e.    Hâcegân Yolunda Akıl ve Akl-ı Selim Olmak:

Hâcegân büyüklerine göre bilgi günümüze iki yolla aktarılmıştır. Birincisi “satırdan satıra” aktarılarak gelen ve kayıt altına alınan bilgi ki bunlar Kur’an, Peygamber Efendimizden (sav) nakledilen hadisi şerifler ve İslâm âlimlerinin ortaya koydukları içtihatlar ve benzeri basılı ilimlerdir. İkincisi Peygamberimizden (sav) nakledilen “bende ne varsa Ebubekirin gönlüne koyduk/ aktardık” [1] mealindeki hadisi şerifte de işaret edildiği üzere “sadırdan sadıra” yani gönülden gönüle aktarılan bilgidir. Bu bilgi mevhibei ilahi olduğu için katışıksız saf haldedir. Dışardan bir şey bulaşmamıştır. Kesbî değildir.

Genel olarak mutasavvıf âlimlerce yazılmış basılı eserler azdır. Zira gönülden aktarılan İslâm nuru ve bilgisi yine insanlığa gönülden aktarılmaya çalışılmış diğer bir tabir ile insana yazılmaya çalışılmıştır. İlimlerin ayrışması ve İslâmi ilimler üzerindeki bilgi kirliliği arttıkça bazı mutasavvıf âlimler gönüllerine aktarılan bilgi ve hikmetleri kitaplara geçme ihtiyacı duymuşlardır. Bu bağlamda mutasavvıf âlimlerin eserlerine bakıldığında hep aynı kaynaktan beslenen saf bilginin değişik yansımaları olduğu ve birbirleri ile çelişmediği gibi gerçek satırlarda yer alan bilgi ile de çelişmediği, bu durumu ile insanı hayrete düşüren kimi açıklamaların yer aldığını görmekteyiz.

Mutasavvıf olmayan kimi ilim adamlarının iddialarının aksine gerçek tasavvufi anlayışta dünya ve ahiret saadetinin vesilesi olarak görülen insanı kâmil anlayışı, ilmin membaı, esası ve temeli olarak görülmekle beraber yaşayan Kur’an ve yürüyen Sünnet olarak da değerlendirilmiştir.  Bu genel çerçeve içinde Hâcegân büyükleri akıl konusunda sadırlarına aktarılarak gelen bilgileri, çeşitli sebeplere ve ihtiyaçlara binaen satırlara dökmüşler ve biz önceki bölümde sadırlardan satırlara geçen bu bilgileri size aktarmıştık. Akıl konusunda tereddütlerin giderildiği, çerçevenin net ortaya konulduğunu görmekteyiz. Hâcegân yolunun birinci esasında aklın tanımı kadar önem arz eden diğer bir husus ise “aklı selim olmak” halidir. Bu hal hakkında biraz daha izahata ihtiyaç olduğu kanaatindeyiz.

Hâcegân büyükleri aklı; aklı kül ve aklı cüz şeklinde, aklı cüzü de aklı meaş ve aklı mead şeklinde ikiye ayırarak değerlendirme yapmışlardır. Aklı kül denilince de Cenabı Hakkın ilk yarattığı, ona itaat eden, onu perdesiz tanıyan, gel denince gelen, git denince giden, otur denince oturan[2], mahlukatın en şereflisi olarak yaratılan numune insan Efendimizin (sav) ruhuyla birlikte yaratılan ruhunun nuru akıl, olduğunu beyan buyurmaktadırlar. Hadisi şerifte belirtilen “bana senden sevgili ve daha kerim olan bir mahlûk yaratmadım. Seninle tanınırım. Seninle hamd edilirim, seninle itaat olunurum. Seninle alırım, seninle veririm. Seni hesaba çeker muhatap ederim. Sevap sana, ceza da sana…[3]” şeklinde zikredilen akıl bu akıldır. Cüz’i akıl ise dünyaya gönderilen insana Külli akıldan hakkına düşen, kendisine takdir edilen cüzüne verilen akıldır. Aklı cüz; aklı meaş ve aklı mead diye ikiye ayrılmaktadır. Aklı cüz, Aklı Külden bir parçadır. Küp şekerinin,  en küçük danesine nasıl ki yine şeker deniyorsa, moleküler olarak da incelendiğinde en küçük şeker tanesinin de küp şekerinden farkı olmadığı görülmektedir. İşte Aklı kül ile aklı cüz arasındaki ilişkide bu şekildedir.

Cüzi akılda, aklı meaş ve aklı mead kavramları ortaya çıkmaktadır. Aklı meaş; maişet aklı, dünya aklı da diyebileceğimiz insanın canlı varlığının, canlılığının devamı için gerekli akıldır.  Meaş akıl; dünyevi işlere çalışır. Hakkani, rahmani işleri, ahireti öncelemez. İnsanda yer alan ve Aklı mead dediğimiz mana alemine ahirete bakan akıl da insanın ahiretteki mutluluğunu idrak edebilen akıldır. Aklı mead de meaş da özde Aklı külden bir parçadır. İnsana bahşedilen aklın maişet peşine düşmesi aklın büyüklüğüne, muhteşemliğine halel getirmez. Bu hali de emri ilahidendir. Aklı Kül; cenabı Hakkı görmüş tanımış ve bilmiş iken dünyaya gelmiştir. Ancak insanın terkibinde li hikmetin beden elbisesi içinde ruhu ve dahi ruh ile aynı güçte nefsi de yaratılarak bahşedilmiştir. Nefsin Hakikati başlıklı yazımızda da izah ettiğimiz üzere Cenabı Hak, insanın ilahlık iddiasında bulunmaması için nefsi yaratmış ve imtihan için dünyaya göndermiştir. Dünyaya gelen donanımlı insan için Hakka ayna, ruh cephesi varken, Şerre şeytana, ayeti kerimede belirtildiği üzere “fucura” teşne [4] bir nefse de sahiptir. İmtihan gereği insan içindeki iki güçlü varlık karşısında Hakka iman etme, daha da ötesi onu bilme ve tanıma üzerine kurgulu bir dünyaya gönderilmiştir. Akıl burada geminin dümeni gibi rol oynamaktadır. Bir tarafta ilahi mesaj Kuran ve hazreti peygamber varken diğer tarafta şeytan nefs ve avaneleri yer almaktadır. İnsanı mükerrem kılan muhteşem kılan işte daha önce tanıdığı, bildiği, gördüğü, hayran olduğu, O’ndan bir cüz taşıdığı rabbisini inkar mı edecek, eski günler hatırına yaşanmışlıklar hatırına Hakkı hatırlayıp Hakka adım mı atacak. İnsan yaratılmadan evvel Cenabı Hakkı görmüş bilmiştir. Ayeti kerimede zikredilen “elest bezmi” veya “berzah alemi” diye anlatılan alemde dünyaya gelmiş gelecek tüm insanlık yaratılmış ve ben sizin rabbiniz değil miyim, şeklinde hitaba mazhar olmuştur[5]. Ahdi misakımız burada olmuştur. Kalu bela Ya Rabbi, demişiz. Evet Sen bizim rabbimizsin dedik. Bu dünyaya geldiğimizde bu ahdimize sadık mıyız yoksa unutarak bize verilen oyuncaklar; dünya, mal, evlat, şan, şöhret vs onlara mı teveccüh ettik.

