bb. Allah ﷻ Cephesi

Sabrın ikinci cephesi; Allah ﷻ cephesidir. Bu cepheden bakabilen için sabrın tarifi ve yapılması gerekenler farklıdır. Bu cephede imam efendinin buyurduğu gibi “Allah ﷻ ile olanlar” vardır. İmam efendi bahtiyar insanları iki grupta inceler. Birincisi “Allah ﷻ  ile olanlar”, Allah ﷻ  ile olanlar yani doğrudan bağlantı kuranlar; peygamberler ve Allah ﷻ  dostlarıdır. Ancak bunlar öyle azdırlar ki yok hükmündedir. İkincisi; “Ehlullah ile olanlar”; Bunlar doğrudan bağlantılı olamamakla birlikte onun dostuyla beraber olanlardır.

Allah ﷻ  ile olanlar, meseleye kul cephesinden değil de Allah ﷻ cephesinden bakabilenlerdir. Meselenin nedenini, niçinini bizzat her şeyin yazılı olduğu ve ilgilisine açık levhi mahfuza bakarak bilenler. Bu kişiler her işlerini Cenâb-ı Hak ile görürler. Bu yakınlık nedeniyle Cenâb-ı Hak ile aralarında değişik ilişkileri vardır. Akılla idrak edilemeyecek ilişkilerdir. Hz. Eyüp (as) ile Cenâb-ı Hak arasındaki ilişki buna örnektir. Aralarında bulunan yakınlık nedeniyle özel muameleye tabidirler. Özel insanların imtihanları da sabırları da özeldir. Bu durum normal insanlar için geçerli değildir.

Eşrefoğlu Rumi (ks), Eyüp (as) meselesini “Müzekkin Nüfus” isimli eserinde şöyle anlatır. Şeytan aleyhilla’ne; “Yarabbi bana izin ver hazreti Eyüp’ü (as) kandırayım” der. Cenâb-ı Hakta şeytana bu konuda fırsat verir. Önce şeytan Eyüp’ün (as) mallarını helak eder. Bakar ki Eyüp (as) nasıl davranıyor. Eyüp (as), hiç oralı bile olmaz, daim secde ve şükür halindedir. Bu seferde Eyüp’ün (as) çocuklarını helak eder. Eyüp (as); ‘mallarda, çocuklarda Allah’tandı şimdi yine ona gittiler’ dedi, şükür ve secde halinde oldu. Bu seferde şeytan Eyüp (as) secdede iken burnuna üfledi ve Eyüp (as) burnundan mikrop kaparak hastalandı. Öyle hastalandı ki etleri lime lime oldu, kemiklerinden ayrıldı, kurtlandı, koktu, onu şehirden attılar. Başına gelmedik cefa kalmadı. Ama Eyüp (as), olanların kimden olduğunu bildi, sabretti. Şeytan aleyhilla’ne galip gelemedi. Süreçte Eyüp (as)’mın, Cenâb-ı Hakka yakınlığı (yakin) sabrına güç verdi. Ancak Eyüp (as), vücudundan düşen bir kurdu kendi iradesi ile yeniden bedenine koyduğunda bu kurdun ısırığına dayanamadı. Bu durumu Cenâb-ı Hakka açtığında Cenâb-ı Hakkın Eyüp’e (as);

“Ya Eyüp! Önceki bela ve musibetler benden idi. Benim emrimle oldu. Ancak senin vücudundan düşen o kurdu sen kendi iradenle bedenine koydun. Bu konuda benim bir emrim yoktu. O yüzden onun ısırığı seni çok acıttı” buyurmuştur.

Mesele Cenâb-ı Hakka yakınlık kesbeden Eşrefoğlu Rumi hazretleri cephesinden böyle nakledilmiştir. Bu meseleyi belki de Cenâb-ı Hakk ezeli ilmiyle ledün ilmi vasıtasıyla işin hakikatini bizzat kendisine ihsan eylemiştir, orasını bilemiyoruz. Ancak sabır konusunda bizim durduğumuz yerin burası olmadığını rahatlıkla söyleyebilirim.

