareketi ise kalbin temizliği ve nefsin tezkiyesinde zikir bu yönüyle çok önemlidir. Hâcegân pirleri zikrin kalp üzerinde çok büyük tesirinin olduğunu şöyle izah buyururlar; “Zikir kalpte yer alan tüm kirleri yakar götürür. Derece derece kalbin içine özüne iner. Hatta derine doğru 7 tabaya kadar iner ve temizler ancak 7. tabakadan sonra tesir edemez. O aşamadan sonra aşk lazımdır. Kalpte en dipte bulunan hastalıkların tedavisi aşkla mümkündür” denilmiştir. Zikir önemlidir. Ancak zikrin tesir edemeyeceği bölgelerin olduğu da unutulmamalıdır. Zikrin tatbiki alanında önemli yer tutan bu açıklamalarımızdan sonra kimi hadisi şeriflerde geçen ve bizce en az tatbiki zikir kadar önem arz eden zikrin fikri boyutuyla ilgili hususlara da değinmek istiyoruz.

bb. Zikrin Fikri Boyutu   

Zikrin ameli boyutu yanında asıl ona önem katan fikri boyutu da vardır. Zikrin fikir boyutu, zikrin neticesidir. Zikir neticesinde insanda ne olmaktadır. Zikrin eylemsel boyutunun yanında, insanda bıraktığı neticeyle daha çok ilgilidir. Zikir, neticede Cenâb-ı Hakkın hatırlanması meselesi ise bu manada namaz da bir zikirdir, oruçta. Dille söylenen Allah (cc) kelamı da namaz ve oruç gibi bir ibadettir. Zikrin fikir boyutu, meseleye daha tepeden bakar. Zikre bir maddi eylem elbisesi giydirmez. Zikri yalnızca tespih işi olarak görmez. Zikri tüm ibadetlerin hulasası olarak görür. Fikri manada zikir farzdır. Allah yolunda Cihad dahil tüm ibadetlerden üstündür.

Hâcegân fikriyatında durum böyledir. Zikir basit bir boncuk sayma ameli değildir. Ama tespihle yapılan zikrede önemsiz denmez. Zikri netice olarak görür. Allah (cc) ile kurulan “netice bağ” olarak kabul eder. Bu niyetle her amele zikir der. Zikri kısırlaştırmaz. Cenâb-ı Hak ile ihsan sırrına vukufiyetle yaptığı her ameli zikir telakki eder. Yoldan taşın temizlenmesi bu manadadır. Âlimin uykusunun cahilin ibadetinden üstün oluşu hep aynı fikriyattan kaynaklıdır. Bu sebeple her eylem ve işlem sonuçta Cenâb-ı Hakkın hatırlanışına, insanın Cenâb-ı Hakka yakınlığına vesile ise o zaman o işe zikir nazarıyla bakar. İşte böyle bir zikir hem ayeti kerimelerde hem de hadisi şeriflerde övülmüştür, üstün görülmüştür.

Ankebut suresi 45. ayetinde Cenabı Hak:

“اُتْلُ مَٓا اُو۫حِيَ اِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَاَقِمِ الصَّلٰوةَۜ اِنَّ الصَّلٰوةَ تَنْهٰى عَنِ الْفَحْشَٓاءِ وَالْمُنْكَرِۜ وَلَذِكْرُ اللّٰهِ اَكْبَرُۜ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ”, “(Resûlüm!) Sana vahyedilen Kitab’ı oku ve namazı kıl. Muhakkak ki, namaz, hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyar. Allah’ı zikir elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür. Allah yaptıklarınızı bilir.”

Buhari’de geçen bir hadisi şerifte Cenâb-ı Peygamber ﷺ ; “İnsanı Allah’ın azabından en çok koruyacak ibadet (en hayırlı ibadet), ancak zikrullahtır” sahabilerden bazıları sordular,

Allah yolunda cihaddan da mı daha hayırlı?’

Efendimiz ﷺ;

Evet, kılıçlar kırılıncaya kadar yapılan cihaddan daha hayırlıdır. Başka bir rivayette “kesilinceye kadar vuruşsa dahi “ buyrulmaktadır[8].

Efendimizin ﷺ ifadeleri çok net. Sahabiler örneklerle sair ibadetleri kıyaslayarak tekrar tekrar sordular ve neticede cevap değişmedi.

Muhteremler kılıçlar kırılıncaya kadar yapılan cihaddan veya insanın bedeninin kesilinceye kadar yaptığı cihaddan daha hayırlı bir ibadetten bahsediyoruz. Şimdi kim diyebilir ki bu ibadet bilmem kaç defa tespih çekmektir. Bu zamanda sıcak kaloriferli evlerimizde, altımızda yumuşak minderlerin olduğu, sırtımızı da bir duvara yaslayarak yan gelip yatarak yaptığımız zikirleri bir düşünelim Allah (cc) aşkına. Bu yaptıklarımız mı şehit oluncaya kadar cihaddan daha hayırlı. Birbirimizi kandırmayalım muhteremler. Öyleyse zikir tek başına dille yapılan bir ibadet değil. Bu sebeple zikrin fikri boyutu da vardır. Bu boyutu daha iyi anlayabilmek için büyüklerimizin hayatlarına bakmamız yeterlidir.

Hâcegân yolunun büyüklerinden Abdullahi Nehri Hazretleri, Mevlana Halidi Bağdadi (ks) efendimiz ile aynı dönemde yaşamış büyük bir Allah (cc) dostudur. Bu iki zat Hâcegân yoluna girmeden önce de çok iyi arkadaştırlar. O zamanlarda Delhi’de Şahı Dehlevi (ks) adında bir Allah (cc) dostunun varlığından bir vesile haberleri olur. Abdullah-i Nehri Hazretlerinin maddi durumları iyidir. Ticareti, bugünkü manada inşaat işleri üzerine kuruludur. Mevlana Halid efendimizle birlikte Şahı Dehlevi Hazretlerine talebe olmaya Hindistan’a gitmeye karar verirler. Mevlana Halid efendimizin maddi imkânı yoktur. Hindistan’a gitmek ister ancak cebinde yol parası dahi yoktur. Abdullahi Nehri Hazretleri kendisine bir öneride bulunur. Derki, “Ben buradaki işlerin başında kalayım. Buradaki ticaretimiz açık kalsın, ikimizin de maişetini kazanayım, senin yol paranı ve tüm masraflarını ben karşılayayım. Sen Hindistan’a git. Bu zata müntesip ol. Hâcegân yolunun usul ve esaslarını öğren sonra gel bize uygula. Biz de burada senin yanında seyrimizi tamamlayayım” derler. Mevlana Halid efendimiz bu teklife sıcak bakarlar, anlaştıkları gibi Hindistan’a giderler, Şahı Dehlevi Hazretlerine müntesip olurlar. Hâcegân yolunun tüm inceliklerini öğrenirler ve Şahı Dehlevi efendimizden hilafet alarak dönerler. Abdullahi Nehri hazretleri heyecanla arkadaşını beklemektedir. Mevlana Halid efendimiz Hâcegân yolunun usul ve esaslarını kendi yaşadığı seyir ve sulûkunu anlatır. Vasılı ilallah için öncelikli olarak zikri tavsiye eder. Beş bin Allah (cc) lafzı ile zikir tarif etmek ister. Süreci anlatır. Bu beş bin lafzı celal daha başlangıçtır. Yüzbir binleri falan duyunca Nehri Hakkâri hazretleri çıkışır;

“Bu senin anlattığın amele seyri suluğudur. Ben biçare değilim ki. Bak ben inşaat ustasıyım. Sen bana diyorsun ki otur, bilmem kaç bin tespih say. Bu elinden bir iş gelmeyenlerin zikridir. Sen bana deki; tekke yap, mektep-medrese yap, dergâh yap. Filan caminin inşaatını bitir. Benim hizmetim ve zikrim bunlar olsun” buyururlar. Bu çıkış üzerine Mevlana Halid Efendimiz çok düşünür ve bu mesele kendisinde değişik ufukların açılmasına vesile olur. Abdullahi Nehri hazretlerine hak vererek kendisine en iyi bildiği ameli, hizmet olarak verir ve bu hizmeti onun aynı zamanda zikrini ve seyri suluğunu oluşturur. Abdullahi Nehri hazretleri en iyi bildiği işi yaparak yani tekke ve dergâh yaparak büyük Allah (cc) dostu olur.  Hâcegân yolunun zikir ve hizmet anlayışının inceliklerinin de böylelikle ortaya çıkmasına sebep olurlar.

Hâcegânın sonraki büyükleri, bu misaldeki Abdullahi Nehri hazretlerini örnek vererek Hâcegân yolunun zikir anlayışının böyle olduğunu ifade ile tasdik etmişlerdir. İnsanı Allah’a (cc) vasıl eden her eylem zikirdir demiştik. Bu eylem Cenâb-ı Haktan karşılık bulduğu takdirde de ekberdir, hayırlıdır, kesirdir, üstündür. İşte kılıçlar kırılıncaya kadar yapılan cihaddan daha üstün olan zikir bu tarz zikirdir. Neticede vasılı ilallah vardır. Ayetlerde bu sebeple zikri kesir emrediliyor. Bu yüzden herkes kendisini vasılı ilallah yapacak zikir amelini bulmalıdır. Kişinin kendisi de bu ameli Abdullahi Nehri hazretleri gibi bulabilir. Ancak bu tarz insanlar nadirdir. Yok hükmündedir. Bu sebeple kişi kendisini Allah’a (cc) yaklaştıracak zikirleri ehli zikre sormalıdır. Akıl ehli zikirden alınmalıdır.  Bu anlayış çerçevesinde ehli zikrin kim olduğu daha da önem arz etmektedir. Zikir işlerinden anlayan kişi. Abdullahi Nehri hazretlerinin zikri inşaat yapmaktı. Her insan adedi kadar Hakka yol olduğu düşünüldüğünde her insan adedince yapılabilen ve Hakka yol olan sair tüm işleri düşündüğünüzde ortaya aklın alamadığı bir durum çıkmaktadır. İşte değerli kardeşlerim ehli zikir denilen şey insanı kâmilden başkası değildir. Burada artık Hak ile yeksan olmuş insanı kâmilin marifeti değil bizzat Cenâb-ı Hakkın marifeti açığa çıkmaktadır.

Neticede şu sonuç gündeme gelmektedir. Zikir; Cenâb-ı Hakkın her insan için ayrı ayrı öngördüğü ve kendisiyle doğrudan bağlantı kurulmasına yol olan önemli bir ameldir. Seçimi bizim için Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisi yapmıştır. Bize de, Allah (cc) ile insan arasında, insanda mevcut, kişiye özel bu zikrin bulunması ve tatbik edilmesi kalmaktadır.

Cenâb-ı Hak cümlemizin yardımcısı olsun. Onu layıkı veçhiyle zikredenlerden eylesin.

                                         Hâce-i Hâcegân [9]
                                         Vakıf Genel Başkanı

[1] Nahl, 43.

[2] Ahzap Suresi, 41. Ayet: “يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا اللّٰهَ ذِكْرًا كَث۪يرًاۙ” , “Ey iman edenler, Allah’ı çokça zikredin”.

[3] Peygamber Efendimiz ﷺ buyurdular: “-Demirin paslandığı gibi kalpler de paslanır.” Ashâb-ı kirâm: “-Yâ Resûlâllah! Onun cilâsı nedir?” diye sorduklarında ise: “Allâh’ın Kitabı’nı çokça tilâvet etmek ve Allâh’ı çok çok zikretmektir.” cevabını vermiştir. Hadis metni için bkz: Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, II, 241.

[4] Hadis metni için bkz: “نوم العالم خير من عبادة الجاهل”; Deylemî, el-Firdevs, IV, 247.; Gazali, Abidler Yolu, Birinci Bölüm: İlim Edinme Bahsi.; Benzer hadis metni için bkz: Aclûni, Ebû Nuaym’ın Hilye’sinde Selman-ı Fârisi’den (r.a.) “ilim üzere gerçekleştirilen uyku, cehalet üzere gerçekleştirilen namazdan daha hayırlıdır” sözünü naklettiğini bildirir. Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, II, 325, 329. (nr.2839, 2865).

[5] El-Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, 1/224-225.; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ 1/72.

[6] Bakara Suresi, 152. ayet.:”فَاذْكُرُون۪ٓي اَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا ل۪ي وَلَا تَكْفُرُونِ۟” : “Beni zikrederseniz ben de sizi zikrederim. Bana şükredin, sakın nankörlük etmeyin.

[7] Resulullah ﷺ buyurdular ki: “Allah Teala Hazretleri diyor ki: Ben, kulumun hakkımdaki zannı gibiyim. O, beni andıkça ben onunla beraberim. O, beni içinden anarsa ben de onu içimden anarım. O, beni bir cemaat içinde anarsa, ben de onu daha hayırlı bir cemaat içinde anarım. O, şayet bana bir karış yaklaşacak olursa, ben ona bir zira yaklaşırım. Eğer o, bana bir zira yaklaşırsa ben ona bir kulaç yaklaşırım. Kim bana yürüyerek gelirse ben ona koşarak giderim. Kim bana şirk koşmaksızın bir arz dolusu günahla gelse, ben de onu bir o kadar mağfiretle karşılarım.” Hadis metni için bkz: Buhari, Tevhid 16, 35; Müslim, Zikr 2, (2675), Tevbe 1, (2675)

[8] Buhârî, Deavât 5.

[9] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân Yolunun Hocası

d. Hâcegân Yolunda Muhasebe

Hâcegân yolunda muhasebe; sözlük anlamında ve kimi kaynaklarda belirtilen kişinin cenneti kazanabilmesi için önden kendisinin iyi veya kötü (günah-sevap) eylemlerinin hesap edilmesi tarzında tarif edilen bir sevap tüccarlığı şeklinde anlaşılmaz. Aksine ortada bir hesap varsa bu hesap işinde ehem olan kişinin Cenâb-ı Hakkın kendisi için yaptıkları karşısında kendisinin neler yapamadığının tespiti ile cennet için değil “cemali bâ kemâl” uğruna Cenâb-ı Hak ile ilişkisinin nasıllığının her an hesap edilmesi işidir. Bu hesap işi için Peygamber Efendimiz ﷺ altı saat belirlemiştir [1] ama bu asgari bir süredir. Üst süre açıktır. Bu manada Hâcegân büyükleri rabıta meselesinde olduğu gibi burada da kişiye bu tarz bir muhasebe için yirmi dört saat bile azdır buyrulmaktadır. Her an Cenâb-ı Hak ile ilişkinin nerede olduğunun hatırlanması işlemi olunca elbette yirmi dört saat bu iş için azdır.