Akla yeniden dönecek olursak. Akıl; kelime anlamı ile “bağ” demektir[6]. Ayakkabı bağı olarak da sözlüklerde geçmektedir. Akıl insanın bir organıdır. Nasıl ki göz, kulak, dalak insanın zahir organıdır. Akıl da insanın mana cephesinin, ruh cephesinin bir organıdır. Malum insan iki cepheli bir varlıktır. Maddi varlığı yanında manevi görünmeyen cephesi de vardır. Çok şükür bugün modern tıp insanın ruhunun olduğunu kabul etmektedir. İnsanın mana cephesinin organlarından birisi de akıldır. Aklı cüzün kendisi özde doğruyu yanlışı ayırt eden bir cevher değildir. Doğruyu yanlışı Vahiy belirler. Akla göre kurban vahşettir. Bir canın katlidir. Ama Vahye göre kurban Hakka yakınlık ibadetidir. Peki hadisi şeriflerde belirtilen “akıl; Hakkı batılı ayıran nurdur” tanımından ne anlamalıyız. İşte burada hakkı batılı ayıran akıl; vahye bağlı, donelerini vahye göre alan “aklı selim” olan akıldır.  Akl-ı kül; Cenabı Hakkı gördüğü, işittiği ve ona muti olduğu için Hakkı tanır ve batılı ayırır. Ancak dünyaya gönderilen insanda yer alan cüzi akıl şayet Hakka karşı ahdini unutmuş ise Hak yerine nefse, şeytana bağlanmışsa bu sefer bağlandığı ilahların emirlerine muti olacak ve o  doğrultuda hareket ederek,  o yolda kararlar alacak, insanı batıla bizzat kendisi sevk edecektir. Hatta batılda olduğunu dahi bilmeyecektir. Zira bağlandığı ilahın doneleri ona sevimli, şirin, Hak gibi gelecektir. Kısaca Hakkı batılı bilen akıl; Aklı Kül olan akıldır. Cüzi akıl şayet Aklı Küle tabi olursa Hakkı batılı ayırır. Külli akla dolayısıyla vahye tabi akla, selamete ermiş akıl anlamında “aklı selim” denilmektedir. Cüzi aklın, tıpkı internet bağlantısı gibi ana sörvır olan Külli akla bağlanması ve kendisini onunla senkronize etmesi Cenabı Hakkın muradıdır. Vahiy bu senkronize için gerekli kullanım klavuzu gibidir. Bağlantı sağlandı mı artık cüzi akla farklı alemler açılır. Cenabı Hakk, aklı küle varlığın isimlerini ve hakikatlerini öğrettiğini bildirmektedir. Ledun ilminin kapısı burasıdır. Cenab-ı Hak, sanki bir flashbelleğe aktarır gibi ledun ilmini insanın cüzi aklına aktarır. Bu alma, verme işleri tıpkı internet bağlantısı gibidir. O mertebeye gelen kişiye bilgi açılmaktadır. Cennet mekan hak dostu, Ladikli Ahmet ağayı buradan zikredemeden geçemeyeceğiz. Ahmet ağa cumhuriyet dönemi yaşamış hak dostlarındandır. Birinci dünya savaşında o cepheden bu cepheye koşmuş anadolu insanıdır. Cephede vurulmuş yaralı yatarken Cenabı Hak yardımına Hızır aleyhisselamı gönderir. Kurtarır Hızır aleyhisselam ve kendisiyle dost olur. Ladikli Ahmet ağa hızır aleyhisselam vasıtasıyla (kablosuyla) ledun ilmine sahip olur. Kendisi buyurur ki “124 bin peygamberden hangisini istiyorsanız hayatını günlerce en ince ayrıntısına kadar anlatabilirim” der. Flaş belleğe aktarılmış tüm kainattaki bilgi, oradan okunur. Kesbi değil. Kendisi tahsil etmemiş, verilmiş. Lutfedilmiş…

Hâcegân büyükleri sonsuz ve sınırsız bu ilimleri kitaplara geçirmemişler zira bu bilgiye kitaplar yetmemektedir. Bunun yerine insanda bulunan lataiflerin tabir caizse uydu alıcıların tamir ve tadilatına yönelmişler. İnsanı kamil yetiştirmeye bakmışlardır. Kendilerinde ne varsa yetiştirdiği insana aktarma gayretine/ derdine düşmüşlerdir. Kendileri, ana sörvır ile bağlantı kurabilen insanlar yetiştirmişlerdir. Büyüklerin ana sörvırdan aktardıkları, bizim de işittiğimiz ve insanlığın nasibine düşen akılla ilgili hususları burada zikretmekte fayda görüyoruz. Hâcegân büyükleri; aklın mekanının kalp olduğunu belirtirler. Kalpte ayrıca ruh ve nefs de bulunmaktadır. Kalpte bulunan akıl, ruh ve nefs ilişkisini bir parlamentoya benzetirler. Aklı, yürütmenin başı başbakana, ruhu rabbani ve hakkani değerleri temsil eden milletvekillerine; nefsi; zulmeti ve karanlığı temsil eden milletvekillerine teşbih ederler. Parlamentoda nefs çoğunluklu bir oluşum varsa akıla zulmet ve kötülük yapması yönünde emirler (kanunlar) çıkararak insanın (ülkenin) helakına sebebiyet vereceği gibi, ruh çoğunluklu milletvekillerinin oluşturacağı parlamentoda nefs temsilcileri azınlıkta kalınca emirler (kanunlar)  ruhun istediği doğrultuda rahmani ve hakkani çıkar ve insan (ülke) sulh ve salah bulur şeklinde izahlarda bulunmuşlardır.

Akıl ve aklı selim olmak zamanımızda niçin Hâcegân yolunun ilk esası oldu, bu kaide daha önce yok muydu, bu esası ilk biz mi bulduk? Diye sorular hatıra gelebilir. İslam ve akıl ilişkisi aslında o kadar net ve açık işlenmiş ki bu sebeple özellikle son 200 yıl hariç bu kadar sorun yaşanmamış, bu şiddette bir ihtiyaç hissedilmemiştir. Bugün niçin akıl birinci sırada sorusunun cevabı da burada yatmaktadır aslında. Akıl geçtiğimiz iki yüz yılın en büyük sorunu olmuş ve gelecek yüzyılın da en önemli anahtarı olacak Allah’ın izniyle. Geçmiş son yüzyıla damga vurmuş insan hakları beyannameleri ve sözleşmeleri vardır duymuşsunuzdur. İnsanın olmazsa olmaz hakları vardır. Bunlara temel haklar denir. Yaşama hakkı, ifade özgürlüğü, özgürlük ve güvenlik hakkı vs vs. En somut hali, ülkemizin de kabul ettiği, yasalarımızdan dahi üstün gördüğümüz Avrupa İnsan Sözleşmesinde temel haklar sıralanmıştır. Bunların adetleri sınırlıdır. Ek protokolleri saymaz isek 12 temel hak vardır. Bu temel haklar listesine baktığımızda akılla ilgili bir madde göremeyiz. Pardon ne alakası var aklın temel haklarla diye düşündüğümüzde karşımıza işte o muazzam İslam’ın ve medeniyetimizin güneş gibi doğan ezici aydınlığı, karanlığı boğan hakikatiyle karşı karşıya kalıyoruz. İslam’da insanın temel hakları, beş adet olarak sayılmıştır. Ve beş temel haktan birisi de “aklın korunmasıdır“. Canın korunması, malın korunması, dinin korunması, neslin korunması yanında aklın da korunması da dinimizce emredilmiştir. Bir ülkeye; bir medeniyet, bir hukuk inşa edilecekse bu 5 temel esas üzerine kurulmalıdır. Beş temel esastan birisi bugün öyle ihmal edilmiş ki ne yasalarımız aklı tanıyor ve koruyor ne de ilim ve bilim adamlarımız. Bu sebeple bu yüzyılda insanın en önemli sorunlarından birisi akıl ve aklın muhafazasıdır. Muhafaza altında olan akla da biz eskimeyen tabirle “Akl-ı Selim” diyoruz.