Cenâb-ı Hak bize sabra konu olacak bela ve musibetler vermesin. Şayet vermiş ise o bela ve musibeti sabırla ve yapılması gereken amelle defetmeyi hepimize nasip eylesin.

d. Sabır ve Eyüp Aleyhisselam

Sa’d suresi 44. ayette Cenâb-ı Hak; “Biz, Eyyub’u cidden (nefsine, ehline ve malına erişen musibetlere) sabırlı bulduk. O, ne güzel kul idi. Daima Allahu Tealaya döner, ona sığınırdı” buyurmaktadır. Hazreti Eyüp aleyhisselamın bela ve musibetlere karşı duruşu bizlere örnek olarak gösterilmektedir. Önce malları, sonra evlatları, sonra bedenine düçar olan hastalıklar, yaşadığı şehirden kovulma ve tahkir ve nihayetinde sabrın meyvesi olarak Hakkın ikramı. Tüm aşamalar en ince detayına kadar tevatüren anlatılmaktadır. Cenâb-ı Hak, Kitabı keriminde bizzat kendilerinden bahsederek Hazreti Eyüp aleyhisselamın mücadelesini tüm insanlığa duyurmuştur. Bu konu Allah ﷻ  dostlarının da dikkatini çekmiş ve sabırla ilgili bazı meseleleri irdelerken Hazreti Eyüp aleyhisselamı daha detaylı inceleme ihtiyacı duymuşlardır.

Marufu Kerhi (ks) Hazretleri de bu ihtiyacı duyan veli zaatlardan birisidir. Hazreti Eyüp aleyhisselamın bazı hallerini o da merak etmiştir. Hatta merak ettiği halleri bizzat Cenâb-ı Hakka sorarak aldığı cevapları da bizlerle paylaşmışlardır. Özellikle Eyüp aleyhisselamın Enbiya suresi 83. ayetinde bahsi geçen haline taaccüp ettiğini, bu taaccüp neticesinde yaşadıklarını detaylı anlatmışlardır. Bizde bu yaşanan olayları burada zikretmek istiyoruz.

Enbiya suresi 83. ayette Eyüp aleyhisselamın; “Rabbehu enni messeniyed-durru ve ente erhamürrahimin” “Ey Rabbim! Bana hastalık ve mihnet isabet etti. Sen Erhamerrahiminsin” dediği buyrulmaktadır.

Marufu Kerhi Hazretleri bu durumu bir şikâyet olarak algılar ve Hazreti Eyüp aleyhisselamın nasıl böyle bir şikâyet ifadesi kullandığını düşünür. Bunu bir başkası söylese inanmayacaktır ama ifade bir Allah ﷻ kelamıdır, ayeti kerimedir. Marufu Kerhi Hazretleri ayet üzerinde tefekküre dalarlar ancak işin içinden çıkamazlar ve neticede bu durumu Cenâb-ı Hakkın kendisine sormaya karar verirler.  Ayette; “bana zarar (hastalık ve mihnet) isabet etti” ifadesi, “Messennid-Durru” şeklinde geçmektedir. Marufu Kerhi Hazretleri manevi deryaya dalar ve Cenâb-ı Hakka niyazda bulunur. Bundan sonraki konuşmaları nakilsiz Marufu Kerhi Hazretlerinin dilinden aynen aktarmak istiyorum;

“Ya Rab! Kur’anı azimül burhanda; “Biz, Eyyub’u cidden (nefsine, ehline ve malına erişen musibetlere) sabırlı bulduk. O, ne güzel kul idi. Daima Allah’u Tealaya döner, ona sığınırdı” buyurdun. Şu halde Eyyub’un (as) “Messennid-Durru” demesi ne idi?

Hatıftan bir nida geldi;

Ya Ma’ruf! Mihnetlere uğramış ve tenini kurtlar yerken, biz ona her sabah in’am ederdik. Tecelli kılar ve (Esselamü aleyk ey benim sabırlı kulum, nice sorayım seni…) derdik. Bu tecelli ve soruşumuz dolayısıyla Eyyub’e mihnetleri rahat görünürdü. Öyle ki Eyyub hoşluğa döndü, hoşluk alemetleri belirdi. O hatır soruşların kesilebileceği kaygısına düştü ve ayrılık korkusuyla “İnni Mesennid-Durru dedi” diye ifade buyurmuşlardır[1].