Muhasebe aslında öyle bir ibadettir ki, bir saati bile yetmiş yıl ibadete denk tefekkür ameliyesi içinde yer alır. Yani muhasebenin temel unsurlarından sadece birisidir tefekkür. Tefekkürsüz bir muhasebe düşünülemez. İnsan tefekkürü ile ufkunu genişleterek sığ sevap-günah tüccarlığını aşmalıdır. Eşrefi mahlûk oluşluğunun gereği olarak Hakka muhataplığı ve dünyaya gönderiliş gayesini unutmadan ve her an görmese bile onun kendisini gördüğünü düşünerek, ihsan sırrına ererek bu tarzda bir murakabe yapmalıdır. Muhasebesini bu tefekkür ufkunun üzerine oturtarak müşahede makamına geçilmelidir. Bir şeylere şahitlik başlamalı, böylece irfan mertebesine erme söz konusu olmalıdır. Netice müşahededir. Kişi elbette bu dünyada zahir gözü ile Cenâb-ı Hakkı göremeyecektir. Ancak insan basiret gözüyle, kalp gözüyle Cenâb-ı Hakla iletişim kurmalı, onu görmelidir. Hz. Ali efendimizin buyruğu insana şiar olmalıdır. Ali efendimiz (kv): “ben görmediğim mabuda inanmam” buyurmuşlardı. Ne demek istiyorlardı. Ben tüm azalarımla Cenâb-ı Hakkı görüyorum ve iman ediyorum. Görerek iman ediyorum, buyuruyorlardı. İşte bu görüş için en az altı saat muhasebeye ihtiyaç var değerli kardeşlerim.

Murakabe, muhasebe ve müşahede bu üç kavram bu sebeple çok önem arz etmektedir. Sonuçta ele geçen şeyi Hâcegân büyükleri yine insanın kendisi olarak tanımlamışlardır. İnsan neticede kendisini tanıyor. Nefsini tanıyor. O yüzden Cenâb-ı Peygamber ﷺ; “nefsini bilen rabbini bilir”[2] şeklinde buyurmuşlardır. Bu iş insanın, kendisini çözmesi ile olacak iştir. Başkasıyla veya ötelerin ötesiyle uğraşılacak zaman yoktur.

İnsan Nefsi İle Şirket Kurmalıdır.

Hâcegân büyükleri bu dünyayı bir pazaryeri olarak görmüşler ve insanı bu pazaryerinde nefs ile ticaret yapan bir tüccara benzetmişlerdir. Bu ticaretin kazancı cemali ba kemâldir. Yâni kârı, ebedî saadet, ziyanı da, ondan mahrumiyet olan sonsuz felakettir. İnsanın bu ticarette bir de ortağı bulunmaktadır. Bu ortak da nefstir. İnsan nefsi ile bir şirket kurmalı aradaki hukuku iyi belirlemelidir. Bu ortakla bir yola çıkılmaktadır. Bu ortağın kötü olduğu Kur’an-ı Kerim ve Peygamber Efendimizin ﷺ sözleriyle sabittir. Kişiye ölüm gelinceye kadar bu ortaklık devam edecektir. Öyleyse insan bu ortakla iyi geçinmeyi öğrenmeli ve onunla bir sözleşme imzalamalıdır. Uyulması gereken kuralları baştan tespit etmeli diğer ortak olan nefse izah edilmelidir. Şirketin ana mukavelesi oluşturulmalıdır. Buraya kadar olan kısım İslam’ın ve dini emirlerin yaşanması, ibadetlerin ve tefekkürün yapılması aşamasıdır. İkinci önemli husus murakabe dediğimiz ortakların sözleşmeye uyumunun olup olmadığı hususu iyi izlenmelidir. Murakabenin (kontrol) yerine getirilmesi sonucu, muhasebe dediğimiz hesaplaşma başlamalıdır. Hesaplaşma sonucu sözleşmeye aykırı davranış varsa kötü ortak sözleşmeye aykırılıktan mahkemeye verilmelidir. Neticede mahkemeden mu’âkabet dediğimiz cezâ çıkarsa bu cezayla birlikte mücâhede dediğimiz onunla uğraşma ve muâtebet dediğimiz onu azarlama işleri yapılmalıdır.

Peygamber Efendimizin ve Hâcegân büyüklerinin buyurduğu bu hesaplaşma elbette basit bir iş değildir. İnsan fıtrat itibariyle, nefsine düşkün bir varlık olduğu göz önüne alındığında, hiçbir dış etki olmadan böylesine zorlu bir davranışı sergilemek zannedildiği kadar kolay değildir.

Zira söz konusu olan şey bir hesaplaşmadır ve bu insanın bizatihi kendi kendisiyle yapacağı bir iştir. Böyle bir hesaplaşma belki amellerin en zor olanlarından birisidir. Bu sebeple de büyük cihad olarak adlandırılmaktadır. Zira sair ibadetlerde cenneti arzulama olabildiği için nefse dokunma yoktur. Yine kişinin tefekkürle yaşadığı manevi hazda yine bir nefse dokunuş yoktur. Ancak konu muhasebeye özellikle nefs muhasebesine geldi mi, ortada çok sevimsiz bir durumla karşı karşıya kalınmaktadır. Bu sevimsizlikte insanın, kendi davranışlarını tahlil ederken tam anlamıyla objektifliği yakalayamayacağı açıktır. Bu sebeple yeminli mali müşavirler dediğimiz tarafsız Cenabı Hakka yemin vermiş ehil kamil insana ihtiyaç vardır.

Bu zorluğun başka sebeplerinden birisi de, kontrol edilmesi ve hesaba çekilmesi gereken nefsin, bizatihi Cenâb-ı Hak tarafından yaratılıp teçhiz edilmesinden kaynaklanmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm, Hz. Yusuf (as)’ın lisanıyla, nefsin, insanı sürekli olarak kötülüğe teşvik ettiğine ve onun kötülüğünden kurtulabilmek için kişinin ilâhî yardıma ihtiyaç duyduğuna işaret eder.

وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّيَ إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ

“Ben nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefs Rabbimin merhameti olmadıkça kötülüğü emreder şüphesiz Rabbim çok bağışlayan, çok esirgeyendir.”[3]

Âyet-i Kerimenin işaret ettiği açıdan bakıldığında, nefs muhasebesi için insanın kendi iradesi yanında Allah’ın merhametinin de bulunması gerekmektedir. İlâhî rahmet olmadan nefsi hesaba çekmek ve onun zararlarından korunmak mümkün değildir. Dolayısıyla insan, kendisini dizginleme mücadelesinde muvaffak olmak için, ilahi rahmeti celp edecek amellere yönelmekle birlikte Sünnete muvafık ideal bir hayat yaşamaya mecburdur.

Hâcegân büyükleri ilahi rahmeti celbeden amelleri sıralarken bunların en başına “büyüklerle yapılan sohbeti” koymaktadırlar. Allah dostlarıyla yapılan iki dakika sohbetin birçok ibadetten üstün olduğuna işaret ederler. Tıpkı sahabe efendilerimizin üstünlüğü gibi. Efendimizi ﷺ baş gözüyle görmek kişiyi sahabe yapmaktadır. Niçin? Çünkü o hazreti insanın zahirini görmekte de bir hikmet var bir feyz bereket var. Kitaplardan öğrenilemeyecek şeyler var. Sahabe zaten sohbet eden demek değil midir? Kendilerine niçin sahabe denilmiş? Burası bile tefekkür edilse insanı kamile yol vardır. Tabi ki anlayabilene…

Muhteremler, İslam’ı, yüz yüze sohbet ederek öğrenme metodu, geçmişte mi kaldı sizce? Sahabeydi yaşadılar gittiler. Allah selamet versin deyip kitap peşine mi düşeceğiz. Meseleyi fazla uzatmak istemiyorum. Hâcegân yolunu bir cümle ile büyüklerimiz şöyle izah etmişlerdi: “O dem bu dem, O âdem bu âdem”. O yol da, o yolun manevi mirasçısı da, o yolun yolcuları da el an vardır, devam etmektedir. O dem, bugün de Hâcegân geleneğinde devam etmektedir. Onun ﷺ manevi mirasçısı da benzer görevdedir ve benzer hükümdedir. Onlara mülaki olmak bir çok ibadetten evladır. Hele hele nefs muhasebesinde mürşidi kamil, nefsin tüm azgınlığına rağmen onun ıslahı konusunda tam bir uzman hekim gibidir. Konuyla ilgili aşık, şair bir zatın şöyle bir şiir tarzında terennümü vardır: “Hak dostlarıyla sohbet etmişsen dakikateyn, Onlarla yemişsen Lokmateyn, Vacip oldu sana Cenneteyn”. Yani “Hak dostlarıyla iki dakika sohbet etmişsen, onlarla iki lokma yemişsen, Allah’ın izni keremiyle sana iki cennet vacip olur” denilmektedir. Aşığın hali bu. Aşk hali der, geçebilirsiniz ama altında çok derin hakikatleri barındırıyor. Düşünün… artık sıklet çekerse… meselenin altından kalkabilene aşk olsun diyor, meseleyi sizlere havale ediyoruz.

Hadisi şerifte Cenabı Peygamber ﷺ ; “Akıllı şu kimsedir ki, günü dörde ayırıp, birincisinde, yaptıklarını ve yapacaklarını hesap eder. İkincisinde, Allahu Teâlâya münâcât eder, yalvarır. Üçüncüsünde, bir sanatta veya ticârette çalışıp, helâl para kazanır. Dördüncüsünde, istirâhat eder ve mubâh olan şeylerle kendini eğlendirip, haram şeyleri yapmaz ve onlara gitmez” [4] buyurmaktadır. Buradan anlaşılmaktadır ki Muhasebe işleri kişinin hayatının 4/1 ini meşgul etmeli. Günde 6 saat rızık için çalışmalı, 6 saat muhasebe yapmalı, yani insan planlı programlı olmalıdır. Çalışıyoruz ama bunun verimi nedir? faydası nedir? Vatana millete katkısı nedir? daha verimli olabilmek için daha neler yapılabilir. Bunlar da en az çalışmak kadar önemli ve zaman harcanması gereken hususlardır.

Şimdilerde AR-GE diyorlar ya. Araştırma geliştirme çalışmaları. Bu çalışmalara yapılan yatırımlar önceden boşa harcanan zaman ve para gibi gözükürken günümüzde AR-GE yatırımları, sırf bu işte özel adamların istihdamı, şirketlerin, toplumların ve devletlerin gelişmesinin vazgeçilmez unsurları haline gelmiştir.

Tıpkı zahirde olduğu gibi insan manevi aleminde de bir AR-GE çalışması yapması, yaptırması Cenabı peygamber ﷺ tarafından tavsiye edilmektedir. Bu AR-GE’ye günde altı saat ayır buyruluyor. Bu altı saati de nasıl değerlendireceğini de yine sözün sahibinden öğren deniliyor. Zira O ﷺ “beni rabbim terbiye etti”[5] buyurmakta. Kendisinin de terbiye ettikleri ve onların da terbiye ettikleri var. Bu terbiye işinin kıyamete kadar devam edeceği bize hem Cenabı Peygamber ﷺ hem de Hak dostları tarafından müjdelenmiştir.

Mademki altı saatimizi AR-GE ye ayıracağız. Bu altı saat zaman dilimi içinde bu işi başarmış İnsanı Kamille sohbetleşmek, ondan tüyolar almak, taktik almak da dahildir. Günde 6 saat ama hindi gibi tek başına düşünerek geçirilen 6 saat mi? 6 saat ama elinde abur cubur hükmünde sağlıksız ne idiğü belirsiz kafası karışık adamların kitaplarıyla mı? Hayır.

Nasıl Peki?
Tıpkı Nebevi metodla, terbiye edilmiş insanla sohbet ederek, derdimizi, hastalığımızı anlatarak, ondan taktik, tüyo alarak, himmet, dua alarak, manevi enerji alarak, “sadıklarla beraber olun” [6] ayetinin gereğini yerine getirerek bu işi başa çıkarmak.

Kuranı Kerimde, Cenabı Hakka vesilelerle yaklaşın buyrulmaktadır[7]. Bu vesilelerin büyüklerinden birisi de İnsanı Kamildir. Bu sebeple özellikle nefs muhasebesi konusunda yapılması gereken elzem iş, daha önce bu işi yapmış, ustasından öğrenmiş, terbiye edilmiş bir insanı kâmile mülaki olmaktır. İnsan, hesabını kitabını başta da belirttiğimiz gibi yeminli mali müşavir hükmünde olan insanı kâmile götürmelidir. İş ehline götürüldü mü nefs de rahat eder, bizlerde rahat ederiz. Nefsle uğraşmak yerine Cenâb-ı Hakkın gören gözü, tutan eli, işiten kulağı hükmünde bu insanı kâmilin şahsında Cenâb-ı Hakla birlikteliğin hazzını yaşarız.

Bizim ne olduğumuzun önemi yanında kiminle olduğumuzun önemi daha elzemdir. Zira ayeti kerimede: “وكونوا مع الصادقين“, “Ey iman edenler… sadıklarla (istikamet sahibi olanlarla) beraber olun” [8] buyrulmaktadır. Yine hadisi şerifte; “Kötülerle beraber olan iyi neticede kötüdür. İyilerle birlikte olan kötü neticede iyidir” fermanı gereği; sadece iyi olmak yetmemekte, iyilerle birlikte olmamızda istenmektedir.

İşte bu yüzden kişinin bu muhasebe işlemlerinde müflis veya zengin olmasının öneminin yanında muhasebesini iyi tutmuşlarla beraber olması neticeye daha etkilidir. Öyleyse sonuç olarak başlattığımız kampanyayı hatırlatarak;

Haydi İnsan! İnsanı kâmil’e,

Temiz defter, temiz insan, temiz toplum kampanyasına devam diyoruz.

Defterin nasıl olursa olsun gel. Bin defa iflas etmiş olsan da yine gel.

[1] Peygamber Efendimiz ﷺ bir hadisi şeriflerinde; “Akıllı şu kimsedir ki, günü dörde ayırıp, birincisinde, yaptıklarını ve yapacaklarını hesap eder.” Hadis metni için bkz:  İmamı Gazâli, Kıyamet ve Ahiret s.64.

[2] Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, c. 2, s. 262, no: 2532.; Aliyyü’l-Kârî, Mirkâtü’l-Mefâtih, c. 1, s. 152.; İmam Mâverdî, Edebü’d-Dünya ve’d-Din.; Ebû Talib el-Mekkî, Kûtü’l-Kulûb, c. 2, S. 68-80.