Güncel hayattan örnekler vermeye devam edelim. Vahye dayanmayan, Hakka dayanmayan akıl, mutlaka kendisini dayayacak bir ilah bulacaktır. Akıl organının işi bağlamaktır. Dedik ya kelime anlamı ayakkabı bağındaki gibi “bağ”dır. Akıl; bir şeyi bir şeye bağlayarak, bağlandığı yerin donelerine göre değerlendirme yaparak hareket eden, bedeni hareket ettiren amir organdır. Yukarda zikredildiği üzere Başbakan olan organdır. Vahye dayanmaz ise bu sefer nefse, şehvete, paraya, şeytana, kadına veya bağlanması gerekmeyene bağlanır ama illa bağlanır. Nasıl göz görür, kulak duyar ise akılda bağlanır. Ben hürüm Allah’ı (cc), kitabı tanımıyorum, aklımda hür, vicdanım da hür, diyen kişiden daha yalancı yoktur. Siz aklı; vahye, Hakka bağlamaz iseniz o muhakkak bir yere kendisini bağlar. İnançsızlık inancına bağlar. Anadolu’da bir tabir vardır; “siz kızınıza sahip çıkmaz iseniz ya davulcuya kaçar ya zurnacıya” diye. İşte sizde aklınızı bağlanması gereken yere bağlamaz iseniz o kendisine ya davulcu bulur ya zurnacı. Çünkü işi o, görevi o, Allah (cc) onu öyle yaratmış…

Bu izahlardan sonra “Akl-ı Selim” olmak demek aklın Vahye, ilahi emirlere bağlı hareket ediyor olması demektir. Selamete ermiş akıl; hadisi şeriflerde zikredilen Cenabı Hakkın ilk yarattığı, onun emrine muti, gel deyince gelen, git deyince giden, Cenabı Hakkın “sende daha sevgili başkaca varlık yaratmadım” sırrına eren akıldır[7]. Tersden izah edilirse Akl-ı Selim; hür bir akıl demektir. Allahtan gayri yaratılmışların hiçbirisine boyun eğmeyen akıl demektir. Zamanın akıl hastalıklarından birisi de budur. İlahınızı tanımaz iseniz bu sefer Hak zannettiğiniz Allah’tan (cc) gayrisine bağlanmış olursunuz ki sonu hüsrandır. Bu bir insan, din adamı bile olabilir. İnsanı kamil, insanı Hakka yönlendirir. Yarım, nakıs insan, oldum zanneden insan ise insanı, kendisine yönlendirir. Akıl; ilah yerine o insana bağlanınca felaketler de gelmeye başlar. Allah esirgesin.

Sonuç olarak; ahir zamanda Müslüman için önem arz eden, belki de en önemli organlardan birisi olan aklın; Müslüman tarafından tanınması, akıl nimetinin korunması, aklını nasıl hürleştirmesi gerektiğinin bilinmesi elzemdir. İslam hukuku, devlete de bu konuda pozitif yükümlülük yüklemektedir. Devlet, insanın aklının korunması için gerekli tedbirleri almalıdır. Aklı ziyan eden, fesat eden; aklı esir etmeye çalışan maddi ve manevi zararları def etmekle mükelleftir. Bazı organize kötülüklerle mücadelede insan yetersiz kalabilir. Burada devlet devrede olmalı, güçlü ve teşkilatlı yapısıyla insanların akıllarının korunması yönünde gerekli tedbirler alınmalıdır. Akıl; selim olunca insanın kemalat yolculuğunda yol alması kolaylaşır. Aslında Aklı selimle başlar yolculuk. Akabinde Cenabı Hakkın meskeni olan Kalp meselesi gündeme gelir. Kalp kirli ise zikirle nasıl temizleneceğini akl-ı selim emreder. Selim akıl; vahye tabi akıl olduğu için vahyin gereğinin yapılmasını emreder. Kalp de aklın talimatları gereği zikirle mutmain olur, temizlenir. Kalp, Hakka ayna oldu mu çift kanat gibi olur bu sefer insan. Hakka ayna bir kalp; Kalb-i Selim olur. Selim kalpten beslenen akl-ı selimde bu sefer ana sörvır olan aklı küle bağlanır.  Bu aşamadan sonra ilmin, bilimin sahibi Cenabı Hak ile al ver başlar. Her an hay olan Cenabı Haktan taze bilgiler gelir. Hikmetler gelir. İlmen yakinler, Hakkal yakin olur bu sefer…

Cenabı Hak; bize bahşettiği, senden daha sevimli bir şey yaratmadım dediği akıl nimetini anlamayı, onu korumayı bize nasip eylesin. Aklımızı, ilk yaratıldığı hal üzere kendisine bağlı eylesin. Akl-ı Selim eylesin. Şeytanın ve nefsin elinde oyuncak eylemesin. Bizi zelil ve rezil eyleyecek yerlere bağlanmaktan, aşağıların aşağısına düşmekten muhafaza eylesin. Akledenlerden, aklını kullananlardan eylesin. Akl-ı selim ve yanında Kalb-i selim sahibi eylesin. Bize hikmetinin ve oradan da zaatının kapılarını aralasın inşallah. Amin

[1] Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, c. 2, s. 419.

[2]“Allah aklı yarattığında ona şöyle buyurdu: “gel” o da geldi. Sonra ona buyurdu “git” o da gitti. Sonra ona buyurdu “otur” o da oturdu. Sonra ona buyurdu “konuş” o da konuştu. Sonra ona buyurdu “sus” o da sustu. Sonra buyurdu ki “bana senden sevgili ve daha kerim olan bir mahlûk yaratmadım. Seninle tanınırım. Seninle hamd edilirim, seninle itaat olunurum. Seninle alırım, seninle veririm. Seni hesaba çeker muhatap ederim. Sevap sana, ceza da sana. Sana en büyük ikram da sabırdır. Hadis metni için bkz: Ramüz El-Ehadis, s353, No.35.

[3] Ramüz El-Ehadis, s353, No.35.

[4] Şems Suresi 8. Ayetinde: “ فَاَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوٰيهَاۙۖ ;   “Fe-elhemehâ fücûrahâ ve takvâhâ” : “ Nefse ve … ona fücuru (kötülük duygusunu) ve takvasını ilham edene andolsun ki…”; Bkz: https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=91&ayet=8

[5] Araf Suresi 172-173. Ayetlerinde; “Rabbin, insanoğlunun sulbünden soyunu alıp devam ettirmiş, onlara: “Ben sizin Rabbiniz değil miyim” demiş ve buna kendilerini şahit tutmuştu. Onlar da: “Evet şahidiz” demişlerdi. Bu, kıyamet günü, “Bizim bundan haberimiz yoktu” dersiniz veya “Daha önce babalarımız Allah’a ortak koşmuşlardı, biz de onlardan sonra gelen bir soyuz, bizi, boşa çalışanların yaptıklarından ötürü yok eder misin?” dersiniz diyedir.”; Bkz: https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=7&ayet=172

[6] Bolay, Süleyman Hayri; “Akıl” in: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c.II, İstanbul, s.238.

[7] Ramüz El-Ehadis, s353, No.35.

d.    Mutasavvıf Âlimlere Göre Akıl:

Akılla ilgili ilk eser, büyük mutasavvıf âlim Haris el-Muhasibi (d.164 / 781 ) tarafından kaleme alınan “El Akl ve Fehmül Kur’an” dır.[1] Buradan anlaşılmaktadır ki akılla ilgili ilk tanımlamalar mutasavvıf âlimlerce yapılmıştır. Sonraki dönemlerde yazılan eserler incelendiğinde mutasavvıf âlimlerin konuyla ilgili vardıkları tespitler diğer âlimler ve tüm insanlığın dikkatini çekmiş, ilgiyle takip edilmiştir. Bu sebeple mutasavvıf âlimlerinin görüşlerine ayrıca yer verme ihtiyacı duyulmuştur.