Marufu Kerhi hazretleri ayetin tefsirini bizzat Cenâb-ı Haktan bu şekilde alırlar. Bu görüşme kendisinde birçok kapıların açılmasına sebep olur. Daha sonraları büyük bir tefsir yazarlar ve tefsirine “Mesennid-Durru Tefsiri” ismini verirler. Hazreti Eyüp aleyhisselamın düçar olduğu hastalığa yani Cenâb-ı Hakka vuslatın neticesinde O’ndan ayrılma korkusu hastalığına kendileri de yakalanırlar. Hazreti Eyüp aleyhisselamın hangi haline takılınırsa takılınsın Cenâb-ı Hakkın büyük ikramı vardır. Bu yazı vesilesiyle bizleri de ikramdan mahrum etmediler, elhamdülillah.

Biz meselemize tekrar dönecek olursak. Marufu Kerhi Hazretleri, Eyüp aleyhisselamın maruz kaldığı musibetler sebebiyle Cenâb-ı Hakka şikâyette bulunduğunu zannetti. Taaccüp etti. Bu meseleye takıldı. Meseleye takılması kendisinde birçok açılımlara sebep oldu. Cenâb-ı Hakla görüştü, Cenâb-ı Haktan cevap aldı. İkram üzerine ikramlar oldu.

Yine Beyazıdı Bestami hazretlerinin de bu meseleye takıldığını görüyoruz. Bayezidi Bestami Hazretleri de bu meseleyi merak ederler, Cenâb-ı Hak cephesini değil de daha çok Hazreti Eyüp (as) cephesini merak ederler ve kendileri de bizzat meseleyi Hazreti Eyüp aleyhisselama sorarlar. Bayezidi Bestami Hazretleri bizzat bu ayeti tefsir ederlerken Hazreti Eyüp (as) ile aralarında geçen konuşmaları kendi dilinden aynen aktarmak istiyorum;

“Ben Eyyub aleyhisselamın; “inniy Messeniyed-durru” (bana zarar (mastalık) isabet etti) demesine taaccub ettim ve;

 Ya Eyyub! Sen ki övülmüş peygambersin. Allah’u Tealanın verdiği beladan niçin inlersin? Dedim, secdeye vardım, teveccüh ettim ve hemen o demde Eyyub aleyhisselamın ruhu ile buluştum. Kendisine selam vermek ve bu inlemesinin sebebini sormak üzere ileriye vardım. Eyyub aleyhisselam önüme geçti ve bana selam verdi ve dedi ki;

Ya Bayezid! Ol Hazret, öyle bir Hazrettir ki, kişi neye itimat eder ve mesnet edinirse, hemen ona set ve hicap olur. Kişinin kendisine değil, Allah’u Tealanın fazlına dayanması gerektiğini bildim. Oğuldan, kızdan, hısımdan, kavimden, maldan, rızıktan, sağlıktan hiçbir fayda olmadığını da anladım. Yani sabırdan başka dayanacak bir şeyim olmadığını da sezdim. Bu sabrın da benimle Mevlam arasında kalın bir perde olduğunu fark edince o sabır dağını da kül gibi savurdum, hiç eyledim. Ol Hazrete, işte böyle bir hiçlikte vardım. Hazret, bana; (sen kimsin?) buyurdu. Cevap verdim; (ben bir hiçim, bende kimlik kalmadı ki, bir haber verebileyim.) Kulluk makamında hiç olduğum için benim iflasımı ve yokluğumu kabul ettiler ve ol padişahın yanına ilettiler. Şimdi biz onların ve onlar bizimdir…”

Bu cevap üzerine Bayezidi Bestami Hazretleri bir nara atarak kendisine gelir ve “Peygamberim Hz. Muhammed Mustafa sallAllah’u aleyhi ve sellem, şeyhim Sabir aleyhisselamdır” diye bağırırlar.

Beyazıdı Bestami hazretleri, Eyüp aleyhisselamdan, Marufu Kerhi hazretlerinin aldığı bilgiden daha da ötesini alırlar. Biz Hazreti Eyüp aleyhisselamın sabırla Hakka vasıl olduğunu sanırız. Oysa işin manevi boyutunda sabrında Cenâb-ı Hakka bir engel olduğunu, onda da bir varlık duygusunun olduğunu anlamış bulunmaktayız. Her durumda olduğu gibi bu durumda da “yokluk” “hiçlik” tavsiye edilmiştir.