[3] Yusuf Suresi, 53. Ayet.

[4] İmamı Gazâli, Kıyamet ve Ahiret s.64.

[5] El-Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, 1/224-225.; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ 1/72.

[6] Tevbe Suresi, 119. Ayet.

[7] Maide Suresi, 35. Ayet: “O’na (cc) yaklaşmak hususunda vesile arayın”

[8] Tevbe Suresi, 119. Ayet.

a.   Terim Tanım

Zamanın insanının kemâlât yolculuğu için güncellenen Hâcegân yolunun 3. ilkesi “Anlayış-ı sahih olmak”tır. Yani sağlam, sahih, düzgün bir anlayışa sahip olmak gereklidir.

Anlayış; anlamak fiilinden türetilmiştir. Anlamak sözlükte; bir şeyin ne demek olduğunu, neye işaret ettiğini kavramak; yeni bilgileri eskileriyle bir araya getirerek sonuç niteliğinde başka bir bilgi edinmek, birinin duygularını, isteklerini, düşüncelerini sezebilmek manalarına gelmektedir[1]. Genel olarak dışardan iletilen verileri insanın kendi algılama elemanlarıyla idrak etmesi olarak tanımlanmaktadır.

Arapçada anlamak kelimesi yerine fehmetmek, idrak etmek, akletmek gibi manalara gelen kelimelerin kullanıldığı görülmektedir.

b.   Kur’an ve Sünnette Anlayış

Ayeti kerimelerde; “ancak bilenlerin anlayacağını [2]”, anlayışsızlıkları sebebiyle küfür içinde olanlar için de “onlar sağırdırlar, dilsizdirler kördürler, bu yüzden anlayamazlar [3]” şeklinde zikredilmiştir.

Kur’an’da eşyadaki nizamı anlama gücüne sahip olan uzuvların kalp ve akıl olduğunu, bu uzuvlara aynı zamanda ilahi hakikatleri sezme, anlama ve onların üzerinde düşünüp yorum yapma görev ve yetkisinin de verildiği görülmektedir. Ayette geçen “Allah ayetlerini anlayasınız diye açıklamaktadır[4]” emri ilahisiyle bu hususa işaret edilmek istenmiştir.

Sünnete bakıldığında Kur’an’a paralel olarak anlama organlarının kalp ve akıl olduğunun teyidi ile ilahi emirleri anlamış kişilere hitaben aklını kullanan “akıllı” veya aklın kullanılması sonucu elde edilen yakınlık sebebiyle kazanılan sıfatlardan bahsedildiği görülmektedir[5]. Bir hadisi şerifte Cenâb-ı Peygamber (sav), “İnsanlar Allah’a anlayışları nispetinde yakınlaşırlar[6]” buyurmuştur. Hâcegân pirlerinin sıkça zikrettiği “seyri ilallah anlayış iledir” buyruğu da sanki hadisi şerifin açılımı mahiyetindedir.

c.    Hâcegân Yolunda Anlayış-ı Sahih

Mükerrem olarak yaratılan insanın maddi veya manevi organları her zaman düzgün çalışmayabilir. Aradan hastalıklar gelir. Günahlar olur. Zira Cenabı Hak hiç günah işlemeyen bir topluluk olsaydınız sizi helak eder günah işleyen bir topluluk yaratırdım buyurmaktadır[7]. İnsanın aklı; aklı selime, kalbi; kalbi selime erişmiş olabilir.  İnsanın mükerremliğine halel getirmeyen bu hatası ve günahı karşısında Cenabı Hakka karşı nasıl bir tavır içerisinde olması gerektiği, bir anlayışı gerektirmektedir. Bu anlayışın oluşumunda insanın önünde bir ölçünün varlığının gerekliliği izahtan varestedir. Bu ölçüye vurularak çizgi dışına çıkılıp çıkılmadığı anlaşılacak, çıkılmışsa tövbe ile çizgiye dönüş aksi halde şükür ile yola devam edilecektir. İşte insanın kemâlât yolculuğunda insana lazım olan üçüncü temel esas; “sağlam sahih bir anlayışa sahip olmak” olacaktır.

Anlayış-ı sahih olmak ilkesinin iki cephesi vardır. Birincisi; aklı selim ve kalbi selim sonucu oluşan temiz bir anlayış. İkincisi; bu temiz anlayışın “sahih” olması için tabir caiz ise “TSE” damgasına sahip olması için sahihliğinin, uygunluğunun denetiminin yapılmış olması şarttır. Bu denetimi kişinin kendisi yapamaz, yanılır ve insanları yanıltabilir. Düşünsenize “TSE” standartlarına uygun mamulün bu denetiminin de üreticiye ait olduğunu. Ne kadar anlamsız olur. Bu sebeple fikrin de, anlayışın da sahihlik denetimi ilgili uzman yerlere yaptırılmalıdır. Bu denetimden geçen anlayışa biz “anlayışı sahih” diyoruz. Bu sebeple bu yazı dizilerinde anlayış yerine daha çok sahip olunan anlayışın nasıl “sahih” hale getirileceği konusu üzerinde durmak istiyoruz.

Anlama ameliyesinin komutanı beyindir. İnsanın beş duyu organıyla algıladığı verileri, daha önce beyne depolanan bilgilerle kıyaslanmak suretiyle algılanan şeyin ne olduğuna beynin karar kılması işine biz “düşünce” diyoruz. Düşünce, beynin amelidir. Düşünce, kalbe düşünce orada Cenabı Hakla birliktelik yaşar. Mahiyet değişir ve kalbin ameli olarak bu sefer “fikir” ortaya çıkar. Bu işlemlerin tümüne “tefekkür” denir. Tefekkür sonucu insandan çıkan fikrin doğruluğunun da ikinci bir yöntemle tabiri caizse sağlamasının yapılması şarttır. Anlama; aklı selim ve kalbi selim ameli sonucu çıkan fikrin veya amelin şaşmaz bilginin kaynağı olan Kur’an ve sünnete vurulması sonucu oluşan teyite denilmektedir. Anlamada “hah” denilme hali olur. Her şey tam yerli yerine oturur. Ve bu oturmuşlukta aklın ve kalbin mutmainliği yetmez. Sahihliğinin de teyit edilmesi gereklidir. Burada rehber devreye girer. Bu teyidi sahabe, Peygamber efendimizle yaparken bu zamanda onun manevi mirasçıları vasıtasıyla yapılması sünnet olandır. Rehber dediğimiz, sahih mirasçı bulunmadığı yerde Kuran ve sünneti anlamış sair kişilerle de yapılabilir. Ancak anlayışın sahihliği, fikrin ve amelin çek edildiği kişinin sahihliği ile doğru orantılıdır. Siz doğrudan Allah ile onun peygamberi ile çek edebiliyorsanız ki bu mümkündür, sağlam üstün sahih anlayışa sahip olmuş olursunuz ki bu durum öyle lafla olacak şey değildir. Bu teyiti yapabilen zatlar genelde kendilerini gizlerler. Cenabı Hakkın izni ve lütfuyla tanınırlar. Şayet böyle bir özelliğiniz yoksa bu sefer aynı özellikleri en üstün taşıyan uzman rehberin onayı/icazeti alınarak anlayışınızı, sahih hale getirebilirsiniz. Bu yüzden anlayış yetmez, anlayışın sahihliği yani  tashih ve tasdik edilmiş olması gereklidir.  

Allah’u Teâla (cc) ayeti kerimede “ Allah Âdem’e bütün isimleri öğretti. Sonra eşyayı meleklere gösterip, Eğer her şeyi bilen sadıklarsanız bana şunların adlarını söyleyin, haber verin[8]” emri ile Âdem’e (as) tüm eşyaların ismini öğrettiğini bizlere beyan buyurmaktadır. Öyleyse insan zahir dünyada eşyaya dair ne varsa bunu algılayabilir bunu kavrayabilir. Kur’an bunu alenen ifade etmektedir.

Hakikat pirleri, Hakkı ve ilahi mesajları anlamaya vesile araçlarından özellikle ikisi üzerinde çokça durmuşlardır. Bunlardan ilkinin kulakla “işitme” olduğu, bu nedenle Kur’anı kerimde “semi’na” “işittik” hitabının sıkça zikredildiği, ikincisinin gözle “görme” olduğu, ilmin okunarak tahsilinin de mümkün olduğu bildirilmiştir. Kişi bu iki uzuvla, gelen bilgiye hâkimiyet sağlamaya çalışır. Meseleyi kendisinde yer alan ölçülerle mukayese ederek kendisinde yer alan bilgi nispetinde meseleyi anlar buyrulmaktadır. Hiç renkleri bilmeyen bir insana kırmızı gösterilse ve hangi renk olduğu sorulsa elbette kırmızı rengin cevabı alınamayacaktır. Kişi algıları yoluyla gelen veriyi önceden kendisinde mevcut bilgiyle mukayese ederek anlayabilmektedir. Öyleyse anlayışta bilginin, ilmin rolü büyüktür.

Meseleyi toparlayacak olursak; anlayışta, 4 unsur vardır. Birincisi; dışarıdan duyu organlarımızla elde ettiğimiz verilerdir. İkinci unsur; bu verilen ilk toplandığı depolandığı yerdir ki bu da akıldır. Üçüncü unsur; elde ettiğimiz bu verilerin hiç şaşmayan doğru bir bilgiyle mukayese edilme işidir ki biz kendisine mukayese için başvurulan, şaşmayan kesin bilginin kaynağına “din” diyoruz. Zira Cenâb-ı Hak ayeti kerimede “ben sizin dininizi tamama erdirdim ve adını İslâm koydum[9]”buyurmaktadır. Din tamamlanmıştır. Dinin birinci veri kaynağı Kur’an’dır. “yaş ve kurunun, her şeyin içerisine yazıldığı[10]” kitap. Öyleyse din, manevi yolculuktaki anlayışta, ölçü alınması gereken önemli bir unsurdur. Anlamada dördüncü unsur ise kalpdir ki bu dış verilerin algılanması ve din dediğimiz şaşmaz verilerle mukayesenin yapılıp bir karara, bir hükme varılan, bu işlerin yapıldığı mekândır.

Başta zikrettiğimiz hadisi şerife dönecek olursak, “İnsanlar Allah’a anlayışları oranında yakınlaşırlar”. Demek ki dışardan gelen verileri akıl, kalp mekânında şaşmaz bilgiyle mukayesesini yapma, anlama işi her insan da farklılık arz edecektir. Eşya ile ilgili anlama ve kavramada tevhit varken yani herkes kırmızıyı aynı algılarken veya maddenin kimyasal bileşenlerinin hesabında atomların adedinde bir birlik varken, Hakkı kavrama ve anlamada insan adedince anlayışın ve kavrayışın olduğu görülmektedir. Bu anlayışların çeşitliğinde şaşmaz bilginin kaynağını en iyi anlayanın Hakka en yakın olacağı hadisi şerifte vurgulanmıştır. Hâcegân pirlerinin buyurduğu gibi “insanların nefesleri adedince Hakka yol vardır” yani her insan farklı bir anlayışla Hakka gidecektir. Buradan hareketle insan tabiaten başkasını taklit etmemeli kendi düşünce yolunu bulmalıdır.

Nasıl bir anlayış olmalı ki Allah’a (cc) yakınlık kazanılsın?

Hemen yuvarlak cevaplar verilebilir. Kur’ani bir anlayışla, Peygamberi bir anlayışla, Hakka yakın olunur diyebilirsiniz. Ancak mesele bu kadar kolay olmasa gerek diye düşünüyoruz.

Anlayış için öncelikle selim bir kalp gereklidir. Mutmain olmuş, temizliği yapılmış, yönü Cenâb-ı Hakkın iskân buyurduğu gönle çevrilmiş bir kalp. Mesele Hakka yakınlık kesbetmekse, bu yakınlık nerede aranmalıdır? Sorusuyla başlanmalıdır. Ardından nasıl aranmalı, ararken nelere dikkat edilmeli?

Hadisi şerifte de buyrulduğu üzere Allah (cc) tenezzülen iskân buyurduğu gönülde aranmalıdır. “Ara sende bul sende” buyurmuşlardır din büyüklerimiz. Gönle ulaşmanın yolu kalpten geçmektedir. Hâcegân uluları kalbin sol tarafında küçük manevi bir siyah noktadan bahsederler, tasavvuf kitaplarında “süveyda” denilen siyah noktadan gönle bir pencere açıldığı buyrulur. Önceden bu küçük siyah noktanın içerine mi Cenâb-ı Hak tenezzülen iskân buyurmuş sorusuyla muhatap kalınmamak için bu meselenin fazla açılması istenmemiştir. Ancak bugünün tekniğiyle mesele daha iyi anlaşılmaktadır. Bugün mikro cipler dediğimiz bilgi depoları geliştirilmiştir. Birçok cep telefonlarında minik bellek kartları vardır bilmem kaç telebayt, içerisine binlerce sayfa bilginin depolandığı bellek kartları.  İşte insan, dışardan gelen verileri selim bir akılla, bu selim ve sükûnete ermiş, temizlenmiş (içerisinde tezkiye edilmiş nefsle) kalp ortamında, kaynağı Cenâb-ı Hakka kadar açılan süveyda mikro çipi yardımıyla şaşmaz doğru bilgi ölçüsüne vurarak bir değerlendirme yapmak suretiyle meseleyi anlamlandırmasına gerçek manada anlayış diyoruz. Burada önemli olan hastalıksız bir kalbin ve buna bağlı olarak hastalıksız aklın ve ıslah olmuş bir nefsin olması, sahih anlayışın olmazsa olmaz unsurlarıdır.

Meseleyi bir örnekle izah etmek gerekirse. Hastalıklı bir inek düşünelim. Bu ineğe ne kadar temiz yeşil ot veya yiyecek verilirse verilsin inek hastalıklı olunca sütü de hastalıklı olacaktır. Ancak inek sağlıklı ise ona yedirilen besinler sağlıklı süte çevrilecektir. Anlayış da örnekteki süt gibidir. Kişi nefsini ıslah etmemişse selim bir kalbe sahip değilse yani kişi hastalıklı ise ne kadar temiz ayet ve hadis okursa okusun, bilirse bilsin o kişiden çıkacak anlayış da hastalıklı olacaktır.

Bu yüzden anlayış önemlidir. Bu yüzden Allah’a seyir anlayış iledir. Kemâlât anlayışla oluşur. Şahı Nakşibend (ks) efendimiz anlayışın önemini vurgulamak için “bizim yolumuz anlayış iledir. Bilsem ki yanlış anlaşılmalar olmayacak bu yolda vird adına hiçbir şey koymazdım” buyurmuşlardır.