İslam’ın ilk dönemlerinde Peygamber Efendimizin (sav), sonraki dönemlerde sahabelerin ve tabii’nin varlığı nedeniyle İslâmi ilimler bugünkü manada ayrışmamıştı. O dönem insanlarına bakıldığında bugünkü tasavvuf ehli diye adlandırılan insanlara genel olarak zahid (takva sahibi) denildiğini görmekteyiz. İlk dönem zahidleri aklın tanımı ve mahiyetiyle fazla meşgul olmamışlar daha çok ahirete yönelerek nefsin arzularını bırakıp dinin emir ve yasaklarına uygun yaşamayı esas almışlardır. Bu manada aklın tanımı ve mahiyeti yerine Kur’an ve hadislerde belirtildiği gibi[2] güncel hayat için lazım olan haramdan ve şüpheliden kaçınma hayır ve ibadette devamlılık esasına yönelik pratik eylemlere yönelmişlerdir[3].

Genel olarak mutasavvıf âlimlerce yazılmış basılı eserler azdır. Zira gönülden aktarılan İslâm nuru ve bilgisi yine insanlığa gönülden aktarılmaya çalışılmıştır. Hâcegân büyüklerinin tabiri ile insanlara yazılmaya çalışılmıştır. Ancak ilimlerin ayrışması ve İslâmi ilimler üzerindeki bilgi kirliği arttıkça bazı mutasavvıf âlimler gönüllerine aktarılan bilgi ve hikmetleri kitaplara geçme ihtiyacı duymuşlardır.

Bu bağlamda konumuzla alakalı mutasavvıf âlimlerin eserlerine bakıldığında hep aynı kaynaktan beslenen saf bilginin değişik yansımaları olduğu ve birbirleri ile çelişmediği gibi insanı hayrete düşüren açıklamaların yer aldığını görmekteyiz. Mutasavvıf olmayan kimi ilim adamlarının iddialarının aksine gerçek tasavvufi anlayışta dünya ve ahiret saadetinin vesilesi olarak görülen akıl, dinin direği, ilmin membaı, esası ve temeli olarak görülmekle beraber ilim ile akıl arasındaki ilişki meyve ile ağaç, göz ile görme arasındaki ilgiye benzetilmiştir[4].

Tasavvuf kitaplarında akılla veya akletmeyle ilgili birinci bölümdeki ayetlerden başka akılla ilgili ayrıca şu ayetlere de yer verildiği görülmektedir. “Allah (c.c) göklerin ve yerin nurudur. Mü’minin kalbinde nurunun sıfatı; sanki bir hücre ki içinde bir lamba var. Lamba da cam bir mahfaza içindedir. O cam mahfaza sanki (parlayan) inci gibi bir yıldız…[5]” ayetinde geçen mü’min kalbindeki nur, akıl olarak tefsir edilmiştir.

Başka bir ayette “Ey Rasulüm!(sav), işte sana böyle emrimizden bir ruh vahyettik[6]” şeklinde geçen ruh kelimesinin akla işaret ettiği beyan edilmiştir.

“Hiç (evvelce) küfürle ölü olup (sonra) kendisini hidayetle dirilttiğimiz ve ona insanlar arasında yürüdüğü bir nur verdiğimiz kimse karanlıklar içinde kalmış olan ve ondan bir türlü çıkamayan kimse gibi olur mu?[7]” ayetinde geçen nur kelimesinin akıl olduğu buyrulmuştur.

Akılla ilgili nakledilen önceki hadislerin dışında ayrıca şu hadisi şeriflere yer verildiği görülmektedir.

Peygamber Efendimiz (sav) den;

“Akıl kalpte hak ile batılı ayırt eden bir nurdur.[8]”

“Ey insanlar! Rabbinizi bilin ve tanıyın! Birbirinize aklın kemâlini tavsiye edin. Çünkü size emredilenler gibi size yasak edilenleri de akılla bilirsiniz. Bilin ki rabbinizin nezdinde sizi kurtaracak aklınızdır…[9]”

“Bir topluluk, Rasulullahın (sav) yanında mübalağa edecek derece bir kişiyi övdü. Bunun üzerine Allahın Rasulü; “övdüğünüz kişinin aklı nasıldır? diye sordu. Onlar ey Allah’ın Resulü biz kişinin yaptığı ibadet ve gösterdiği çeşitli hayırları sana söylüyoruz, sen ise onun aklını soruyorsun deyince Hz. Peygamber (sav) söyle buyurdu; “Ahmak kişinin cehaletiyle işlediği günah, facirin fıskıyla elde ettiği günahı kat kat geçer. Yarın kıyamet gününde Allah’a en yakın derecelere her abid, aklının miktarı nispetinde yükselecektir[10]” şeklinde rivayetlere dikkat çekilmektedir.

Hz. Ömer efendimizden nakledilen diğer bir hadis;  “Hiç kimse akıl gibi büyük bir fazileti elde etmiş değildir. Akıl sahibini hidayete erdirir, felaketten kurtarır. Kişinin aklı tamam olmadıkça imanı tamam, dini müstakim olmaz[11]” şeklindedir.

İbn Abbas’tan (r.a) rivayet edilen bir hadiste Peygamber Efendimiz (sav); “Her şeyin bir aleti ve hazırlığı vardır. Mü’minin aleti ise akıldır. Her şeyin bir bineği vardır, kişinin bineği akıldır. Her şeyin direği vardır, dinin direği ise akıldır. Her kavmin bir hedefi vardır, abidlerin hedefi ise akıldır. Her kavmin bir davetçisi vardır, ibadet edenlerin davetçisi akıldır. Her tüccarın bir sermayesi vardır, Allah yolunda çalışanların sermayesi ise akıldır. Her hane halkının bir idarecisi vardır, sıddıkların hanelerinin reisi ise akıldır. Her harabe olan yerin bir imar edeni vardır, ahireti imar eden ise akıldır. Her kişinin bir zürriyeti ve nesli vardır, ona nispet edilir ve o da o nesille yâd edilir. Fakat sıddıkların, nispet edilen ve yâd edilmelerine vesile olan nesilleri akıldır. Her kavmin bir çadırı vardır, Müslümanların çadırı ise akıldır[12]” diye buyurmuştur.

Kaynaklarda mutasavvıf âlim Haris el-Muhasibiye (d.164 / 781 ) ait  “el akl ve fehmül kur’an” adlı eserin akabinde mutasavvıf âlim Hâkim et-Tirmizinin (d.210 / 825)  “Kitabul Akl vel Heva” adlı kitabı olduğu görülmektedir. Eserde, aklın bedende yer alan bir nur olduğu üzerinde durulmakla beraber aklın madde veya maddi bir şey olmadığına işaret edilmiştir. Muhasibi aklı; tabî (doğuştan) ve tecrübi (kesbî)[13] diye ikiye ayırarak incelemekle beraber[14] Tirmizi aklı, hak ile batılı ayırt eden bir nur olarak tarif eder ve akılla heva arasındaki ilişkiyi inceler[15].

Tasavvufta akıl iki türde incelenmiştir. Birincisi matbu denilen ve insanla doğuştan gelen akıl, ikincisi ise sonradan çalışma ile kazanılan kesbî, tecrübi veya mesmu denilen akıldır. Bu değerlendirmenin temeli de Hz. Ali (kv) efendimizden nakledilen şu sözlere dayandırılmaktadır; “İki tür akıl vardır: Birincisi, Tabiî (matbu, doğuştan), ikincisi ise Kesbî (mesmu, tecrubi) dir. Tabî akıl olmayınca kesbî akıl yarar sağlamaz. Nasıl göz görmediği zaman güneş ışığı fayda vermiyorsa, tabiî akıl olmadan da kesbî akıl fayda vermez[16].”