İmam Efendinin (ks), mes’ud ve bahtiyar iki grup insandan bahsettiğini belirtmiştik. Bunlardan birincisi Allah ﷻ ile olanlar, ikincisi Ehlullah ile olanlar.

Sabrı bizzat Allah’ın ﷻ kendisinden öğrenen peygamberler ve büyük Allah ﷻ  dostları, yaşadıkları olayları bir bir, hiç çekinmeden anlatmışlardır. Şayet bizler kendimizi bu birinci sınıf insan içerisinde görüyorsak mesele yok. Bizim kimseye de ihtiyacımız yok. Ancak biz meselemizi bizzat Cenâb-ı Hakkın kendisine sorarak halledemiyorsak bu sefer ikinci grup insanlarlar olan “Ehlullaha” ihtiyaç duyulmaktadır. Bilenlere meseleler sorulmalıdır. Başımıza bir musibet geldi. Ne yapılmalı? Cenâb-ı Hakkın muradı ne? Bu ve benzeri sorular bu sefer Ehlullah denilen Allah ﷻ dostlarına sorulmalıdır. Meseleye alınan cevaba göre davranıldığında Cenâb-ı Hakkın hoşnutluğu kazanılmakta ve sabra konu olan bela ve musibet en az hasarla defedilmektedir. Biz bu tür sabra “sabrı cemil” demekteyiz.

e. Sabr-ı Cemil

Meariç suresi 5. ayette Cenâb-ı Hak; “Fasbir sabran cemilen” “Güzel bir sabırla sabret” buyurmaktadır. Ayetin öncesinde ve sonrasında güzel sabır diye tabir edilen “sabrı cemil” in ne olduğu açıklanmamaktadır. Ancak kişinin bela ve musibetler karşısında sabrederken kendisine ve çevresine zarar vermeden bu durumu iyi bir şekilde atlatması olarak tanımlanmaktadır. Sabrı cemil’de Cenâb-ı Hakka yakınlık söz konudur. Bu yakınlık ne kadar artarsa bela ve musibete karşı direnç o kadar artar, sabır bu sefer  “cemil bir sabır” “güzel bir sabır” olur.

Bu sebeple sabırda “yakin” önemlidir. Zira hadisi şerifte Peygamber Efendimiz (sav) : “(Ey Allahım!) Senden öyle bir yakin isterim ki o yakin sayesinde dünyanın musibetleri bana kolaylaşsın!” buyrulmaktadır[2].

Hadisi şeriften anlaşılan; yakin arttıkça sabrın güzelleştiği, musibetlerin kolaylaştığıdır. Peki, nedir bu yakin? Diye sorduğumuzda “Yakin’in Cenâb-ı Hakka yakınlık” olduğu anlaşılmaktadır. Kitaplarda da benzer tanımların yapılarak “Yakin, iman kuvvetidir” denilmektedir. Kısaca belanın zararsız def’inde yakin lazımdır. hazreti Eyüp aleyhisselamın tüm bela ve musibetler karşısındaki direncinin kaynağının, Marufu Kerhi hazretlerinin bizzat Cenâb-ı Haktan aldığı bilgiye göre, “her sabah kendisine Cenâb-ı Hakkın selam vermesi” olduğu görülmektedir. Öyleyse bizler de başına bir musibet gelmiş insanlara en azından hal ve hatırını sorarak onun acılarını hafifleteceğimizi ve sabrına güç katacağımızı unutmayalım.

Bir insanın, bela ve musibete düçar olmuş diğer insana, basit gibi görünen “bir hal hatır sormasının” sabra ne kadar güç kattığı, musibeti ne kadar hafiflettiği ortadadır. Şimdi salih bir insanın veya Allah ﷻ dostunun bu hali ve hatırı sorduğunda, sabrın gücüne nasıl bir güç katılır onu siz düşünün. Başta da belirtmiştik. “Ya Allah ﷻ ile ol, Ya ehlullah ile ol”.  Bizler doğrudan meselesini Cenâb-ı Hakka götüren, O’ndan hal hatır sual alan kimseler olmadığımız için, sabrı cemil meselesinde, bir hak dostunun merhabasına şiddetle ihtiyaç vardır. Yine sabrı cemil için ayrıca ibadetlere de ihtiyaç vardır. Ayeti kerimelerde de buyrulmaktadır. “Allah’tan sabırla ve namazla yardım dileyin”. Sabrı güzelleştiren şey, sabır sırasında Cenâb-ı Hakkın kendisine müracaat edilmesidir. Bu müracaatta en güzel vesile O’nu hoşnut edecek amellerdir.