Sahih, sağlıklı bir anlayış için ne yapılmalı?

Sağlıklı bir anlayış için öncelikle insanın kalbini temizlemesi gereklidir. Önce temizlik, tasavvufta bu temizliğe “tezkiye” denilmektedir. Nasıl ki namaz kılmak için önce abdest alınması zorunlu ise sağlıklı anlayış için kalp temizliği zorunludur. Hâcegân pirleri aklın da nefsin de kalpte olduğunu buyururlar. Nefsin tezkiyesi/temizlenmesi işi de kalpte cereyan etmektedir. Bu sebeple nefsin tezkiyesi için yapılan zikirler kalp üzerinde yapılmaktadır.

Kalp temizliğinde kullanılan bilgi, zikir, hazreti Kur’andır. Ancak sadece Kur’an yeterli görülmemiş, bu mesajı yaşayarak örnek olan insan, sevgili Peygamberimiz (sav) bizlere canlı rehber olarak gönderilmiştir. Kişi isterse gücü yetiyorsa bizzat Cenâb-ı Hakkın kendisinden bu terbiyeyi alabilir, zira Peygamber Efendimiz “beni Rabbim terbiye etti”[11] mealindeki hadisi ile terbiyesini bizzat Allah’tan (cc) aldığını beyan buyurmuştur. Ashap bu terbiyeyi Efendimizden (sav) almışlardır. Peygamber Efendimizin velayet rehberliği, bugün de manevi mirasçıları olan âlim, kâmil insanlar vasıtasıyla devam ettirilmektedir. Kişi, kudreti yetiyorsa bu terbiyeyi bizzat Allah’ (cc) tan alır veya Efendimizden (sav) veya manevi mirasçısı kâmil bir insandan alır. Bizzat Allah’tan (cc) nefsin tezkiyesi yok denecek kadar azdır. Bu yüzden İslâm tarihimizde daha çok kâmil evliyaullah zatların yardımıyla nefslerini temizleyip sağlam ve sahih anlayışa sahip olmuş insanlardan çokça bahsedilmektedir.

Niyazi Mısri hazretleri bunlardan yalnızca birisidir. Niyazi Mısri hazretleri zamanın büyük âlimidir. Aynı dönemde yaşayan kalaycılıkla maişetini sağlayan Ümmü Sinan hazretlerine ibriğini kalaya gönderir. Ümmü Sinan hazretleri kendisine gelen ibriği inceler ve getiren kişiye der ki bu ibrikten Âlim kokusu gelmektedir. Bu ibrikten Niyazi Mısrinin kokusu gelmektedir der. İbriği getiren zat şaşırır. Akabinde Ümmü Sinan (ks);

Git Niyazi Mısriye sor. Kendisi gibi ibriğin dışını mı kalaylayalım yoksa bizim gibi içini mi? buyururlar.

Şaşkın vaziyette ibriği getiren zat hemen Niyazi Mısri hazretlerine dönerek olayı anlatır. Niyazi Mısri hazretleri ibriği alarak Ümmü Sinan hazretlerine bizzat gider ve hem içi kalaylansın hem de dışı kalaylansın diyerek Ümmü Sinan hazretlerine talebe olur. Tam dokuz yıl dergâha odun taşır. Dokuzuncu yılında bir gün odun yüküyle dergâha giderken nefs içerden Niyazi Mısri hazretlerini sıkıştırır.

Sen ki ey âlim Niyazi, senin hakkın bu mu, sen odun taşımak için mi bunca yıl okudun? Sen buna mı layıksın? Sen başka yerde olsaydın herkes sana hürmet ederdi. Diye vesvese verirken birden ormandan bir ayı çıkar ve Niyazi Mısri hazretlerine saldırır. Ne kadar uğraşmış ise de bir türlü kurtulamaz. Ayı her tarafını yaralar, kan revan içinde üstadı Ümmü Sinan hazretlerinden manen yardım ister, Ümmü Sinan hazretleri gelir ve ayı edep üzerine orayı terk eder. Ancak Niyazi Mısri hazretlerine söylediği söz manidardır.

“Seni yaralayan ayı senin içinden çıktı. Senin içinde bu ayılar olduğu müddetçe sen çok dayak yersin” buyurur. Rivayet edilir ki Niyazi Mısri hazretlerinin üzerindeki bu yaralar ömrünün sonuna kadar iyileşmez, hatta vefatında dahi cenazesi yıkanırken bu yaralardan irin aktığı görülmüştür.

Şimdi bir Niyazi Mısri hazretleri lafla kolayına yetişmemiştir. Bugün Niyazi Mısri hazretlerinin eserlerinde yatan anlayış büyüklüğünün altında rehberin yardımı ve yardım ışığında nefsle yapılan mücadele vardır. Bu temizlikte elbette can yakacak hadiseler olacaktır.

Sağlam ve sahih bir anlayış için sağlam ve selim bir kalp, selim bir akıl, selim aklın, selim kalbin suveyda kapısından girerek Hakka yakınlık kesbetmiş bir beden lazımdır. Böyle bir kimseye hazreti Kur’anın ifadesiyle “kamil mümin” teslim olmuş muvahhid Müslüman denilmektedir. Böyle bir kişinin tüm azaları emniyettedir. Bu emniyet kendine olduğu kadar başka insanlarda ondan emindirler, ondan zarar görmemektedirler.

[1] Türk Dil Kurumu, Türkçe sözlük

[2] Ankebüt, 43

[3] Bakara, 171

[4] Bakara, 242

[5] “Akıllı nefsini güden (tedip ve muhasebe eden) ve ölümden sonrası için amel eden kimsedir^” Ramüz El-Ehadis, c.1, s.229, No.7.

[6] Ramüz El-Ehadis, s.95., No.5.

[7] Müslim, Tevbe, 9-11.

[8] Bakara, 31

[9] Maide, 3

[10] En’am, 59

[11] El-Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, 1/224-225; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ 1/72.

c. Hâcegân Yolunda Kalp ve Kalb-i Selim Olmak (Devam)

Gönüldedir kenzi irfan,
Gönüldedir lütfü ihsan,
Gönüldedir sırrı Yezdan,
Gel gönüle gir gönüle.

Gönüldedir bahri umman,
O ummanda dürri mercan,
Gönüldedir sırrı sübhan,
Gel gönüle gir gönüle.

Gönüldedir aşk muhabbet,
Gönüldedir küfür nikmet,
Gönüldedir merkeziyyet,
Gel gönüle gir gönüle,

Hikmet ehli böyle demiş,
Ehli gönül tasdik kılmış,
Hâce gönlü böyle bilmiş,
Gel gönüle gir gönüle.

Mademki kalp sıra dışı bir organımız, biz de tüm ilmi ve akademik teknikleri bir kenara bırakarak, gönül penceresinden kalbe yansıyan, ilmi ezeli Cenabı Haktan nasibimize düşen bilgileri şiirle anlatmaya karar vermiştik. Şiirimizin her mısrasını bir başlık yaparak kalp meselesini izaha devam etmek istiyoruz.

BİRİNCİ KITA

Gönüldedir Kenzi İrfan

Kenzi irfan yani irfan hazinesi, irfan denizi gönüldedir. Hakkı bilme, bulma ve buluşma yeri gönüldür. Cenabı Hak ötelerin ötesinde değil gönüldedir. Arifin bu sıfatı buradan neşet eder. İrfan denizinden bir damla dahi olsa alıp getirebilen kişiye arif denir. Okyanusa ait damla ile okyanus arasında fark yoktur. Damlayı analiz ettiğinizde çözelti olarak içinde ne varsa okyanusta da aynısı vardır. Damlayı tarif eden okyanusu da tarif etmiş olur.  Efendimiz ﷺ ümmidir. Bazı kimseler Efendimizin ﷺ ümmi olmadığını, yani okuma yazma bildiğini iddia ederek diploma bile vermek istemişlerdir. Bunun altında başka şeyler yatmaktadır. Bu mertebelere bir çoban, bir marangoz, normal bir insan değil de sözüm ona aydın, bilgin, toplumun üst kesimleri gelebilir mantığı vardır. Yani bugün Hakkı bilenler ve bulanlar ancak ya isminin önü (prof, doç, dr.) ya da isminin sonu (hocaefendi, hazretleri, hacıefendi, şeyh, kutup) kalabalık sıfatlı kişiler olabilir. Sıradan bir insan nasıl olurda Hakkı bilir, Hakkı bulur, arif olur. Süleyman mabedinde yaşayan Yahudi din adamlarının misali gibi. Hazreti Meryem’i kıskanıp “dini biz biliriz, bize sorun, çünkü biz çok kitap okuduk. Mabede kapanıp her gün ibadet ediyoruz” demişlerdi ve yine Hz. İsa’yla (as) ilgili olarak da “bir peygamber gelecekse kutsal tapınaktaki hahamlardan başkası olamaz” denilmekteydi.

İslâm tarihi, bir irfan mektebine gidip kâmil bir mürşidin terbiyesiyle şekillenip, Efendimizden ﷺ öğrenilen metotlarla kalp temizliği yapılarak, kirlenmiş kalp aynasını temizleyerek Hakkı kendinde gösteren nice günahkâr insanların Hakkı bulma hikâyeleri ile doludur.

Konuyla alakalı olarak bir darbı mesel anlatılır. İki büyük ressam çağrılarak aynı odanın karşılıklı iki duvarına ayrı ayrı resim yapılması istenmiş ve en güzel resimi yapanın mükâfatlandırılacağı söylenmiştir. Araya bir perde çekilmiş ve ressamların birbirlerinden kopya çekmesi engellenmiştir. Ressamlar tüm marifetlerini göstermeye başlamışlar. Biri, bin bir renkli boyalarla bin bir çiçek resimleri duvara nakşederken diğer ressam günlerce önce duvarın zeminini kazımış sonra zımparalamış, sonra cilalamış pırıl pırıl bir hale getirmiş ama üzerine bir şey çizmemiş. Bu durum görenleri daha da meraklandırmış. Gün yaklaşınca bu ressamdan umut kesilmiş bir şey çizemediği zannedilmiştir. Nihayet beklenen gün gelmiş ve aradaki perde kaldırılır kaldırılmaz bin bir renkli çiçekler bu duvara yansımış ama ne yansıma! Göz alırcasına, çiçekleri çizen ressamın yaptığı resim dahi gölgede kalmış.

İşte Hâcegân yolunda yapılanlar bu ressamınkinden farksızdır. Hâcegân yolu; “Allahın (cc) ahlakıyla ahlaklanınız” [1] hadisi mucibince Cenabı Hakkın güzelliğinin tam manasıyla insanda gözükebilmesi için evvela kir pas tutmuş kalbin zikirle kirinin pasının kazınması, ince işçilikle (sohbetle) zeminin zımparalanması, akabinde tevbe ve pişmanlık gözyaşıyla yıkanması; ilim, akıl ve temizlenen kalbin tefekkürüyle oluşan murakabe ve müşahede ile kalbin zeminin cilalanması sonucu Hakkı kendinde gösteren kamil insanların yetiştirildiği velayet okuludur. Bu süreçlerin yaşandığı yerde sadece sen ve o vardır. Efendimiz ﷺ ; “beni Rabbim terbiye etti[2]” buyruğunda olduğu gibi, rabbisinden terbiye adına ne öğrenmiş ise aynı yöntemle zamanın kamillerini terbiye etmiş, “bende ne varsa Ebu Bekirin (ra) gönlüne koyduk/ aktardık” [3] buyurmuştur. Bu kutlu yol Ebu Bekir efendimizden bugüne kadar bozulmadan aktarıla aktarıla gelmiş ve bugün de manevi mirası ve mirasçıları olduğu gibi kıyamete kadar da olmaya devam edecektir. Hâcegân yolu, kıyamete kadar devamı müjdelenen yollardandır. Efendimiz ﷺ ahir zamanda sadece “Ebu Bekirin (ra) kapısı açık kalacaktır”[4] buyurmuşlardır. Bu hadisi şeriften ne anlaşıldığı, peygamberimizin ﷺ ne kasdettiği manevi mirasla birlikte tevaturen bugüne kadar aktarılmıştır. Biz de büyüklerimizden işitip iman ettik elhamdulillah.

Muhteremler lafı dolandırmaya hacet yoktur. Arife tarif gerekmez. Ez cümle Hâcegân yolunun irfan mektebi, bu yolun kâmilinin gönlüdür. Bu sebeple insanı kâmilin gönlü, şiirde de belirtildiği üzere kenz-i irfandır. Kenz (hazine); Efendimizden ﷺ veraset yoluyla intikalen gelen maiyet sırrı dediğimiz manevi mirastır. Zamanın Hâcesi, tıpkı Efendimiz ﷺ gibi neyi varsa insanlığın istifadesine sunmuştur. Tüm alış verişlerin olduğu yer kamilin gönlüdür. Bu sebeple şiirde davet gönledir.

Gönüldedir Lütfü İhsan

Efendimiz ﷺ ile Cibril arasında geçen ve sahih kaynaklarımızda Cibril hadisi veya hadisesi olarak rivayet edilen hadisi şerifte [5] Cebrail (as) Peygamber Efendimize ﷺ :

İhsan nedir ya Resulullah? Diye sual sormuşlardır.  Efendimiz ﷺ; İhsan, sen görmesen dahi Hakkın seni gördüğünü düşünerek onu görüyormuş gibi ibadet etmendir buyurmuşlardır.

Şiirde geçen “ihsan” kelimesinden hem Cenâb-ı Hak, hem de hadisi şerifte tanımlanan ihsan kastedilmektedir. Zira Allah (cc) sonsuz ihsan sahibidir. Bu manada muhsindir. Burada Cenâb-ı Hakkın kinayeli olarak da kastedildiği şiirin vurgu yaptığı diğer son cümlelerden de anlaşılabilir. İrfan, İhsan, Yezdan kelimeleri hep kinaye ile ikili anlama gelecek şekilde kullanılmıştır.

Bu açıklamalardan sonra Allah’ın lütfunun da gönülde olduğu, ikinci mana ile ihsan sırrına mazhariyetin de gönül olduğu ifade edilmektedir. Bu mananın mefhumu muhalifinden de anlaşılacağı üzere lütfun zıddı, kahır da gönülde cereyan eder. Kahır insana zor gelen, imtihan gereği altından kalkılması güç olan şeylerdir. üç sebeple kahır gelebilir; ya işlenen günahlar nedeniye, ya imtihan gereği, ya da kulun derecesinin artırılması sebebiyledir. Tüm olan bitenler gönülde cereyan etmektedir. Bu yüzden Hâcegân yolcuları kalpte yaşanan ve haktan gelen lütuf ile övünmemişler yine Haktan gelen kahır ile de yerinmemişlerdir. Tek söyledikleri söz “lütfunda hoş… kahrında hoş…” olmuştur.