İmam Gazali (d.450/1052),  aklı;  “ruhun dili ve tercümanı[17]” olarak görmektedir. Aklın önemine ve şerefine işaret ederek aklı, Tabî ve Kesbî diye ikiye ayırmış ve aklın dört manası üzerinde detaylı durmuştur[18]. Kısaca Tabiî aklı, İnsanı hayvanlardan ayıran, teorik bilgileri, sanatları ve teknik bilgileri öğrenebildiği güç olarak tanımlamış ve ikinin birden çok olduğunu, bir kişinin aynı anda iki yerde olamayacağını bilme kudretini örnek göstermiştir. Kesbî (Mesmu, tecrubi) denilen aklı ise tecrübelerden, deneyimlerden ve hayatın akışından elde edilen ilimler olarak tarif etmişlerdir[19]. İlmin akıl içerisinde fıtri olarak var olduğunu, varlık dünyasına çıkaran bir vasıtayla âlemde göründüğünü ifade ederek toprakta bulunan suyu misal göstermektedir. Toprakta bulunan suyun ancak kuyu kazılması sonucu belirdiğini söylemektedir. Yine gül ile içindeki gül yağı örneğini de akıl ile ilim ilişkisini izahta kullanmaktadır[20]. Gazali aklın kötülenmesine karşı çıkar. Şayet akıl kötülenirse övülecek başkaca bir şeyin olmadığını zira İslâm övülecekse bu İslam’ın akılla bilindiğini, mademki İslâm kötülenemez, öyleyse İslam’ın bilinmesine vesile olan aklında kötülenemeyeceğini ifade ederek şu hitapta bulunur, “İslâm, yakînin gözüyle ve imanın nuruyla bilinir, akılla değil!” diyen kimseye iltifat edilmez. Çünkü o yakîn gözünden ve iman nurundan neyi murâd ediyorsa, biz de akıldan aynı şeyi murâd ediyoruz” diye buyurur[21]. Bir kısım sufilerin aklı ikinci plana atmak lazım geldiği görüşlerine değinen imam gazali buradaki akıldan maksadın gerçek aklı değil, felsefe ve kelamcıların kullandığı “akılcılık” akımı adı altında akıl diye öne sürülen “mücadele ve münazara ilmi” ne veryansın edildiğini izah etmişlerdir[22].  Her şeye rağmen aklında sınırlarının olduğunu karmaşık kimi meseleler üzerindeki anlaşılmazlık perdesini kaldıramadığına da işaret etmiştir[23]“.

Hz. Mevlânâ (d.605/1207) ise Mesnevî’de aklı, küllî (akl-ı meâd) ve cüz’î (akl-ı meâş)  diye ikiye ayırmıştır. Küllî akıl, “Allah’ın kudretinden ilk önce ortaya çıkan akıldır; Hakîkat-i Muhammediyye’dir” demek suretiyle fiziksel dünyânın ötesini, metafizik âlemi de kavrayabilen akıldır. Cüz’î akıl (akl-ı meâş) ise, dünyâ işlerini ve tabiat âlemine âit meseleleri idrak eden, ancak tabiat ötesini kavrayamayan akıldır. Çeşitli düşünce kurallarına ve kalıplarına, kıyas ve mantık esaslarına gereksinim duyan bu akıl ile metafizik konularını gereği gibi bilinip kavrayamaz. Esâsında tek bir hakîkatten ibâret olan akla, her iki yönelişi açısından, bu iki ayrı ad verildiğini beyan buyurmuştur[24].

Mesnevide Efendimizin (sav); “Kim akılsız ahmak ise o bizim düşmanımız ve yol kesen eşkıyamızdır” şeklindeki bir sözünü nakilden sonra şu ilavede bulunur; “Akıllı insan bizim canımızdır. Ondan gelen serin meltem bize reyhân ve fesleğen kokusu getirir. Akıl kızıp bana sövse de, ben rıza gösterir ona ses çıkarmam… Aksine ahmak gelip ağzıma helva koysa, ben onun helvasından ateşlenip hastalanırım” şeklinde buyurarak aklın önemine işaret eder. Başka bir münasebetle; “Akıl, nuranî ve iyiliğe talip bir hakikat arayıcısıdır” buyurur. Ayrıca, imanla nurlanmış bir akıl için de şu övgüde bulunur,  “İmanlı akıl, adil bir zabıta memuru gibidir; o, gönül şehrinin hem hâkimi, hem de muhafızıdır.”  Mevlânâ hazretleri, Allah’a müteveccih olmayan aklı da ahmaklığa eş tutar ve “Eğer aklın hak yolunda sana ayak bağı oluyorsa, o akıl değil bir yılan ve akreptir” buyurarak akılsızlığa işaret eder.

İmam Sühreverdi (d. 632/1234), Mearifte, akılı, ruhun lisanı olarak tanımlamaktadır. Ruhun da Allah’ın emirlerinden olduğunu, yerlerin ve göklerin yüklenmekten kaçındıkları manevi emaneti aklın yüklendiğini, aklın nurundan da ilimlerin neşet ettiğini, aklın ilimler için yazılmış bir levha olduğunu ifade etmektedir[25].

İbnül-Arabî (d. 638/1240), Fütûhâtu l-Mekkiyye’de “akıl ancak fazîletleri kabul eder, o gereksiz ve uygunsuz davranışlara yönelmekten insanı alıkor. İşte bağ ve engel anlamına geldiği için ona akıl adı verilmiştir” demektedir. Yine  “kalem-i âlâ” ve “dürre-i beyzâ” gibi isimler verdiği akl-ı evveli, varlık âleminde ortaya çıkan ilk mahlûk olarak görmektedir. Vasıfsız basit bir cevher olarak nitelediği bu ilk akıl, şuurlu bir varlık olması sebebiyle Allah’ı (cc) tanımış, Allah da (cc) varlık alanına çıkacak her şeyin bilgisini akıla öğrettikten sonra bu bilgileri ve kendi emirlerini Levh-i mahfûz’a yazmasını ilk akıldan istemiştir. Allah (cc)’tan aldığını Levh-i mahfûz a kaydettiği için onun bir adının da Kalem-i âhd olduğunu söylemektedir. Yine “Allah’ın ilk yarattığı şey akıldır” hadisi şerifini “Allah’ın ilk yarattığı ruh-u müdebbirdir[26], bu da Hz. Muhammed (sav)’in ruhudur, sonra öteki ruhlar ondan sâdır olmuştur” şeklinde tefsir ederek[27], bu durumu İmâm-ı Mubin, Hakikat-ı Muhammediyye, Nûr-i Muhammedî, Rûhu’l-ervâh ve İnsan-ı kâmil gibi çok farklı terimlerle izah etmiştir. Hakîkat-ı Muhammediyye’yi vücud-ı mutlakın yaratılış sahasındaki ilk ve en mükemmel mazharı olarak görür. “Onun her isminin bir mahzarı vardır. En kapsamlı isim olan ve bundan dolayı ism-i a’zam denilen Allah (cc) isminin mazharı Hakîkat-ı Muhammediyye’dir. Vücud-ı mutlak en yüksek seviyede ve bu mazharda tecelli ettiğinden ona “insân-ı kâmil” de denir. [28]” şeklinde izahatta bulunmuştur.