Başta belirttiğimiz ayete tekrar dönecek olursak “Biz, Eyyub’u cidden (nefsine, ehline ve malına erişen musibetlere) sabırlı bulduk. O, ne güzel kul idi. Daima Allah’u Tealaya döner, ona sığınırdı.” Bela ve musibetten dolayı yine sığınılacak yegâne yer Cenâb-ı Hakkın kendisidir. Cenâb-ı Hakka vesilelerle sarılmamız emredilmektedir. Vesile ister kâmil insan olsun, ister bir ibadet olsun mesele değişmeyecektir.

Ancak Marufu Kerhi hazretlerinin ve Bayezidi Bestami hazretlerinin halleri ortadadır. Marufu Kerhi hazretleri, Eyüp aleyhisselamın “Mesennid-durru” ifadesine takılması, kendisine “Mesennid-durru” isimli tefsirini yazmasına sebep olmuştur. Şu bir gerçektir ki Allah ﷻ dostlarının bize taaccüp gibi gelen meselelerine keşke takılabilsek. Taaccüb gibi gelen meseleler bile insana ne kapılar açmaktadır. İnsanı kâmil vesilenin en büyüğüdür. Öyleyse bela ve musibet halinde sığınılacak en güvenli liman insanı kâmildir.

Cenâb-ı Hak bizlere sabra konu olacak bela ve musibetler vermesin. Şayet vermiş ise kendisine yönelerek razı olacağı en güzel amelleri işlemek ve en güvenli limanlara sığınmak suretiyle sabrı cemil ihsan eylesin.

[1] Marufu Kerhi, Messenned Durru Tefsiri, ilgili bölümü; (Zikreden: Eşrefoğlu Rumi; Müzekkin Nufus, 50.Bölüm, Eyüp (as) Sabrı.)

[2] Tirmizi, Nesai, Hâkim

Efendimiz ﷺ “iman iki parçadan ibarettir. Bir parçası sabırdır. Diğer parçası şükürdür”[1] buyurmuşlardır. Sabır ve şükür birbirlerini tamamlayan iki kavramdır. Bu yüzden imanın bir yarısına sabır, diğer yarısına şükür denilmiştir. Sabır ve şükür imani bir meseledir. İmana dairdir. İman da vehbi olduğuna göre sabır ve şükür Cenâb-ı Hakkın insana mahzayı lütuf olarak verdiği önemli nimetlerdendir. Cenâb-ı Hakla bağlantılıdır. Zira “Sabur ve Şekur” Cenâb-ı Hakkın esmalarındandır. Peygamber Efendimiz ﷺ ile hazreti Ali efendimiz arasında geçen konuşma kulaklarımızdan hiç gitmiyor. Allah’tan (cc) sabır dileyen Hz. Ali efendimizi işiten Peygamber ﷺ efendimiz;

“Ya Ali Allah’tan (cc) sabır isteme, sabır istemek bela istemek gibidir. Sen Allah’tan (cc) bela mı istiyorsun? Allah’tan şükür talep et, genişlik ve afiyet iste”[2] buyurmuşlardır.

Biz de Cenâb-ı Haktan sabır konusunu anlatacağız diye bize sabrı yaşatmasını istemiyoruz. Ama sabır konusu kâmilen yaşanmadan da yazılamaz.  Hz. Eyüp (as)’mın yaşadığı sıkıntı ve çileler karşısında bizim içinde bulunduğumuz bolluk ve bereket mukayese edildiğinde bizim sabır konusunda söz söylememiz ne derece doğru olur bilemiyorum. Efendimiz ﷺ dâhil büyük Allah (cc) dostlarının yaşadıkları yanında bizim yaşadığımız devede kulak değil tüy dahi olamaz. O yüzden Cenâb-ı Hakkın bize sunduğu sonsuz nimetler karşısında ne kadar şükretsek azdır.