Hasretinin verdiği yangına alıştım.
Yalan dünya, her heves yarım her arzu hayal.
Sana kavuşmak mı belki mahşerde.
Hani buyurmuş ya kitaplar,
Kimi Hasret vuslattan iyidir diye.

Bana hasret kefeni biçilmiş.
Öl ve bu kefeni giy denilmiş.
Bu fakire söz hakkı verilmemiş,
Ne diyeyim.
Kahrında hoş lütfunda…

Dün bir bahar yaşadım.
Su serpildi yaralı yüreğime.
Susuz çorak bedenime,
Sen suyundan bir damla içirdiler.

Tarif edemem yaşadığım baharı.
Bahar ki hem de ne bahar.
Saatlerce hakkı seyrettim yüzünde.
Halden hale girdim.
Dolaştım arşı kürs’ü varlık âlemini.
Gördüm o sevgililer sevgilisini,
Senden başkası değildi.

Delilik dediler bu halime,
Ama olsun.
Dün lütfunu gördüm.
Kahrında hoş lütfunda…

[1] Münzirî, Terğîb, IV, 185.

[2] Süyûtî, el-Câmiu’s-Sağîr, c.I, s.12

[3] Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, c. 2, s. 419.

[4] Buhârî, Salât, 80.

[5] Müslim, Îmân 1, 5. ; Buhârî, Îmân 37; Tirmizi, Îmân 4; Ebû Dâvûd, Sünnet 16; Nesâi, Mevâkît 6; İbni Mâce, Mukaddime, 9.

Hâcegân Vakfının ve Yolunun Hizmet Anlayışı:

Hizmetin kaynağının Cenâb-ı Hak (cc) olduğunu belirtmiştik. İnsan, yaratılma isteğiyle ve “ol” emriyle vücuda gelişinde ilk hizmetini almıştır. Bu hizmet ile eğitimi başlamıştır. Bedenen dünyaya geldiğinde ise bu sefer de karşılıksız hizmet, anne tarafından yapılmaya devam edilmiştir. Kendisine hizmet edildiği için de içi hizmet etme aşkı ile dolmuştur.  Hizmet görerek büyüyen insanın iç âlemine bu hizmet etme ruhu adeta ilmek ilmek dokunmuştur. Hem de karşılıksız gördüğü hizmet karşısında, karşılıksız hizmet etme aşkı onun mayası olmuştur.

Peygamber Efendimiz (sav), hizmeti bizzat kaynağından öğrendiğini “beni rabbim terbiye etti [1]“ hadisi şerifiyle beyan buyurmuştur. Rabbisinden öğrendiği hizmeti “Her küp içini terler[2]” fehvasınca tüm insanlığa yaşamında göstermiştir. Efendimizin (sav) tüm hayatı, insanlık için güzel örneklerle doludur[3]. O’nun (sav) yaşantısı dikkatlice incelendiğinde içinin hizmet aşkı ile dolup taştığı, bize basit gibi gelecek günlük yaşamında bile bizler için örneklerle dolu olduğu hemen fark edilmektedir . Özellikle hizmet konusunda hizmet eden olmaya gayret etmesi ve hizmet anlayışındaki farklılığı dikkat çekicidir. Efendimizin (sav) gündelik yaşamından alınan kesitlerden hareketle hizmetle ilgili bugünün eksiklikleri üzerinde durarak gerçek ve kâmil hizmet anlayışının nasıl olması gerektiği konusu üzerinde biraz daha detaya girmek istiyoruz.

Kâinatın Efendisinin (sav) Hizmet Anlayışından Kesitler

Bir cihad dönüşünde Efendimiz (sav) ve ashabı kiram istirahate çekilmişlerdi. Mücahitlere yemek hazırlama hizmeti konuşuluyordu. Ashabtan biri, “Ben yemeği hazırlayayım” derken, diğeri; “Ben de su getireyim” diye ilave etti. Bir diğeri ise, “Ben de ateş yakayım” dedi. Allah Resulü (sav) Efendimiz de, “Öyle ise ben de odun toplayayım!” diye ekledi. Ashab;

Siz istirahat buyurun, biz hizmetin hepsini yaparız, sizin de yemeğinizi huzurunuza getiririz! Dediler. Bunun üzerine Efendimiz (sav);

“Bilirim ki siz tüm hizmetleri yaparsınız. Ancak ben hizmet edilmekten değil hizmet etmekten memnun olurum! Ben de hizmet edenlerin arasında olmak ve gücümün yettiği hizmeti yapmak isterim”[4] buyurarak hizmet edilmeyi değil hizmet etmeyi tercih ettiklerini aleni buyurmuşlardır.

Birgün Efendimiz (sav) ashabına su dağıtma hizmetini bizzat kendisi üstlenmişti. Bu sırada oradan geçen bir yabancı, “Bu insanların efendisi kimdir?” diye sorunca Efendimiz (sav); “İnsanların efendisi insanlara hizmet edendir[5]” cevabını vererek hizmet etmeyi insanların efendiliği makamı olarak gördüğünü ifade buyurmuşlardır.

Yine Ashabtan birisi, bir adamı Efendimizin (sav) huzurunda övüyordu. Bu adamı tanıyan diğer sahabe; “Ben de onunla uzun yolculuk ettim, çok ibadet eden biridir. Her konaklamada hemen abdest alıp namaza durur, başka hiçbir işle meşgul olmaz” dedi. Bunun üzerine Efendimiz (sav) araya girerek;

“Her konaklamada hemen ibadete başlayan adamın devesinin yemini, suyunu kim verir, sofra hazırlama hizmetini kim yapardı?” diye sorarlar.

“O hizmetleri biz yapardık!” Ya Rasulallah deyince, Efendimizin (sav)  cevabı şöyle oldu:

“Demek ki siz ondan çok ibadet etmişsiniz! Çünkü siz hizmet eden olmuşsunuz o ise hizmet edilen!”

Hz. Aişe validemize (rah) “Rasûlullah’ın evindeki hayatı nasıldı?” Diye sorulduğunda şu cevapları vermişti; “O (sav), evinde sizler gibi ayakkabısını tamir eden, elbisesini dikip yamayan, koyunlarını sağan, kendi işlerini kendisi yapan birisiydi.[6]“

Efendimizin (sav) hayatı bu ve benzer olaylarla doludur. Hizmet edilmekten hoşlanmayan, kendi işlerini kendisi yapan, söküğünü ve ayakkabısını kendisi tamir eden, hizmet edilen olmaktan çok  “hizmet eden” olmaya gayret eden bir Paygamber (sav). Bu örnekleri bugün kendi yaşamımıza veya örnek olarak gördüğümüz dini cemaat veya grupların liderlerinin yaşantılarına vurabiliriz. Kıyaslayalım Allah (cc) aşkına. Bir bakalım kendimize ve toplumumuzdaki örnek şahsiyetlere (!), bir de kâinatın Efendisine (sav)…

Kısaca zamanını sırf ibadetle geçiren bir topluluk olmak yerine insanların ihtiyaçlarının giderilmesi gayretine düşen topluluk olmak bugün ibadet etmekten daha önem arz etmektedir. Efendimiz (sav) zamanında İslâm topluluğu bugünkünden daha basit bir yapıya sahipti. Bugün içinde yaşadığımız toplum ve hizmet araçları daha farklıdır. İnsanların selameti için, huzur ve refah içerisinde yaşam sürmeleri için öncelikle güvenlik hizmeti gereklidir. Bunun yanında adalet ve sağlık hizmeti, eğitim hizmeti gibi birçok hizmetler insanın maddi ve manevi gelişimi için olmazsa olmaz şartlardandır. Eğer özgürlük yoksa kimi ibadetler de yoktur. Özgür değilseniz size cuma namazı farz değildir. Bu sebeple elhamdülillah bugün yaşadığımız ülkemizde kimi kısıtlamalara rağmen bu manada özgürüz. Cenâb-ı Hakka ibadet eden numune bir topluluk elbette bulunmalı. Ancak bu örnek topluluk insanın maddi ve manevi yaşamı için ibadet ne kadar gerekli ise diğer hizmetlerin de yapılması en az yapılan bu ibadetler kadar gerekli olduğu hususunu hatırdan çıkarmamalıdır.

Yukarda zikredilen hadisi şerifteki iki insan profiline dikkat çekmek istiyoruz. Efendimiz (sav), yolculuk esnasında mola yerinde abdest alıp namaza duran ve bu tarz ibadetten başka işleri önemsiz görüp başkalarına bırakan kişinin ibadet ve hizmet anlayışı ile mola sırasında anın gerekliliğini yerine yetiren, yani develere su veren, sofrayı hazırlayan kişinin, ibadet ve hizmet anlayışını birbirleriyle kıyaslamış ve ikinci kişinin hizmetinin ve ibadetinin daha büyük olduğu alenen beyan buyurmuştur.

Bu basit örneği hayatımızın tüm alanlarına vurmak mümkündür. Bugün ülkemizde şer odakları ile girişilen mücadelede yapılan eylemlerin hepsi kim ne derse desin Cenâb-ı Hak nazarında ciddi bir hizmettir. Gece sabahlara kadar kılınan namaz yerine ülkenin selameti ve güvenliği için sabahlara kadar kafa yoran kişinin hizmeti daha övülmeye layıktır. Bu sebeple kısır hizmet anlayışının terk edilmesi gerektiği üzerinde uzunca durmuştuk. Hizmeti ibadetsel faaliyetlerin yayılması, cemaatin isminin tüm ülkede duyulması şeklinde anlarsak hem kendimize hem de ülke insanına yazık etmiş oluruz.

Son dönem İslami cemaatler ve gruplar, hizmet deyince ya yalnızca Allah (cc) için cihat etmek olarak anlamışlardı veya yalnızca Kur’an kursu açmak, cami veya dergâh inşa etmek olarak algılamışlardı. Diğer eylem ve işler boş şeyler, masiva olarak görülmüştü. Sonra bir yirmi sekiz şubat geldi ve tüm kursların ve dergâhların kapılarına kilitler vuruldu. Yapılan onca dua ve niyaz fayda etmedi. Bu musibetten sonra İslami cemaat ve grupların hizmet anlayışları değişti. Ne oldu? Hizmet kavramı asliyetine döndü. Namaz kılan kadar deveye yem veren adamın amelide hizmetten sayıldı. Hatta deveye yem veren insanın hizmeti namaz kılandan daha üstün sayıldı. Yaşadığımız coğrafyada ülkenin güvenlik ve adalet birimleri için insanlar yetiştirildi. Bu insanların güvenlik ve adalet alanında her çabası iki rekât nafile namazdan evla görüldü. Bu alandaki her çaba cihad telakki edildi. Belli kadro ve hizmet birimlerinde bu anlayış olunca şer odakları harekete geçti ancak ibadet aşkıyla gece sabahlara kadar kafalar şer odaklarına yoruldu. Hizmet anlayışı sahih olan gerçek mürşidi kâmiller bu kişilere destek oldu. Teşvik etti. Geceleri sabaha kadar namaz kılan ile insanlığın huzuru ve güvenliği için sabaha kadar nöbet bekleyen polis aynı kemâlde görüldü. Hatta daha üstün sayıldı. Taşlar yerine oturdu. Hizmet anlayışındaki kısırlık terk edildikçe Cenâb-ı Hakkın da yardımıyla birçok kapılar teker teker aralanmaya başlandı. Bugün camimizde ve dergâhımızda rahatça ibadet edebiliyorsak bu deveye yiyecek vermeyi ibadet sayan anlayış sayesinde olduğu unutulmamalıdır.

Efendimizden (sav) sonra hizmet anlayışında çığır açan iki Allah (cc) dostundan burada bahsetmeden geçemeyeceğim. Bunlardan birisi Mevlana Halid Efendimizin çok yakın arkadaşı ve halifesi, Abdullah-i Nehri hazretleri ve diğeri yakın tarihimizin üstad isimlerinden Bediüzzaman Said Nursi hazretleri.

Hâcegân Büyüklerinden Abdullah-i Nehri Hazretleri ve Hizmet Anlayışı

Hâcegân yolunun büyüklerinden Abdullahi Nehri Hazretleri, Mevlana Halidi Bağdadi (ks) efendimiz ile aynı dönemde yaşamış büyük bir Allah (cc) dostudur. Bu iki zat Hâcegân yoluna girmeden önce de çok iyi arkadaştırlar. O zamanlarda Delhi’de Şahı Dehlevi (ks) adında bir Allah (cc) dostunun varlığından bir vesile haberleri olur. Abdullah-i Nehri Hazretlerinin maddi durumları iyidir. Ticareti, bugünkü manada inşaat işleri üzerine kuruludur. Mevlana Halid efendimizle birlikte Şahı Dehlevi Hazretlerine talebe olmaya Hindistan’a gitmeye karar verirler. Mevlana Halid efendimizin maddi imkânı yoktur. Hindistan’a gitmek ister ancak cebinde yol parası dahi yoktur. Abdullahi Nehri Hazretleri kendisine bir öneride bulunur. Derki, “Ben buradaki işlerin başında kalayım. Buradaki ticaretimiz açık kalsın, ikimizin de maişetini kazanayım, senin yol paranı ve tüm masraflarını ben karşılayayım. Sen Hindistan’a git. Bu zata müntesip ol. Hâcegân yolunun usul ve esaslarını öğren sonra gel bize uygula. Biz de burada senin yanında seyrimizi tamamlayayım” derler. Mevlana Halid efendimiz bu teklife sıcak bakarlar, anlaştıkları gibi Hindistan’a giderler, Şahı Dehlevi Hazretlerine müntesip olurlar. Nakşibendî yolunun tüm inceliklerini öğrenirler ve Şahı Dehlevi efendimizden hilafet alarak dönerler. Abdullahi Nehri hazretleri heyecanla arkadaşını beklemektedir. Mevlana Halid efendimiz Hâcegân yolunun usul ve esaslarını kendi yaşadığı seyir ve sulûkunu anlatır. Vasılı ilallah için öncelikli olarak zikri tavsiye eder. Beş bin Allah (cc) lafzı ile zikir tarif etmek ister. Süreci anlatır. Bu beş bin lafzı celal daha başlangıçtır. Yüzbir binleri falan duyunca Nehri Hakkâri hazretleri çıkışır;

“Bu senin anlattığın amele seyri suluğudur. Ben biçare değilim ki. Bak ben inşaat ustasıyım. Sen bana diyorsun ki otur, bilmem kaç bin tespih say. Bu elinden bir iş gelmeyenlerin zikridir. Sen bana deki; tekke yap, mektep-medrese yap, dergâh yap. Filan caminin inşaatını bitir. Benim hizmetim ve zikrim bunlar olsun” buyururlar. Bu çıkış üzerine Mevlana Halid Efendimiz çok düşünür ve bu mesele kendisinde değişik ufukların açılmasına vesile olur. Abdullahi Nehri hazretlerine hak vererek kendisine en iyi bildiği ameli, hizmet olarak verir ve bu hizmeti onun aynı zamanda zikrini ve seyri suluğunu oluşturur. Abdullahi Nehri hazretleri en iyi bildiği işi yaparak yani tekke ve dergâh yaparak büyük Allah (cc) dostu olur.  Hâcegân yolunun zikir ve hizmet anlayışının inceliklerinin de böylelikle ortaya çıkmasına sebep olurlar.