Azîzuddin en-Nesefî (ö.700/1300), bu konuda: “Allah’ın ilk yarattığı şey akıldır.[29]”,“Allah’ın ilk yarattığı şey kalemdir[30]” ve “Allah’ın ilk yarattığı şey arştır[31]” hadislerini naklettikten sonra: “Bil ki Yüce Allah’ın Melekût âleminde yarattığı ilk şey, Allah’ın kalemi olan akıldı. Bu kaleme “Bu arşa yaz” diye hitap geldi. Kalem “Allah’ım ne yazayım?” dedi. “Eskiden ve şimdi ne varsa, gelecekte ne olacaksa hepsini yaz” diye hitap gelmesi üzerine yazdı. Ey derviş! Yüce Allah büyük âlemde bir kalem yaratmış olup, o da akl-ı evvel’dir. Küçük âlemde de bir kalem yaratmıştır, o da insandır. Yüce Allah’ın melekût âleminde yarattığı ilk şey bir cevher olup, bu cevherin adı Allah’ın kalemi olan akl-ı evveldir” demektedir[32].  Yine devamla Aziz Nesefî, akl-ı evvel olmadan hiçbir akıl ve ruha bilginin ulaşmayacağını, akl-ı evvelden maksadın ise Hz. Peygamber (sav) olduğunu söylemektedir.

Abdulkerim el-Cilî (d. 805/1402), “Akl-ı evvel”, “akl-ı küll” ve “akl-ı meaş” kavramları üzerinde durarak akl-ı evveli, ilâhî ilmin nûru olarak tanımlamıştır. Bu manada Cebrail’e akl-ı evvel de denildiğini, akl-ı küll’ü; akl-ı evvele tevdî edilen bilgi sûretlerinin kendisinde tecellî ettiği nurlu bir müdrike olarak görmektedir[33].

İmam Şârânî (d. 973–1565) “Allah’ın ilk yarattığı, akıldır” ve “Allah’ın ilk yarattığı, nurumdur.” Hadislerinde geçen  “akıl” ve “nur” ifadelerinin her ikisinin de, “Hz. Muhammed(sav)’in hakikatinin kastedildiğini ifade etmektedir[34].

Cevrî (d. 1065/1654) “O (sav) nun vücudu cihan halkının en şereflisi olmuşsa bunda şaşılacak ne var? O (sav) Âdemoğlunun zübdesidir, insanlar arasında onun eşi ve benzeri yoktur. “Akl-ı Kül” onun pâk olan cevherinin eşidir” anlamına gelen meşhur şiiri ile akılla ilgili hadisi şerh etmeye çalışmıştır[35].

Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri (d. 1194/1780) “Allah bütün yaratıklardan evvel yokluktan, çok nurlu, yeşil bir cevher yarattı. Bazı rivâyetlere göre kendi nurundan, latif ve azîm bir cevher var edip, ondan bütün kâinâtı bir tertip içinde yavaş yavaş yarattı. Buna ilk cevher, Nûr-u Muhammedî, Levh-i Mahfuz, akl-ı kül, izafî ruh adını verirler ki bütün ruhların ve cisimlerin başlangıcı ve kaynağı bu cevherdir” demektedir[36].

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (d.1294/1877; ö. 1942) aklı; “Duyulardan hareketle duyular ötesini idrak eden veya duyularla elde edilemeyen bilgiyi bizzat keşfeden idrak aleti” olarak tanımlamaktadır[37]. Akıl konusunda “Akl-ı matbû’nun kâbil-i tahdidi olmayan birçok merâtibi vardır ki, bir zekâyı basitten ukûl-i Enbiya mertebelerine kadar gider. En yüksek mertebesine, “akl-ı evvel” denilir ki, mebde’den gâyeyi, gâyeden mebdei, evvelden âhiri, âhirden evveli, kemâli yakîn ile gören bu akl-ı evvel, kelâm-ı ilâhî ve nur-i Muhammedî’dir” demekte ve konumuzla ilgili “Allah’ın yarattığı şeylerin ilki benim nûrumdur”, “Allah’ın yarattığı şeylerin ilki kalemdir”, “Allah’ın yarattığı şeylerin ilki akıldır” hadislerini delil olarak kullanarak akl-ı evvel kavramını açıkladığı görülmektedir[38].

Mutasavvıf âlimlerin akılla ilgili birbirini teyit eden adete tek bir kaynaktan beslenen hakikatlerin dışa vurumu gibi gördüğümüz yukardaki tanımlamalara rağmen tasavvuf hakkında yeterince bilgi sahibi olamadan konuşan bir kesimin yukarda isimleri verilen veya ismi verilemeyen ancak eseri bulunan birçok âlimin kitaplarını ya okumadıkları veya okumalarına rağmen anlatılanları ya anlayamadıkları ya da yaşamadıkları için anlamakta güçlük çekerek ben yaşayamamışsam kimse de yaşayamaz mantığıyla yersiz eleştirilerde bulundukları görülmektedir. Özellikle tasavvufta aklın geri plana bırakıldığı, önemsenmediği, değişik anlam ve mana verildiği veya birbirleri ile çelişik görüşlerin ileri sürüldüğü söylenmektedir.

Oysaki zikrettiğimiz ayet ve hadisi şerifler ışığında akılla ilgili olarak yukarda ismi geçen mutasavvıf âlimlerin eserleri ve eserini insana yazmış birçok Allah dostu âlim kişilerin konuya bakışları incelendiğinde tek bir pınardan neşet eden saf katışıksız bilginin çeşitli ağızlardan aktarımı olduğu, aklın dinin direği, insanın nuru, ruhun tercümanı olarak gördükleri, aklı devre dışı bırakmak lazım geldiği görüşlerinde zikredilen aklın, gerçek akıldan bihaber akılsızlık hastalığına düçar olmuş akılcılık akımı olduğu görülecektir.

[1] Muhasibi, El-akl ve Fehmül-Kur’an, (neş. Hüseyin el Kuvvetli), 1982, s.201-238.

[2] “Akıllı nefsini güden (tedip ve muhasebe eden) ve ölümden sonrası için amel eden kimsedir” Hadis metni çin bkz. Ramüz El-Ehadis (Hadisler Deryası), Musannif Ahmed Ziyauddin Gümüşhanevi (k.s.), Mütercim, Abdülaziz Bekine (k.s.), c.1, s.229, No.7; ““Aklın başı insanlarla sevgi tesis etmektir.” Hadis metni için bkz. Ramüz El-Ehadis, s.122, No.8 ; “Akıllı, nefsini kontrol altına alıp, ölümünden sonraki ebedi hayat için hazırlanan kimsedir.” .” Hadis metni için [2] İbn-i Mace, Züht, s.31

[3] Uludağ, Süleyman; “Akıl” in: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi c.II, İstanbul. s.246

[4] Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1,  s.263.

[5] Nur,  35

[6] Şura, 52

[7] En’am, 122

[8] Maverdi, Edebü’d-Din ve’d-Dünya, s. 4

[9] Davud b. Mihber, Kitabul Akıl, (zik. Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.264.)

[10] Hâkim et-Tirmizi, Nevadir, Mihber, Kitab’ul-Akıl, (zik. Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.265.)

[11]  Mihber, Kitab’ul-Akıl, (zik. Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.265)

[12]  Mihber, Kitab’ul-Akıl, (zik. Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.268)

[13] Mükteseb Akıl; Tabî (garazî) aklın kullanılmasıyla kazanılan akıldır. Sezgi, deney, düşünme ve öğrenim yoluyla oluşur.

[14] Muhasibi, El-akl ve fehmül-Kur’an, 201 vd.

[15] Hakim et-Tirmizi, Hatmül Evliya, (Neş. Osman İsmail Yahya) 1965, s.196 vd.

[16] Râgıb el-İsfehânî, El-Müfredât, s.511.

[17] Gazâli, İhyâu Ulûmiddîn, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. V, s. 220.

[18] Bkz. Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.269 vd.

[19] Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.3, s.85-86.

[20] Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.272

[21] Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.278

[22] Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.277

[23] Gazâli, El-Munkizu min-ad-dalâl, MEB Yayınları, İstanbul 1990, s. 16.

[24] Uludağ, Süleyman;  İslâm Düşüncesinin Yapısı, 2. baskı, İstanbul 1985, s. 151 vd.