Neticede bir küp şekeri düşündüğümüzde şekerin bütününe de şeker dendiği gibi şekerin bir kırıntısına da şeker denilmektedir. Bizde bu çerçevede sabırdan nasibimize düşenleri yeniden hatıra getirerek konuyu incelemeye geçmek istiyoruz.

a. Terim Tanım

Sabır kelimesi Arapça olup, “صَبَرَ” “sa-be-ra” kökünden türetilmiştir. Sözlükte; engellemek, hapsetmek, güçlü ve dirençli olmak, üzüntü ve başa gelen belalar karşısında direnç göstermek, tahammül göstermek, akıl ve şeriatın gerektirdiği şeylere nefsi vakfetmek, musibet anında kendini tutmak, harp esnasında cesur olmak, güç ve sıkıntılı anlarda gönül ferahlığı, sözü gizleme, gibi anlamlara gelmektedir[3].

Istılahî olarak ise sabır; İslâmın emir ve yasaklarını tatbik ederken ve imtihan özelliği olan musibetler karşısında yılgınlık göstermeyip direnmek, cesaret ve dayanıklılık göstermek demektir. Sabır, hak yolda yaşamanın bedeli olan zorluklara göğüs germek, hedefe ulaşmak konusunda direnç, ahlakî disiplin ve nefsi kontrol altında tutmak olarak tarif edilmektedir.

b. Kur’an ve Sünnette Sabır

Kur’anı kerim incelendiğinde sabrın doğrudan geçtiği ayet sayısının az olduğu, aynı kökten gelen çeşitli isim ve fiillerden türetilerek dolaylı olarak zikredilen yüze yakın ayetin olduğu görülmektedir[4]. Bu ayetlerde genelde sabrın önemi üzerinde durulmakta ve sabırlı davranışların yüceliği ve mükâfatının üstünlüğüne dikkat çekilmektedir. Ayeti kerimelerin bazılarına göz atacak olursak;

Bakara suresi 155. ayette; “Çaresiz biz sizi biraz korku, biraz açlık, biraz da mallardan, canlardan ve ürünlerden eksiltme ile imtihan edeceğiz. Müjdele o sabredenleri!” Başka bir ayette; “Ey iman edenler, sabır ve namazla (Allah’tan) yardım dileyin. Allah sabredenlerle beraberdir.“[5] ; “Allah sabredenleri sever.”[6]; “Sabrederseniz, andolsun bu, sabredenler için daha hayırlıdır.”[7] ; “Fakat kim sabreder, affederse şüphesiz bu, çok önemli işlerdendir.”[8]; “...Onlar sabredenler ve Rablerine tevekkül edenlerdir“[9] buyrulmaktadır.

Hadisi şerifler tarandığında Efendimiz ﷺ, sabrın kişiyi telaştan ve yanlış işler yapmaktan koruyucu özelliği sebebiyle “sabır ışıktır”[10] şeklinde ifade buyurduğu, yine kendisinden sürekli yardım talebinde bulunan bir kişiye yardım ettikten sonra; “hiç kimseye sabırdan daha hayırlı ve geniş bir nimet verilmedi”[11] şeklinde beyan ettiği rivayet edilmektedir.

Başka bir hadiste; çocuğunu kaybeden ve acısıyla ağlayan bir kadına Efendimiz ﷺ “Allah’tan kork, sabırlı ol” dediği ve buna karşılık kadının; Benim derdimden sen ne anlarsın!

Şeklinde cevap verdiği, ancak kendisine nasihat edenin Cenâb-ı Peygamber Efendimiz ﷺ olduğunu anlayınca ondan özür dilediği ve bunun üzerine Efendimiz ﷺ; “Sabır ilk sarsıntı sırasında gösterilen metanettir” şeklinde ifade buyurduğu nakledilmiştir.

Girişte zikrettiğimiz hadisi şerifte; Hz. Ali efendimiz “Allah’ım! Senden sabır diliyorum” dediğinde Cenâb-ı Peygamber ﷺ ; “Bu sözünle Allah’tan ağır bir imtihan istemiş oldun; O’ndan afiyet dile!” şeklinde buyurmuştur[12].

Ayeti kerimeler ve hadisi şerifler incelendiğinde sabrın ne olduğunun çerçevesinin genel olarak çizildiği görülmektedir. Sebebi ise sabrın anlatılır değil daha çok yaşanılır bir şey olmasından kaynaklanmaktadır. İmanın yarısı olan ve çok methedilen sabrın içinin doldurulması için Kur’anın ve Sünnetin diğer ahkâmlarından, özellikle Efendimizin ﷺ ve ashabının yaşantılarından yararlanmak gerekmektedir. Bu zaviyeden bakıldığında sabır, kimi yerde taşkınlık çıkarmadan acılara katlanma şeklinde pasif bir duruş olduğu gibi kimi yerde bir direnme ve bir çabalama ameliyesi olduğu görülmektedir.