Üstad Bediüzzaman Said Nursi  Hazretlerinin Hizmet Anlayışlarından Bir Kesit

Bediüzzaman hazretleri, kadir gecesinde Mustafa Sungur beye “Ankara’da bulunan milletvekili Tahsin Tola’ya şöyle bir mektup yaz” talimatı verirler. Mustafa Sungur bey kadir gecesi münasebetiyle evrad ve ezkârla coştuğu bir sırada Bediüzzaman hazretlerinin bu emrini algılamakta zorlanır.

İlk bakışta, mübarek bir gecede evrad ve ezkârla meşguliyetin, bir siyasetçiye mektup yazmak gibi “basit, sıradan, önemsiz” gibi görünen bir işten çok daha değerli olduğu düşünülebilir. Ancak Üstad hazretleri meseleye farklı bakmaktadır. Bu sebeple Mustafa Sungur efendinin okumakta olduğu evrad ve ezkârı derhal bir kenara bırakarak o mektubu yazmasını ister.  Üstada göre o gece mektubun yazılması, hizmetin gereği ve maslahatı açısından, evrad ve ezkâr okumaktan çok daha önemli ve önceliklidir. Evrad okumak, kişinin kendisinin şahsî kemâlâtıyla ilgili bir husustur. Ama hizmetin genel meselelerini takiple vazifeli bir milletvekiline yazılacak mektup, tüm insanlığa planlanan hizmetin selâmetini ve tüm insanlığın hukukunu ilgilendirmektedir. Onun için de, kadir gecesinde bile, şahsî evrad ve ezkârdan daha çok önem arz etmektedir.

Yine üstad Bediüzzaman hazretleri Afyonda hapishanede ve mübarek üç aylar içerisinde iken tüm zihnini mahkemede yapacağı savunmaya ayırır. Bu sebeple de kendisini kınar. Boş bir dava için kendisini niye bu kadar yorduğunu düşünür. Her şeyi Hakka havale edip üç ayları zikir ve ibadetle geçirmek ister ancak kendisine cezaevinde öyle ilhamatlar gelir ki yaptığı savunmanın o mübarek aylarda yapacağı en büyük ibadet olduğu kendisine manen bildirilir. Bu husus üstad hazretlerinin tarihçeyi hayat isimli eserinde şöyle geçer; “Bu günlerde kısmen müdafaatla zihnen meşguliyetimden teessüf ederken kalbe geldi ki: O iştigal dahi ilmîdir; hakaik-ı imaniyenin neşrine ve serbestiyetine bir hizmettir, bu cihette bir nevi ibadettir[7]”.

Sonuç olarak; Hâcegân vakfının ve yolunun hizmet anlayışındaki eylemler, yukarıda zikretmeye çalıştığımız örneklerde olduğu gibi zamanın gerekliliğine ve her insanın istidadına göre farklı özellikler arz edebilmektedir. Cenâb-ı Hak tarafından insana ne özellik verilmiş ise onu yine Hakkın hoşnutluğu için insanlığa sunması, hizmetin esasını oluşturmaktadır. Allah’a (cc) ve Rasulüne yapılacak en büyük hizmet; Allahın (cc) i’yalleri hükmünde olan insana yapılan hizmettir.

Cenâb-ı Hak tüm hizmetlerimizi dergâhı izzetinde kabul etsin. Gerçek hizmet anlayışına sahip olmayı ve gerçek hizmet eri olmayı cümlemize nasip eylesin.

[1] Suyuti, el-Câmiu’s-Sağîr, c.I, s.12

[2] Aliyyü’l-Kari, Kübra, s.265.; Acluni, Keşf, 2/157.

[3] Ahzab Suresi, 21. Ayet: “Andolsun, Allah’ın Resûlünde sizin için; …güzel örnekler vardır.”

[4] Muhibbüddin et-Taberî, Hulasatü siyeri seyyidi’l-beşer, s. 87; Zürkani, Şerh, 4/265.

[5] Deylemî, el-Firdevs bi-Me’sûri’l-Hitâb, Beyrut 1986, II, 324.

[6] Müsned, VI, 256.

[7] Tarihçe-i Hayat, s. 512.

Terim Tanım:

Hizmet (خدمت) kelimesinin aslı Arapça olup “hademe” “خدم” “hizmet etti” fiilinin masdarıdır [1]. Kelime anlamı; birisinin bir işini görme, ona yardım etme, ihtiyacını giderme, kulluk, görev gibi manalarda kullanılmaktadır[2]. Türkçede hizmet edene “hizmetçi-hizmetkâr” denilmektedir. Yine Osmanlı sultanları kendilerini “hadimul haremeyn” “haremin hizmetçisi” olarak tanıtmışlardır.  İslâm tarihine bakıldığında “İslâmın hizmetkârı” tabirini daha çok Türklerin ortaya koyduğu ve bu kelimeyi İslâmi kavram haline getirdikleri görülmektedir.

İslâmi kaynaklarda “hizmet” kavramı kurumsal olarak ele alınmamıştır. Fıkıh, tefsir veya hadis kitaplarına baktığınızda böyle bir konu başlığı bulamazsınız. Bu konu daha çok kulluk kavramı içerisinde yer alan ve “hizmet etmek” eylemini ifadeden öteye başkaca anlamlara sahip olmadığı görülmektedir. Bu sebeple kaynaklarda hizmet denilince daha çok Hakka layıkıyla yapılan kulluk akla gelmektedir. Malum olduğu üzere kullukta bireysel faaliyetler olduğu gibi toplumsal faaliyetler de vardır. Kullukta bireysel kurtuluş ön planda iken hizmette bireysel kurtuluş yanında toplumsal kurtuluş için çaba sarf etme vardır.

Tasavvufi terim olarak hizmet; rızayı ilahinin kazanılması için sarf edilen her türlü çabaya denilmektedir. Bu manada Allah için yoldan bir taşın kaldırılması, bir düşküne yardım edilmesi insanlığa hizmet iken diğer mahlûkata faydalı işlerin görülmesi de hizmet kapsamındadır. İslâm tarihinde konuya çok örnek bulunmaktadır. Susuz bir hayvana su veren kişinin bu hareketinin Cenâb-ı Hakkın hoşuna gitmesi, sarhoş birisinin yerden Kur’anı kerimin bir parçasını hürmeten alıp duvarın üstüne koyması gibi. Bu bireysel hareketler Hakkın hoşnutluğunun kazanılmasına vesile olunmuş örneklerden sadece birkaçıdır. Bu manada bu hareketlerin hepsini Hakka hizmet kapsamında değerlendirmek mümkündür. Ancak asıl hizmetin yaratılmışların en şereflisi olan insan için yapılan hizmet olduğu gözden kaçırılmamalıdır. İnsanın ve insanlığın dini ve dünyasının kurtuluşu için yapılan her fiil gerçek hizmet olarak değerlendirilmektedir.

Bu manada Hâcegân yolunda hizmet konusu çok önemlidir. İnsanları Allah’a, Allah’ı da insanlara sevdirmek adına yapılan her meşru faaliyet hizmet olarak tanımlanmaktadır. Burada hizmet ehlinin bir ayağının Hakta, diğer ayağının insanlar cephesinde olması gereklidir. Zira Cenâb-ı Haktan gafil insanların avukatı mesabesinde olan hizmet eri, bu durumda Allah ile olan ilişkisini devreye sokarak “bu insanları Allah’a (cc)” sevdirme gayretine girecektir. Yine insanlar içerisinde yaşayan bu hizmet eri örnek yaşantısı ile bu sefer “insanlara Allah’ı (cc)” sevdirme çabasında olacaktır.

Bu ehemniyetli işi yapmak, hizmet eri olmak için insanın önce bir eğitimden geçilmesi gereklidir. Belli bir aşamadan sonra bu hizmete girişmelidir. İnsan önce hizmet almalıdır ki hizmeti görüp öğrensin ve tatbik etsin. Hâcegân yolunda hizmet için önce tâlim gereklidir. Sonra tâlim edilen şeyin tatbiki istenir. Ardından tebliğ ve irşadı da kapsayan hizmet gelir. Öyleyse hizmet bizim bildiğimiz gibi alelade bilmeden hemen yapılacak şey değildir. Hizmet için bir takım alt yapılar olmalıdır. Yoksa hizmet ediyoruz diye etrafı kırıp dökmeler başlar.

Hizmetin Şartları

Hizmette asıl amaç rızayı barinin tahsilidir. Hakkın hoşnutluğunun kazanılmasıdır. Bu rızanın nerede olduğu bilinmemektedir. Bu sebeple Kâinatta Cenâb-ı Hakla bağlantılı ne varsa bu rıza oradadır anlayışıyla insanın meseleye bakması gereklidir. Ancak insan Cenâb-ı Hakkın en keremli varlığı olduğu düşünüldüğünde insana hizmet üzerinde öncelikle durulması gereklidir.

Hemen belirtelim ki hizmet etmek bir marifet işidir. Herkes ev temizliği yapamaz. Bir temizlik anlayışının varlığı gereklidir. Bugün ticari hayatta hizmet sektörü denilen iş kolu bulunmaktadır. İşçilerin yer aldığı belli sanat veya mesleğin emekle icra edildiği iş kolu. İnşaat sektöründe sıvacılık yapacaksanız bu mesleğin inceliklerine vakıf olmak gerekecektir. “Ben her işten anların abi” mantığı ile hareket edildiğinde neticenin nereye vardığı malumdur. İş ele yüze bulaştırılıp, yarardan çok zarar verilmektedir. Demek ki hizmet için kişi bir takım eğitimler almadır. Bu eğitim sürecinde bir çıraklık dönemi, ardından kalfalık ve ustalık dönemleri olmalıdır.

Hakikatte hizmet etme duygusu vehbidir. Allah (cc) tarafından insana meccanen verilmiştir. Düşkün birisine yardım elinin uzatılması, yaralı bir hayvana müdahale edilip onun yarasının iyileştirilmesi çabası insanlığın ve merhametin gereğidir. Doğal olarak insanın içerisinde olan bir duygudur. Allah (cc) tarafından insana lütfedilmiştir.

İşte insanın, bu manevi donanımını dış dünyaya doğru ve faydalı aktarabilmesi için bir takım eğitimler alması gerekmektedir. Yaralı bir hayvanı nasıl tedavi edeceği hususu bir ilme tabidir. Bu ilmin tahsili gereklidir. İnsanın, hasta bir insanı iyileştirmesi için tıp ilmini bilmesi gereklidir. Bir kalp ameliyatı yapabilme kabiliyeti insana doğuştan verilmemiştir. Bu bir kuşun yuvasını yapması, bir örümceğin ağını örmesi kabiliyeti gibi değildir. Öyleyse insanın öze uygun hizmeti için eğitim görmesi şarttır.

Eğitimsiz de hizmet olur denilebilir. Ancak bu cümle asliyette doğru değildir. Dikkat edilirse İnsan, doğumundan itibaren bir eğitime ve hizmete tabi tutulmaktadır. Zahirde insanın ilk hizmeti annesi tarafından görülmektedir. İlk alınan eğitim “hizmet” tir.  İlk mürebbi annedir. Zahir seyru sulûk buradan başlar. Ancak hakikatte eğitimin ve hizmetin başlangıcı farklıdır. İnsan ilk eğitimini Cenâb-ı Haktan almıştır. İlk eğitim yine “hizmet” konusunda olmuştur. İnsan, yaratılma isteğiyle ve “ol” emriyle vücuda gelişinde ilk hizmetini almıştır. Bu hizmet ile eğitimi başlamıştır. Kendisine hizmet edildiği için de içi hizmet etme aşkı ile dolmuştur. Hizmet görerek büyüyen insanın iç âlemine bu hizmet etme ruhu adeta ilmek ilmek dokunmuştur. Hem de karşılıksız gördüğü hizmet karşısında, karşılıksız hizmet etme aşkı onun mayası olmuştur.

Tüm bu süreçlerden geçen insan, doğal olarak varlık sebebinin Hakka hizmet etmek olduğunu görür. Kişide bu bilinç doğuştan başlar ve gün be gün gelişip şekil alır. Bu şekil almada dış etkenler önemli rol alır. Bu durumu sevgili Peygamberimiz (sav); “Her doğan insan İslâm fıtratı üzerine doğar[3]” şeklinde ifade etmektedir. Hadisi şerifin devamında “daha sonra onu anne babası kendi dini üzerine yetiştirir” buyurmaktadır.

İnsanın içerisinde Hakka hizmet aşkı (kulluk) doğuştan gelir. Ancak çocuk bu hizmet edeceği şeyi zamanla değiştirebilir. Kişinin ailesi ve ortamı insanı değiştirebilir. Nefsini ve hevasını ilah edinen kişilerle beraber büyüyen insan o hizmet aşkını bu sefer nefsine, bencilliğine, hevasına kullanır. Aile ve bulunduğu ortamı malı veya parayı ilah edinmişse bu sefer insanın hizmeti mala veya paraya veya dünyaya olmaktadır. Bu aşamada kişi serbest bırakılmıştır. Kimi insanlar vardır ki cehennem gibi ortamda, bir gül gibi yetişmeyi becerebilmiş, kimi insanlar da peygamber oğlu olmasına rağmen Hakka hizmeti anlayamamıştır. Musa aleyhisselam firavunun sarayında ve kucağında yetişmesine rağmen Cenâb-ı Hakka sevgili bir kul olabilmiş, bunun yanında Nuh aleyhisselamın oğlu bir peygamber çocuğu olmasına rağmen Cenâb-ı Hakka isyan edip helak olmuştur.