[25] Sühreverdi, Şihabuddin; Avarifü’l-Mearif (Gerçek Tasavvuf), İstanbul 1995, (Umran Yayınevi), s.591 vd.

[26] Akıl kelimesinin Kur’anda kimi yerlerde “ruh” manasında kullanıldığı görülmektedir. Örneğin; Şura, 52

[27] Yıldırım, Ahmet; Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Kaynakları, s. 116.

[28] Demirci, Mehmet, “Hakîkat-ı Muhammediyye” mad.,  in: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (15. Cilt), İstanbul , s. 179–180.

[29] Fetenni, Tezkiratül Mevdu’at, s.28.

[30] Aclûnî, Muhammed; Keşfu’l-Hafa, c.1, s.309.

[31] Aclûnî, Keşfu’l-Hafa, c.1, s.309.

[32] Nesefî, Azizuddin; Tasavvufta İnsan Meselesi İnsan-ı Kâmil, s. 101,103

[33] Uludağ, “akıl”,  s.247.

[34] Uysal, Tasavvuf Kültüründe Hadis, s. 271-272

[35] Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Târikatlar, s.150

[36] Yıldırım, Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Kaynakları, s. 119, 120.

[37] Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi; Hak Dini Kur’ân Dili,  Yenda Yayın- Dağıtım, c. I, s. 566

[38] Yazır, Hak Dîni Kur’ân Dili, c.1, s.461-462.

a.    Terim Tanım:

Akıl kelimesi Arapça olup ( ع-ق-ل ) kökünden türemiştir. Lügat manası olarak akıl “Bağlamak (rabt), tutmak, engellemek, menetmek, kaçındırmak, barınak, sığınak, korumak, kıvrım” anlamlarına gelmektedir. Felsefe ve mantık terimi olarak “varlığın gerçekliğini idrak eden, maddi olamayan, fakat maddeye tesir eden basit bir cevher, maddeden şekilleri soyutlayarak kavram haline getiren ve kavramlar arasında ilişki kurarak önermelerde bulunan, kıyas yapabilen güç, kuvve” olarak tarif edilmiştir[1].

b.    Kur’an ve Sünnette Akıl

Kur’an’ı kerimde akıl tarif edilmemiştir. Akılla ilgili ayetlere bakıldığında  “Aklettiler, akledersiniz, aklederler, aklediyorlar” siygalarıyla fiil olarak kullanıldığı ve “anlama”, “idrak”, “ilim”, “hayrı ve şerri ayırt etmek” ve “kişinin kendini yanlış davranışlardan uzak tutması” anlamında kullanıldığı görülmektedir. Bu durum bize Kur’ân’daki aklın sırf nazarî, mücerret akıl anlamında değil, kişiyi hayır işlemeye yönlendiren, kötülükten uzaklaştıran amelî, işlevsel, pratik bir akıl olduğunu açıklamaktadır. Kısaca Kur’ân’daki akıl; ilim ve ameli birleştiren bir akıldır.

Ayeti kerimelerde “ancak bilenlerin akledeceğini[2]”, bu gücü ve bilgiyi iyi kullanmadıkları için kâfirlere “onlar sağırdırlar, dilsizdirler kördürler, bu yüzden akledemezler[3]” şeklinde hitap buyurduğu, “o aklını kullanmayanlara kötü bir azap verir[4]” ayetiyle de tüm insanlığı uyardığı, “akıllarını kullananların cehennem azabından kurtulacakları[5]” zikredilmiştir.  Kur’anda eşyadaki nizamı anlama gücüne sahip olan akla, aynı zamanda ilahi hakikatleri sezme, anlama ve onların üzerinde düşünüp yorum yapma görev ve yetkisinin de verildiği görülmektedir. Ayette geçen “Allah ayetlerini akledesiniz diye açıklamaktadır[6]” emri ilahisi ile aklın bu fonksiyonuna işaret edilmek istenmiştir.

Sünnete bakıldığında da akıl kelimesinin bizatihi kendisinin tanımının yapılmadığı[7], genel olarak akıllı kişinin vasıflarının belirtildiği veya aklın özelliklerinden bahsedildiği görülmektedir. Hadisi şeriflerde  “Akıllı, nefsini güden (tedip ve muhasebe eden) ve ölümden sonrası için amel eden kimsedir[8]” şeklinde akıllı kişinin tarifinin yapıldığı, “İnsanlar Allah’a akılları nispetinde yakınlaşırlar[9]” buyurularak Hakka yakınlıkta aklın önemine işaret edildiği,  “Aklın başı imandan sonra hayâ ve iyi ahlaktır.[10]”, “Aklın başı insanlarla sevgi tesis etmektir.[11]” denilmek suretiyle aklın başının iman sonra hayâ sonra iyi ahlak olduğunu ve sevginin de aklın başı olduğuna vurgu yapıldığı, “Allah’ın (cc) rızası dâhilinde tedbir gibi akıl, haramdan sakınmak gibi vera’ ve iyi ahlak gibi asalet yoktur” buyurularak aklın öneminden ve özelliklerinden bahsedildiğini görmekteyiz.

Akılla ilgili en çok müzakere edilen hadisi şeriflerin başında “İlk yaratılan şey akıldır[12]” hadisi ve  “Allah aklı yarattığında ona şöyle buyurdu: “gel” o da geldi. Sonra ona buyurdu “git” o da gitti. Sonra ona buyurdu “otur” o da oturdu. Sonra ona buyurdu “konuş” o da konuştu. Sonra ona buyurdu “sus” o da sustu. Sonra buyurdu ki “bana senden sevgili ve daha kerim olan bir mahlûk yaratmadım. Seninle tanınırım. Seninle hamd edilirim, seninle itaat olunurum. Seninle alırım, seninle veririm. Seni hesaba çeker muhatap ederim. Sevap sana, ceza da sana. Sana en büyük ikram da sabırdır[13]” hadisi şerifleri olmuştur.

c.     İslâm Âlimlerine Göre Akıl

Kaynaklarda akılla ilgili ilk müstakil eserin Muhâsibî tarafından kaleme alındığı ve aklı; “Yüce Allah’ın imtihan ettiği kullarını, ölçüsünce muhatab aldığı, emir ve yasaklarda bulunduğu, ceza ve mükâfat va’dettiği, bir tabiat ve yetenektir. Bu tabiat ancak kalbteki ve organlarda meydana getirdiği fiil ve tezahürleri ile bilinebilir. Herhangi bir renk, koku ve cisim gibi durumlarla bilinemez” şeklinde tarif ettiği görülmektedir[14]. Mûtezili âlimlerden Câhiz’e göre akıl, insandaki anlama ve kendisini zararlı şeylerden koruma gücü olarak tanımlamıştır[15].

İmam Mâturîdî aklın açık tanımını yapmamakla birlikte onu, “aynı nitelikte olanları bir araya toplayan ve ayrı nitelikte olanları ayıran şey” olarak izah etmiştir[16]. Bu açıklamasından anlaşılacağı üzere Mâturîdî aklı varlıkları ve onlarla ilgili bilgileri tasnif ederek sonuçlar çıkaran ve insana kıyas yapma gücü veren zihni bir alet olarak kabul etmektedir[17].

İslâm âlimlerinden İsfehânî aklı, “hem bilgi edinme yeteneği hem de elde edilen bilgi” olarak tanımlamakta ve Hz. Ali’nin “İki tür akıl vardır: Birincisi, matbu’, ikincisi ise mesmu’dur. Nasıl göz görmediği zaman güneş ışığı fayda vermiyorsa, matbu’ olmadığında da mesmu’ fayda vermez[18]” dediğini nakletmektedir. Yine İsfehânî’ye göre dünyada akıl nuru ve Kur’ân nuru olarak iki tane nur vardır. Buna göre akıl, insanın önünü aydınlatan bir nurdur[19].