Sabır denilince genel anlamda başa gelen sıkıntı ve belalara karşı şikâyet etmemek, o bela ve sıkıntıyı çekmek anlamında bilinmektedir. Ancak sabrın kelime manasında da olduğu gibi direnç göstermek, cihat esnasında kahramanlık göstermek, elden gelenin yapılması gibi bir durumu da kapsadığı unutulmamalıdır.

c. Sabrın İki Cephesi

aa. Kul Cephesi

Sabır iki cepheden incelenmelidir. Bunlardan birincisi kul cephesidir. Kul kendisi hakkındaki hayrın ve şerrin ne olduğunu bilemez. Zira zahiren “şer” gibi gözüken bir şeyde Cenâb-ı Hak “hayr” murat etmiş olabilir. Ezelde kendisiyle ilgili yazılan takdiri göremediği için hangisinin kendisi için “daha hayr” olduğunu bilemez. Bu sebeple kendisi, cüzi iradesi, aklı ve ilmi ile dinimizin emrettiği fiilleri işlemeye memurdur. Bu cephede kul Allah’ın işine karışmaz, kul kendi işine bakar. Bu cephede kul, başına gelen bela ve musibetler karşısında ilim, akıl ve vahiy çerçevesinde bazı yapacakları şeyler vardır. Örneğin cihat sırasında mümin kimse, olanca gücüyle kahramanlık göstererek düşmanı yenmek fiilini işlemek zorundadır.

Ayeti kerimede Cenâb-ı Hak; “ا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ “, “Ey iman edenler! Sabredin, düşmanlarınıza karşı sebat gösterin”[13] buyrulmaktadır. Ayeti kerimede “sabır” kelimesi ardarda iki defa geçmektedir. İlk sabır kelimesini İslâm âlimleri “sabredin” şeklinde, ikinci sabır kelimesini de lügat manasında olduğu gibi “düşmana karşı cesur olun, sebat gösterin” şeklinde tefsir buyurmuşlardır. Bu cephedeki sabırda pasiflik yoktur. Netice bilinmediği için kişi İslâmi ölçüler çerçevesinde elinden gelen gayreti göstermelidir. Bu amele de Kur’an “sabır” demektedir. Sabır bu yönüyle çokça methedilirken diğer yönden de Cenâb-ı Peygamber ﷺ ; “sabır isteme, bela müsibet istemiş oluyorsun” buyurarak sabrın istenmemesine işaret etmiştir. Bu iki durum birbiri ile çelişmemektedir. Bela veya musibet isteme ancak bela ve musibete duçar olduğunda şunları yap, şunlara sarıl denilmektedir.

Zahir savaş sırasında kahramanlık göstermek sabrın fiili cephesi ise bunun insan bedeni üzerinde, özellikle büyük cihat olan nefsle mücadelede önem arz ettiği tartışmasızdır. İnsanın nefsi harama meylettiğinde sessiz kalıp, durumu akışına bırakmamalıdır. İnsan bu süfli istekle mücadele etmelidir. Ayeti kerimede bize namaz örnek gösterilmektedir. “Sabırla ve namazla yardım dileyin” buyrulmaktadır. Kişi burada kötü fiili işlememek için direnç göstermeli, bu bir ortamsa ortamdan kaçmalı, dinin kendisine emrettiği fiillere yönelerek belanın def’i için sa’yü gayret etmelidir. Bu fiil sabrın eylemsel boyutudur. Tasavvuf erbabı bu durumlarda “yakin” e müracaatı tercih ederler. Tasavvuf tabiri ile “hızır’a değil hazıra” bakar.  Yani kendisine en yakın Allah (cc) dostuna müracaat eder. Allah (cc) ile yaşadığı hususi halleri (yakini) düşünür. Nefsi harama meyilden alıkoymaya çalışır. Burada bir pasif duruş yoktur, bir mücadele vardır. Bu yapılanların hepsi sabrın eylemsel boyutuna dâhil olup sabır kavramı içerisinde değerlendirilmektedir.