Hadisi şeriften de anlaşılacağı üzere; genel olarak çevre faktörü kişinin yetişmesinde etkili olmaktadır. Çevre dediğimiz şey kişinin kendisinin dışında yer alan her şeydir. İnsanın yetiştirilmesine yön veren dış faktörler olumlu olabileceği gibi olumsuz faktörler de olabilir. İnsanı helaka götüren Cenâb-ı Hakla bağlantısını koparan her şey olumsuz, İnsanın Hakla bağlantısını sağlayan her şey de olumlu faktörlerdir.

Bu manada insana hizmet konusunda, insanın Hakla bağlantısını sağlamaya yönelik en büyük dış faktör; İnsana yapılabilecek en güzel dış müdahale; tebliğ ve irşaddır. Bu faaliyet insanın kurtuluşuna vesile olabilecek en büyük hizmettir. Öyleyse en büyük, en yüce, en kutsal hizmet; tebliğ ve irşaddır.  Peki, nedir bu en kutsal hizmet olan tebliğ ve irşad.

En Büyük Hizmet; Tebliğ (Buluğa Erme) ve İrşaddır (Buluğa Erdirme).

İnsanın yetiştirilmesi hizmeti, hizmetlerin en büyüğüdür. Zira “Bir insanın kurtuluşuna vesile olmak,  âlemin kurtuluşuna vesile olmak gibidir[4]” buyrulmaktadır. Bugün çevre dernekleri ve hayvan sever derneklerinin ilginç mücadelelerine şahit olmaktayız. Buzullara sıkışan bir balina için tüm maddi imkânlar seferber edilebiliyor. Helikopterler, vinçler, saatlerce canlı yayınlar, tüm insanlık bir hayvanın kurtuluşu için çırpınıyor adeta. Bir hayvanın kurtuluşu için bu kadar içten sarf edilen çabayı görünce insan hayrete düşüyor. Öte taraftan aynı insanların orta doğuda, Afrika’da hatta kendi içlerinde, kendilerinden olmayan insanların canlı yayınlarda öldürülüşlerine hiç tepki yok. Bu nasıl oluyor diye sormadan edemiyor insan. Nasıl bir insan ki bir hayvanın kurtuluşu için çırpınırken bir insanın öldürülüşüne tepkisiz kalıyor. İnsan, doğal olarak canlı bir varlığın öldürülmesine karşıdır. İşte insan, çevresi tarafından böyle canavarlaştırılabilmektedir.  Bu insan bu şekilde irşad ediliyor. Yahudi bir aileden gelen çocuğa anne ve babası ve kendi din adamları bu insanlar hayvanlardan daha aşağıdır. Bunların öldürülmesini dinimiz, haşa ki Allah (cc) emrediyor diyor. Masum yaratılış duyguları değiştiriliyor. İşte bu sebeple insanın yetiştirilmesi (irşadı) önemlidir.

İnsanı eğitmek için eğitilmiş olmak gereklidir. Cenâb-ı Peygamber (sav);  “beni Rabbim terbiye etti[5]” buyurmaktadır. Demek ki gerçek eğitimci gerçek tebliğci ve irşad edici Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisidir. Numune insan sevgili peygamberimiz (sav) Cenâb-ı Hakkın tornasından çıkmış gerçek bir öğretmen, tebliğci ve irşad olmuş kişidir. Hani başta da belirtmiştik; hizmeti almayan hizmet edemez. Cenâb-ı Peygamber efendimiz de (sav) hizmet etmeyi Cenâb-ı Haktan öğrenmiştir. İnsan nasıl terbiye edilir sözünün cevabı burada yatmaktadır.

Hâcegân büyükleri, insan yetiştirme yolunda hizmete seçilmiş insanın (insanı kâmilin) bidayetten nihayete, aşama aşama neler yaşadığını bizlere aktarırken en iç burkan aşamasının insanın Hakka vuslatından sonra o birlikteliği bırakıp insana hizmet için yeryüzüne dönmesi olduğunu belirtmişlerdir. Düşünün, bir hayat boyu yanıp yakıldığınız bir sevgiliye kavuşuyorsunuz, birlikte yaşama hayalleri kuruyorsunuz ancak geride kalan Allah’ın (cc) i’yallerini düşünerek yüreğiniz yaka yıkıla geri dönüyorsunuz. Ne için? İnsana hizmet için. Bu bölümü Hâcemden bir daha dinlemeye güç yetirebilir miydim bilemiyorum. Hani yanık sesli hak âşıkları var. Biz bu kişileri Hakka vuslat edememiş bu sebeple bağrı yanık âşıklar zannederiz. Oysa bu zaatlar; Hakka vuslat edip kendi iradeleri ile hizmet için dünyaya geri dönmüş ve Cenâb-ı Hak ile yaşadıkları o vuslat deminin neşvesi ve ayrılık ateşinin harı ile her an o demi mırıldayan kişilerdir.

Hâcegân pirleri, evliyanın derece derece olduğunu buyururlar. Birçok evliyanın Hakka vuslat ettiğini, ancak vuslattan sonra bir daha Cenâb-ı Haktan ayrılmadığını, insan içine çıkmadığını, yakaladığı manevi zevkten ayrılamadığını beyan ederler. Bu aşamadan sonra kâmil insan, aklı ile Cenâb-ı Hakkın muradını iyi algılayarak kendisinden vazgeçer ve gerçek rızanın Cenâb-ı Hakkın i’yali mesabesinde bulunan insanlara hizmet etmek, onları Cenâb-ı Hakka götürerek yaşadığı demi diğer insanlara da yaşatmak olduğunu bilir. Bu gayeyle vuslattan sonra içi yana yana toplum içine döner. Gerçek kemâl buradadır. Kim olsa sevgilisiyle beraber yaşam sürmek ister. Hakka vuslattan sonra kim dönmek ister ki. İşte hizmet vuslattan sonra başlar Hâcegân yolunda… Tam kavuştum derken hizmet uğruna başlar ayrılık… Başlar hasret… Bu dünyada kavuşmak diye bir şeyin olmadığı anlaşılır…

“Gerçek kemâl vuslattan sonra hizmet için geri dönebilmektir” Bu söz duvarlara kazınacak bir sözdür. Vuslatta devamlı kalmak aslında bir nakısıyettir. Ben merkezlidir. Ancak burada insanın aklı devre dışı kalmaktadır. Kişi ben bundan böyle sevdiğimle beraber yaşayacağım. Gerisi beni ilgilendirmez diyebilir. Bu aşamada Cenâb-ı Hakkın bir müdahalesi olmaz. Ancak irşada ehil insan bu aşamada bile aklını yitirmez. Aşkını, sevdasını, duygusunu neyi varsa devre dışı bırakır ve Cenâb-ı Hakkın asıl muradını okur. Hizmete koşar. Zahirini halkın içine atar ancak vuslattaki demden taviz vermez. Kendisi hep vuslat halindedir. Çevresindeki insanları da hep o deme, vuslata teşvik eder.

Cenab-ı Peygamberi (sav), bizzat terbiye eden Cenab-ı Hak (cc) vuslattan sonra insanlığa bir nur olarak hizmete göndermiştir. Efendimizde (sav) aldığı terbiyeyi bizzat insanlığa Haktan aldığı gibi aktarmıştır.

Bugün Peygamber (sav) öldü diyenler için gerçekten çok üzgünüz. Mürebbileri ölmüş insanlar için ne denebilir veya ne yapılabilir ki? Kendi peygamberini öldürene bir daha nasıl öğretmen beğendirilebilir ki. Zaten kimseyi beğenmedikleri için hiçbir eğitici ve irşad ediciye ihtiyaç yok demektedirler. Oysa Hâcegân anlayışında Cenâb-ı Peygamber (sav) Cenâb-ı Haktan aldığı terbiyeyi, hizmet anlayışını, aynısıyla ashabına, ashabından da Âlim, kâmil, sahih mirasçılarına aktararak bugüne kadar gelmiştir. Kendisi canlı ve diri olduğu gibi hizmeti de bugün canlı ve diridir. Bu nebevi hizmet, bugün devam ettiği gibi kıyamete kadar da devam edecektir.

İşte insanı yetiştirme çalışmasına kimi cemaatler hizmet demiş, kimi cemaatler irşad demişlerdir. Özde hizmetin ve irşadın temeli aynıdır. Tasavvuf meşrebi daha çok irşad kelimesini tercih etmiştir. İrşad faaliyetine hizmet demişlerdir. İrşad faaliyetini yapabilme gücüne sahip kişilere mürşidi kâmil denmiştir. Tasavvufi kavramlarda daha çok hizmetin esasının insan üzerine inşa edildiği görülmektedir. Zira İnsan irşad edilir. Hayvan irşad edilmez, bitkiler irşad olmaz. Bu sebeple irşad kavramında sapmalar yaşanmamıştır. Ancak hizmet kavramında, eksenin insan olması hususunda bazı sapmaların olduğu görülmektedir.

Bugün kimi cemaatlerce hizmet denilince “Kur’an kursu açmak”, “okul yaptırmak” “cami yaptırmak” gibi algılamaların olduğu, eksenlerin insan yerine binalar üzerine inşa edildiği görülmektedir. Hizmetin devamlılığı için daha çok okul yaptırılmalı deyip tüm emek ve mesailerin bir bina uğranı zayi edilmesi, Kur’an Kursu yapacağız diye nice insanların katledilmesi ayrıca konuşulması gereken konulardır. Tasavvuf erbabı bu meseleyi bir balinayı kurtarmak için çırpınan insanın, bir insanın katli karşısındaki duyarsız tutumuna benzetir. Hiçbir dünyalık meta, insan için kıymete haiz değildir. Bu manada okul, cami ve Kur’an kursları bizim için de çok önem arz eden müesseselerdir. Ancak bu müesseseler insandan kıymetli, mükerrem değildir. İnsana hizmet için bir araçtır. Yer geldi mi bir insanın kurtuluşu için binlerce okul, cami veya benzer bina yıktırılabilir. Ancak bugün bir bina için para toplayacağız diye kaç insanı dinden soğuttuk, kaç insanın ölümüne sebep olduk. Bunun muhasebesini sizin vicdanlarınıza arz ediyorum.

Bu manada hizmetimizi büyüteceğiz diye, diyar diyar gezen ve çırpınan insanların bu hassasiyette olması gerektiği, tüm emek ve gayretin önce kendi nefslerinin kurtuluşu için ardından tâlim ve tatbikle elde ettikleri bu hayat ve hakikat suyunu ömrü boyunca susuz kalmış birisine nasıl ulaştırmanın derdine düşmesi gerektiği unutulmamalıdır. Hâcegân anlayışı bu temel esasa dayandığından bu tarz bina ve inşaat gailelerine girmemişler, bina ve inşaat peşine ve derdine düşmemişlerdir. Okullarını ve camilerini seyyar yapmışlardır. Nereye gitmişlerse kolayca taşımışlar, okulları, Kur’an kursları, dergâhları gönülleri olmuştur. Böyle olunca onu Haktan gayri kimse kapatamamış, yıkamamıştır. Bu sebeple bu manevi okullar bugün olduğu gibi kıyamete kadar da Allah (cc) ın izni bereketiyle açık olacaktır.

Bugün insanlığın içerisinde bulunduğu yangın çok büyüktür. Böyle bir yangında insanın elinde ne varsa yangına müdahalesi farzdır. Elindeki bir bardak suyu yanan bölgeye atmalıdır. Emri bil maruf ve tebliğ anlayışımız budur. Ancak bu yangın öyle bizim elimizdekilerle sönecek gibi değildir. Öyle ki ta bizim içimize kadar sıçramış ailemize ve bize kadar ulaşmış haberimiz yok. Başka yangına koşmaktan kendi yanan yerimizi göremiyoruz. Bu yangını söndürmek için bir yangın söndürme ekibine ihtiyaç vardır. Onlarla bağlantılı olmak, itfaiye hortumu alıp bir musluğa bağlayarak o suyla önce kendi yangınımıza sonra en yakın çevremizdeki yangına müdahale etmek gereklidir.

Bu manada Hâcegân büyüklerinin hizmet anlayışları farklılık arz eder.  Hâcegân yolunun hizmet anlayışı, tâlim, tatbik ve tebliğden ibarettir. Kişi önce bir kâmil insanın yanında tâlim etmeli, tâlim ettiği öğrendiği şeyleri önce kendi tatbik etmeli ondan sonra yaşadığı şeyleri tebliğ etmelidir. Tebliğ nihai sonuç olarak görülür. Tebliğ için önceden halledilmesi gerekenler olduğunu bilir. Tebliğe, İslâmı başkalarına lafla anlatmak meselesi olarak bakmaz. Örneğimizdeki gibi başka yangınlar peşinde koşmaz. Tebliği, kendisini olgunlaştırma hareketi olarak görür. Tâlim ettiklerini önce kendi nefsine tebliğ eder. Bu nasihati dinleyerek tatbik eder. Kendisinden Hakkın kokusu yayılınca bu kokuya insanlar gelir. Bu gelişte insanlarla kişi arasında olan manevi alışverişe tebliğ denilir. Yoksa boş bir insanın tın tın, yaşamadığı, kendisinde tatbik etmediği bir şeyi başkasına anlatması nasıl tebliğ olabilir ki. Zaten tebliğ buluğ kökünden gelir. Buluğa ermek demektir. Kişinin kendisini buluğa erdirmesine başka bir anlatımla olgunlaştırma hareketine tebliğ denir.

Bu tarz bir olgunlaşma olmadan nasıl tebliğ hareketi olmaz ise aynı durum hizmet içinde geçerlidir. Hizmette de bir olgunlaşma ve olgunlaştırma hareketi vardır. Efendimiz (sav), bizzat Cenâb-ı Hak tarafından terbiye edilmiş olgunlaştırılmıştır. Ve hizmetine öyle başlamıştır. Öyleyse gerçek hizmet eri için önce bu terbiyeye ve irşada gerek vardır.