İmam gazali ise aklı  “ruhun dili ve tercümanı[20]” olarak gördüğünü ve aklın dört manası olduğuna işaret etmişlerdir. 1. mana; insanın hayvanlardan ayrıldığı, teorik bilgileri, sanatların ve teknik bilgilerin inceliklerini öğrendiği güç. 2. mana; mümeyyiz çocukta ortaya çıkan ve mümkünün imkânını, muhalin muhalliğini bilen ilimlere denir. İkinin birden çok olduğunu, bir kişinin aynı anda iki yerde olamayacağını bilmek gibi. 3.mana; çeşitli hal ve durumların cereyanı ile tecrübelerden, deneyimlerden ve hayatın akışından elde edilen ilimlere denir. Bundan dolayı deneyim ve tecrübelerle bilgi sahibi olmuş -güngörmüş- ve şartların olgunlaştırdığı kişiye de akıllı denir. 4. mana; insanda var olan bu fıtratın işlerin sonuçlarını öngörecek kadar gelişmesine ve kişiyi geçici lezzetlere sürükleyen şehvete uymaktan alıkoymasına, bu istekleri yok etmesi şeklinde tanımlamışlardır. Bu kuvvete, yeteneğe sahip olan kişi akıllı diye isimlendirilmektedir. Çünkü bu kişi artık olayların, işlerin sonucunu öngörebilmekte ve şehvetlere, yanlış tutku ve isteklere esir olmamaktadır. Bu dört özellikten sonuncusu en son meyvedir ki asıl büyük gaye de amaç da budur. İlk ikisi doğuştan (matbu’), diğer ikisi ise çalışma ile elde edileceğini, yani mükteseb olduğunu ifade etmektedir[21].

Aklın bunların dışında farklı tanımları da yapılmıştır. İbnu’l-Cevzî aklı: “Kalbe konulan, kendisiyle eşyaların, olayların hakikatinin, caiz olanların caizliğinin, muhallerin muhalliğinin ve işlerin sonucunun bilindiği bir tabiat[22]” olarak tarif eder. Taftazânî “Akıl, kendisiyle ilimlerin ve kavramların (tasavvur ve idrak edilebilen şeylerin) anlaşıldığı, nefsin bir kuvveti, kendisiyle bilinmeyenlerin, duyu organlarıyla algılanamayanların vasıtalarla, işaretlerle; duyu organlarıyla algılanabilenlerin şahitlerle, delillerle anlaşıldığı, idrak edildiği, kendisine yardımcı organlar sağlıklı olduğunda zarûrî ilimlerin bilindiği bir yetenek ve tabiat olarak tarif etmiştir[23].

Son dönem âlimlerinden Elmalılı ise aklı; “Duyulardan hareketle duyular ötesini idrak eden veya duyularla elde edilemeyen bilgiyi bizzat keşfeden idrak aleti” olarak tanımlamaktadır[24].

Kelamcılar aklın taksimi konusunda genel olarak uzlaşmışlardır. Mûtezile, Şia ve Ehl-i Sünnetin çoğunluğuna göre akıl ikiye ayrılmaktadır. Birincisi Garazî Akıldır ki, her insanda doğuştan var olan ve insanın diğer canlılardan ayrılmasını sağlayan asıl akıldır. Bu aynı zamanda deney ve düşünme yoluyla elde edilen bilgilerin de esasını teşkil eder. Maturîdiyye ve Mûtezile’ye göre insanın Allah’ın varlığını bilip tasdik etmekle yükümlü olmasının temel dayanağı da bu akıldır. Bu tür aklın basit bir zekâdan peygamberlerin akıllarına kadar varan birçok derecesi vardır. Allah vergisi olduğu için akla; mevhub, matbû, kuvve-i kudsiyye adları da verilir. İkincisi mükteseb Akıl ki; garazî aklın kullanılmasıyla kazanılan akıldır. Sezgi, deney, düşünme ve öğrenim yoluyla oluşan bu tür akla mesmû, müstefât ve tecrübî akıl, adı da verilir. Mükteseb aklın gelişmesinde zekâ yanında sezgi, deney ve öğrenim büyük rol oynadığı için bu nevi aklın verdiği hükümler farklıdır. İnsanlar arasındaki farklı düşünceler de çoğunlukla bu noktada toplanmaktadır[25].

Sonuç olarak; İslâm âlimleri aklı, lügat manasında olduğu gibi kulu Hakka yakınlaştıran, ona bağlayan (rabteden) ondan geleni algılayan mevhibe-i ilahi olarak tanımlamışlardır. Ayrıca Allah’a karşı sorumluluğun temel şartının akıl olduğunu, her insanın sahip olduğu yaratılıştan gelen (matbu’)  aklı, mükteseb akıl haline getirerek, varlıkları ve ilimleri anlayıp sınıflandırabileceğini ve bu yetenek sayesinde kendisini yanlış davranışlardan koruyabileceğini ifade etmişlerdir.

[1] Bolay, Süleyman Hayri; “Akıl” in: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c.II, İstanbul, s.238.

[2] Ankebüt, 43

[3] Bakara, 171

[4] Yunus, 100

[5] Mülk, 10

[6] Bakara, 242

[7] Ayasbeyoğlu, Nevzat (1964);  “Kur’ân’da Akıl”,  İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi, İstanbul, Sayı, 2, s.48.

[8] Ramüz El-Ehadis (Hadisler Deryası), Musannif Ahmed Ziyauddin Gümüşhanevi (k.s.), Mütercim, Abdülaziz Bekine (k.s.), c.1, s.229, No.7.

[9]  Ramüz El-Ehadis, s.95., No.5.

[10] Ramüz El-Ehadis, s.286., No.12.

[11] Ramüz El-Ehadis, s.122., No.8.

[12] Fetenni, Tezkiratül Mevdu’at, s.28

[13] Ramüz El-Ehadis, s353, No.35.

[14] Muhâsibî, Ebu Abdullah Haris b. Esed (1986); Şerefu’l-Akl ve Mahiyyetuhû, (Gazalî’nin Kitâbu’l-Akl’ı ile birlikte basım) Tahk, Abdulkadir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, s.19. (Zik. Sami Kılınçlı, Akıl İle İlgili Hadislerin tespiti ve tenkidi)

[15] Yavuz, Yunus Şevki, “Akıl” in: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi c.II, İstanbul, s.242

[16] Maturidi, Kitabu’t Tevhid s.5 (Zik. Yavuz, T.D.V.İ.A, c.II, s.243)

[17] Yavuz, Akıl, T.D.V.İ.A, c.II, 243.

[18] Râgıb el-İsfehânî, Hüseyin b. Muhammed (1986), El-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, İstanbul, Kahraman Yayınları, s.511.

[19] Rağıb el-İsfehânî, El-Müfredat, s. 775.

[20] Gazâli, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed (t.y.); İhyâu Ulûmiddîn, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. V, s. 220. (Zik. Sami Kılınçlı, Akıl İle İlgili Hadislerin tespiti ve tenkidi)

[21] İmam Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, İstanbul 1993, Arslan Yayınları, c. III, s. 85-86.

[22] İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali  (1987) Zemmu’l-Hevâ, thk. Ahmed Abdusselam Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye s. 13. (Zik. Sami Kılınçlı, Akıl İle İlgili Hadislerin tespiti ve tenkidi)

[23] Taftazânî, Sâdeddin (h.1286); Şerhu’l-Akâid, İstanbul: Matbau’l-Âmire, s. 10.

[24] Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi; Hak Dini Kur’ân Dili,  Yenda Yayın- Dağıtım, c. I, s. 566

[25] Yavuz,  Akıl, T.D.V.İ.A,   c.II, s.244-245.