Sabrın eylemsel boyutu üzerinde biraz daha durmak istiyoruz. Zira gözden kaçan, biraz yanlış yorumlanmaya müsait bir konu. Bu konuda Müslümanların geneli, karşı karşıya kaldıkları haksızlıklarda “Allah’tandır” diyerek bu olumsuzlukları sineye çektikleri görülmektedir. Bu manadaki pasiflik sebebiyle haksızlıkları yapanların es geçildiği, alavere dalavere ile bu haksızlığı yapanların kazandığı, akabinde bireysel veya toplumsal zillet halinin meydana geldiği hepimizin malumudur. Pasifliğin adı sabır olmuş, tevekkül olmuş veya adına başkaca dini kılıflar geçirilerek zillete razı olunmuştur. Bu ne imana, ne dine, ne vicdana, nede insanlığa sığan bir durumdur. Meseleyi daha somut bir örnekle açıklamaya çalışalım;

Bir Müslümanın ticaret yaptığını, ticaretinde bir basiretsizlik gösterdiğini ve mallarını bir dolandırıcıya kaptırdığını düşünelim. Şimdi bu Müslüman iki şekilde düşünebilir.

Birincisi; “Bu olanlar bana Allah’tan gelen bir musibettir. Burada yapılacak bir şey yoktur. Demek ki benim yaptığım bir yanlış nedeniyle bu başıma geldi” diyebilir.

İkincisi; “Bu dolandırıcı benim saflığımdan yararlanarak beni dolandırdı. Sahte çek verdi. Ben hakkımı aramalıyım. Yasal yollara müracaat etmeliyim” diye de düşünebilir.

Sizce hangisi doğru! Hangisi övülen bir haldir?

Bu sorunun cevabı, bu sözleri söyleyenin kimliğinde ve kişiliğinde gizlidir. Kişi gerçekten Cenâb-ı Hakkın her fiiline vakıf ve levhi mahfuzdaki kendi defterine bakabiliyorsa, gerçek manada Allah (cc) adamı ise birinci sözü doğrudur. Bu kişinin ikinci şıktaki adi sebeplere sarılması düşüklüktür.

Ancak bu kişi bizim gibi Allah (cc) ile konuşamayan, sorusuna cevabı doğrudan Allah’tan (cc) alamayan biri ise doğru cevap ikincisidir. Bu haldeki kişinin birinci seçenekteki gibi “bu Allah’tan gelen bir musibettir. Burada yapılacak bir şey yoktur. Demek ki benim yaptığım bir yanlış nedeniyle bu başıma geldi” demesi kusura bakmayın ahmaklık ve yalancılık olur.

Biz umum insanlara ve dine göre amel etmeye memur olduğumuza göre; karşılaştığımız hadise karşısında yapılması lazım olanı yapmak, meşru direnci göstermek zorundayız. Bahsettiğimiz bu örnekte dolandırılan kişi hukukunu korumak için elinden geleni yapması, yasal yollara veya mahkemeye müracaat etmesi dinin emridir. Tüm aşamalar bittikten sonra neticenin Cenâb-ı Haktan beklenmesi gereklidir. Bu yapılması gerekenler de “sabır kavramı” içerisinde olup sabrın eylemsel boyutudur. Sonraki aşama daha çok tevekkülü oluşturmakla birlikte bu bekleme halinde ayrıca içsel, fiili olmayan sabır da söz konusudur. Burada sabrın pasif halinden bahsedilebilir. Bu aşamadan sonra metanet gösterilmesi gereklidir.

[1] Beyhâkî, Deylemî.

[2] Müsnet, V, 231, 235; Tirmizi, Da’avat”, 93

[3] İslâm Ansiklopedisi, “sabır” maddesi

[4] Muhammed Fuad, Abdulbaki, El Mu’cem, “sabır” maddesi.

[5] Bakara, 153

[6] Âl-i İmran, 146

[7] Nahl, 126

[8] Şûrâ, 43

[9] Nahl, 42

[10] Müslüm, Taharet, 1; Tirmizi, Da’vat, 86

[11] Buhari, Zekât, 50; Müslim, Zekât, 124

[12] Müsnet, V, 231, 235; Tirmizi, Da’avat”, 93

[13] Âl-i İmran, 200