Hâcegânın büyüklerinden İmam Efendi[6] (ks), her insanın bu manada irşada (eğitime) ihtiyacını farz olarak görür. Buyururlar ki; “Nasıl ki namaz kılmak için abdest şart ve farz ise kâmil insan olmak için de bir terbiye altına girmek, bir öğretmene, bir mürşidi kâmile ihtiyaç duymak ve onu aramak farzdır”  

Cenâb-ı Hakka vuslat etmiş, tüm aşamaları yaşayarak geçmiş, Cenâb-ı Hakka vuslattan sonra gerçek kemâlin “insana hizmet” olduğunu anlamış insanı kâmile mülaki olmak. Onunla iki dakika sohbetleşmek… onun yolundan yürümek… büyük vuslatı ve hizmet için geri dönmeyi onun şahsında yaşamak…

Tasavvuf en kese tarifle Cenâb-ı Hakla birlikte yaşama sanatıdır. Bu sanat ancak insanı kâmil vasıtasıyla öğrenilebilir ve öğretilebilir. Ustasız sanat olmaz. Bu öğrenme ve öğretme işi, İnsanları Hakka götürme işi, dünyadaki en kutsal işlerdendir. Bir insanı gerçek sahibine götürme çabası… Onun kurtuluşuna vesile olabilme gayreti… Kaybolmuş kuzunun annesine götürülmesi misali…

Öyleyse en büyük hizmet bu amaç uğrunda sarf edilen; tebliğ (buluğa erme) ve irşad (buluğa erdirme) hareketidir.

…..

Hülasâdır insan bu kevn-i âlemin,
Hz.insandır gaye-i kelâmı kadimin,
İnsanı hazret yapan tohumudur kâmilin,
Hâce-i Hâcegândır, dostu yâr besti yâr [7].

…..

[1] Hizmet Arapça’da “Hademe” “خدم” “Hizmet Etti” fiilinin masdarı olan “Hidmet”, “خدمت” kelimesinden gelmektedir. Hizmet; yapılan iş, görev, kulluk gibi manalara gelmektedir. Bkz: https://www.etimolojiturkce.com/kelime/hizmet, E.T.: 29.01.2023:

[2] TDK, Hizmet: https://sozluk.gov.tr/, E.T: 29.01.2023;

[3] Buhârî, Tefsîr, (Rûm) 2; Müslim, Kader, 22

[4] Buhari, 7/3468, Müslim, 2406/34

[5] Süyûtî, el-Câmiu’s-Sağîr, c.I, s.12

[6] Osman Bedreddin Erzurumi (ks); Gülzar-ı Samini: Sohbetler, C.1-2.

[7] Hâce Turâbul Akdem; “Bestiyar” isimli şiirinden

Büyük İslam medeniyetinde kişisel gelişim için yapılan uygulamalar vardır, bilmem bilir misiniz. Şimdilerde moda terim olarak “kişinin kendisini gerçekleştirmesi” etkinlikleri. Eskimeyen ifadeyle “kemâlât yolculuğu”, “kâmil insan olma gayreti” gibi. Kemâlât yolculuğunun son duraklarından birisi de “murakabe” dersleridir. Yıllar süren zikir antrenmanları sonucu kalp temizlenir[1], kalbi selim olur; temiz kaynak haline gelen kalpten akıl beslenir, dinginleşir, hürleşir, akli selim olur ve bu aşamadan sonra son merhalelerden birisi olan murakabe dersleri başlar. Murakabede bazı hakikatler tefekkürle sezilmeye çalışılır. İnsanın hakikati, Kâbe’nin hakikati, eşyanın hakikati gibi birçok kurum ve kavramların hakikatleri sezilmeye çalışılır. Buradan hareketle, eskimeyen yöntemlerle, Adaletin hakikatini birlikte idrak etmeye sizleri davet ediyoruz.

Malum adalet, “El-Adl” kökünden türetilmiş olup Cenabı Hakkın 99 isimlerinden birisidir. Adili mutlak; yüce yaratıcımız, yaşatıcımız olan Allah (cc) ’tır. Adalet onun sıfatının tecellisidir. Adillik ona ait bir sıfattır. Allah (cc), görendir, duyandır, bu vasfını insanla paylaşmıştır. Yine Allah (cc) adildir, adalet vasfını insanla paylaşmıştır ve adil olanları sevdiğini kitabı keriminde zikretmiştir[2].

Nasıl ki adaletin kaynağı ve menbaı Allahu Tealanın bizzat kendisi ise ve sıfatını insan ile paylaşmış ise insanın dünyadaki en zirve numunesi, “Beni rabbim terbiye etti[3]” sözüyle bilinen, insanların en şereflisi, kamili, mükemmeli, önderimiz, rehberimiz Hazreti Muhammed (sav)’dir. Bugün ülkemizde adaletin kaynağının nereye dayandığını anlamamız için sembollere bakmamız yeterlidir. Bugün maalesef batı medeniyetinin bir yansıması olarak kıta Avrupası ve ülkemizde adaleti, adalet tanrıçası Themis temsil etmektedir. Hani gözü kapalı elinde bir kılıç olan kadın heykeli. Yazımızda bu tanrılara yer verme niyetinde değiliz. Amacımız adaletin ulvi hakikatlerine kilitlenmektir.

Her kavram ve kuralın hakikati aranırken Efendimiz (sav) dikkate alınmalıdır. Ona dayanmayan kavrama, kavram; medeniyete, medeniyet; adalete de adalet denilmez. Adalet, Cenabı Hakkın sıfatı ise ve bu sıfatı insanla paylaşmış ise bu sıfatın kendisinde tecelli ettiği en güzel numune insan Efendimiz (sav)’dir. Buradan hareketle adalet, kendisini gerçekleştirmiş, kemal bulmuş, hakkı anlamış kâmil insanların sıfatıdır. Onların uygulamalarıdır. Bu uygulamaların sistematik ve kurumsallaşmış halidir yargı. O yüzden bu insanların yaşantıları, uygulamaları dikkate alınarak takliden adaletin tesisini kısa yoldan sağlamak mümkündür. Ancak biz burada taklidi bir adalet uygulamalarından bahsetmeyeceğiz. Büyük insan, Efendimiz (sav) ve onun raşit haleflerinin uygulamaları, adaletin tesisi için elbette önemli mihenk taşlarını oluşturacaktır. Ancak biz burada ahseni takvim olan insanın, Cenabı Hakka ait olan adalet sıfatının hakikatini seyre dalmak istiyoruz. Bu hakikat sezildiğinde, maksat idrak edildiğinde, bu sefer her bir birey, kâmil insan mesabesinde, adalete dair tüm hakikatleri ortaya koyarak, yaşayan birer varisi peygamber, birer adalet timsali hazreti Ömerler, Aliler, Ebu Bekirler olacaklardır. Böyle insanlarımız olduğu müddetçe modern dünyaya ait tüm problemlere Hakkın nazarı ile bakılacak ve Hakkın terazisi ile gerçek adalet tecelli edecektir.

Yüce Peygamberimiz (sav) bir hadisi şerifinde; “Bir saat adalet 70 yıl ibadet gibidir”[4] buyurmaktadır. Bu sebeple adalete dair çalışmaların bir saati bile diğer ibadetlerin en az 70 yılına denk sevaba müstahaktır. Amacımız sevap tüccarlığı değildir ancak adalet çalışmalarının öneminin anlaşılması için bu kural önem arz etmektedir. Kürsü hâkimlerimiz hatıra geldi de akşamlara kadar duruşma yapılırdı. Bu hadisi şerif düşünüldüğünde akşama kadar sekiz saat duruşma olsa, sekiz çarpı yetmiş, 560 yıl, bir günlük duruşma karşılığı 560 yıl ibadet yapmış gibi mi olunuyor, diye sorduğumuzda, açıkçası içimize de pek yatmadığını söylemek isteriz. Zira adaleti duruşma yapmaya kadar sığlaştırmak, adaleti kısırlaştırmak olacaktır. Peki, neydi o bir saat adalet işi, 70 yıl namaz kılacağınıza bir saat adalet ameliyesi içinde olmak. Bizce Adaletin hakikatine dair anahtar buradadır.

Yine başka bir hadisi şerifte bu sefer “Bir saat tefekkür 70 yıl ibadet gibidir”[5] buyrulmuştur. Bir saat düşünce üretimi, yetmiş yıl ibadet gibidir, buyrulmaktadır. Hani diyorlar ya düşünce özgürlüğü, fikir özgürlüğü önemli bir şey. İşte medeniyetimizin ifade özgürlüğüne verdiği değer ortadadır. Tefekkür ile adalet arasındaki ilişkiyi sezmek de adaletin hakikatini aralayan kapılardan bir diğeridir.

Adalet, esasında ibadetlerin şahıdır ve esasında bir tefekkür ameliyesidir. Adalet ile tefekkür aynı tür eylemdir. Adalet farzı ayındır. Kitabı Kerimde diğer farzlar olan namaz, oruç, zekât ve diğerlerinden bahsedilirken bir kibarlık, bir nezaket görürsünüz. “Namazlarınızı kılınız, oruçlarınızı tutunuz, zekâtınızı veriniz” ancak mevzu bahis adalet olduğunda hiçbir farzda olmayan şedit bir emir kipiyle “İnnallahe ye’muru”[6] ,  “Allah adaleti emreder” buyrulur.

Peki, nedir adalet ve nasıl bir adalet yetmiş yıl ibadete denk?

Adalet; akıl kovasıyla, bilgi ipiyle, vicdan kuyusundan o abı hayat olan adalet suyunun çıkarılması işidir. Tanımdan hareketle adalette üç sacayağı vardır. Bunlardan birincisi akıl, ikincisi bilgi, üçüncüsü vicdandır. Adaleti anlamak için aklı anlamak, bilgiyi anlamak ve vicdanı anlamak gerekir. Hele hele adil olmak için anlamak yetmez, selim bir akıl, doğru, saf bir bilgi ve selim bir kalbe sahip olmak lazımdır. Çünkü akıl olmazsa adalet olmaz, bilgi olmazsa adalet olmaz. Vicdan olmazsa kirliyse adalet olmaz. Temiz vicdanın mekânı, selim bir kalptir. Kirlenmiş bir kalpte vicdanın da temiz kalması mümkün değildir. Öyleyse adalet meselesine akıldan başlanması gerekmektedir.

Adalet İçin Selim Bir Akıl Gereklidir.

Akıl, İslam’a göre korunması gereken beş temel haktan bir tanesidir. Bugün İnsan haklarının kaynağı olan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine bakınız. Aklın korunması diye bir temel hak göremezsiniz. Henüz keşfedememişlerdir. Bizde aklın muhafazası; canın, malın, dinin ve neslin muhafazası yanında beşinci temel haktır. Aklı korumak hem bireyler için zorunluluktur hem de devletin bu yönde tedbirler alma yönünde pozitif yükümlülüğü bulunmaktadır.

Akıl, sözlükte bağ anlamına gelmektedir. Bildiğimiz ayakkabı bağı gibi. Yani akıl yaratılış itibarıyla bir şeyi, bir şeye bağlayan alettir. Onun işi bağlanmaktır. Göz nasıl görür ise akıl da bir şeye bağlanarak işlem yapar. Siz aklı bağlanması gereken yere bağlamazsanız bu sefer o tabiatı gereği muhakkak başka bir yere bağlanacaktır. Hür akıl demek, aklın vahye, Hakka, hakikate bağlanması demektir. Ateistler Allah’ı inkâr ederek kendilerinin hür olduklarına inanırlar. Oysaki bilmezler ki akıl Hakka bağlanmazsa, yaratılış gereği Hak yerine başka şeylere bağlanır. İnsana bağlanır, paraya bağlanır, makama bağlanır, inançsızlık inancına bağlanır, bağlanır da bağlanır. Anadolu’da bir söz vardır. “Siz kızınıza sahip çıkmaz iseniz ya davulcuya kaçar ya da zurnacıya”. Siz aklınızı korumazsanız, bağlanması gereken yere bağlamazsanız aklınız kendisini ya sahte ilahlara ya ilah yerine konan beşerlere veya beşer icadı “izmlere-ideolojilere” muhakkak bağlar.

Yine akıl, iyiyi kötüden ayırt eden bir alet değildir. Akıl yaslandığı, bağlandığı, kuralları baz alarak iki iyiden birisini tercih eden alettir. İyiyi kötüyü akıl değil vahiy belirler. Akla göre kurban kesmek bir canı katletmektir. Vahye göre kurban, insanı Allaha yaklaştıran ibadettir. Medeniyetimiz akılla ilgili olarak selim bir akıl tabiri kullanmışlardır. Hür bir akıl, Haktan gayrisine bağlanmayan akıl. Bugün Türk yargısının en önemli sorunlarından birisinin bu olduğu söylenmiyor mu? Aklını okyanus ötesinde bir insana bağlamış çok sayıda hâkimi, savcıyı veya hukukçuyu akıllarını kiraya verdikleri için ihraç ettik. Yine devlette çok önemli görevde olan birçok kamu görevlileri de ihraç oldu. Hatta kendisini gizleyenlerin sayılarının da hayli yüksek olduğu söyleniyor. Siz aklınızı vahye bağlamaz iseniz bu sefer o kendisini haşa Hak zanneden sahte ilahlara bağlayacaktır. Akıl onu mutlak doğru zannedecek onun ilke ve inkılapları doğrultusunda çalışacaktır. Oysa akıl için yüce yaratıcımız, benden başkasına aklınızı bağlamayın, dayanak benim, vekil benim, yalnızca benden yardım dileyin, başkaca rabler, ilahlar edinmeyin buyuruyor. Evet, adaletin hakikati için hür/ selim/ temiz bir akıl gereklidir. Bu hakiki adalet için birinci şarttır.

Adalet İçin İkinci Koşul Bilgidir.

Meselenin çözümü için gerekli asgari ilme/ bilgiye sahip olunmalıdır. Bilgiden kastımız vahye dayalı,  dine ve dünyaya ait asgari ilimlerin bilinmesi anlaşılmalıdır. Burası çok açık olduğu için bilgi üzerinde fazlaca durulmaya gerek yoktur. Özellikle bilgi teknolojilerinin yaygın olduğu bu çağda, bilgiye erişimin bir tık mesafede oluşu nedeniyle adaletin tecellisinde bilgi ve erişiminde sorun bulunmamaktadır. Bu sebeple bu başlık altında bu açıklamalarla iktifa edeceğiz.

Adalette Üçüncü Sacayağı ise Vicdandır.

Vicdan meselesini, önemine binaen bir sonraki yazımızda inceleyeceğiz.

[1] Rad Suresi, 28. Ayet: “…İyi bilinki kalbler, yalnızca Allah’ın zikriyle mutmain olur.” 

[2] Hucurât Suresi, 9. Ayet: “…Şüphesiz Allah adil davrananları sever.”

[3] Suyuti, el-Câmiu’s-Sağîr, c.I, s.12.

[4] Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, II, 58, 1721; Zeylâî, Nasbu’r-Râye,IV, 67.

[5] Aliyyu’l-Kārî, Esrâru’l-Merfû’a, 175; Suyutî, Camiu’s-Sağir, II/127; Aclûnî, I/310.

[6] Nahl Suresi, 90.Ayet.