c. Hâcegân Yolunda Kalp ve Kalb-i Selim Olmak

Hâcegân yolunun 12 esasından 2.si olan “Kalb-i selim olmak” bahsinin bu bölümünde Hâcegân büyüklerinin kalp ve kalbi selim olmaktan ne anladıkları konusunu işlemeye devam edeceğiz. Kalp madem sıra dışı bir organımız; biz de tüm akademik ve ilmi teknikleri bir kenara koyarak tamamen sıra dışı yöntemle kalbimize yoğunlaşarak oradan ne fısıldanmış ise size aktarmaya karar verdik.

“Yere göğe sığmadım, mümin kulumun kalbine sığdım”[1] hadisi şerifi mucibince akıl organımızdan ürettiğimiz “düş”ü müzü, kalbimize düşürerek meydana gelen “düşünce” yi, kalbin sahibi Cenabı Hakka arz ettik. Düşüncemiz; ilmin, bilimin sahibi Cenabı Hak ile kalp mekânında bir birliktelik yaşadı. İlmin gerçek sahibine bir hayranlık duydu, aralarında bir aşk yaşanarak düşüncemiz ateşe atılan odun misali Cenabı Hakkla yaşadığı demden sonra mahiyet değişimine uğrayarak ve Cenabı Haktan tasdik görerek ağzımızdan, dimağımızdan fikir olarak dışarı çıktı. Bu olaya tefekkür dediler, dimağdan çıkan bu satırlalara fikir dediler, bu tefekkür işini yapabilen insana da mütefekkir dediler. Bize bu halleri yaşatan ve sizlerle paylaşmamıza müsaade eden Cenabı Hakka sonsuz hamdu senalar olsun. O’nun gerçek dostu, sırf O’na (sav), benziyoruz diye onu taklit ediyoruz diye bizi Rabbimize sevgili kılan Peygamber Efendimize (sav) salat-u selam olsun diyerek yazımıza / tefekkürümüze devam etmek istiyoruz.

Tasavvufta kalp ile gönül eş anlamda kullanılmaktadır. Hâcegân büyükleri “imanı tarif âlimin işidir” buyurmuşlardı. Ancak kalp ile gönül kavramı arasındaki hassas farkın ayrımı da Arif’in işidir. Kalp-gönül denilince hemen akla aşk gelmektedir. Aşksız bir gönül, kalp düşünülemez. Öyleyse bu işi en iyi âşıklar mı bilebilir denildiğinde “hayır” cevabının verildiğini işaret etmek isteriz. Hâcegân büyükleri, “âşık karıştırır mazurdur, arif ayırır” şeklinde beyan buyurduğu hikmetten de anlaşılacağı üzere âşık yakalandığı aşk müptelası nedeniyle her şey ona leyla gözükür. Enel Hak hitabının arkasında yatan gerçeklik de bu aşktan kaynaklıdır. Enel Hak diyen “Hallacı Mansur” bu sebepten mazur (mazeretli) görülmüştür.

Hâcegân büyükleri, kalp ile gönül kavramlarının birbirinden farklılığına işaret eder. Hakkın sığdığı yer gönüldür. Gönülden kalplere nazar eder.  Her insanın ayrı bir kalbi olmasına rağmen gönül tektir. Gönül teneffüs ettiğimiz hava gibidir. Güneşe benzer. Bu sebeple gönül mufassaldır, kuşatıcıdır, tüm kalpleri kuşatmıştır. Kalp ise göze benzer. Her insanın ayrı görüşü, Hakkı tanıyışı vardır. Bu sebeple her insanın nefesi adedince Hakka gidiş vardır. İşte kalp; gönül denen bu manevi atmosferi, ilim ve akıl gibi kendisine yardımcı organları vasıtasıyla zikir, fikir (tefekkür), murakabe ve mükaşefe yoluyla yaşar, o atmosferde fena olur. Öyle kalpler vardır ki gönülde fani olmuşlar,  kalp gönül ikiliği aradan kalkıp yalnızca gönül olmuşlardır. O yüzdendir ki tasavvuf ehli kalp ile gönülü eş anlamda kullanmıştır. Efendimizin (sav) gönlü ve onun manevi mirasına sahip insan-ı kâmillerin gönlü ikilikten kurtuldukları için Hakkın nazargahı, beytullahı olmuşlardır. Hadisi şeriflerde geçen “mümin kulumun gönlüne sığdım” dan kasıtta budur. Yoksa bizde yer alan bukalemun gibi renkten renge, şekilden şekle giren kalpler, gönül değildir. Gönüle bakan kalp, ayna misali ne kadar temiz ise o kadar gönülden bir şeyler yansıtır. Gönülden hakikat ışığının yansıması aynanın arkasının ne kadar sırlı olduğuna ve cam kısmının ne kadar temiz olduğuna bağlıdır. Bu zaviyeden bakıldığından bizdeki kalp, kalp bile değil “perşembe pazarı”, ne ararsak var ve karışık. İçi taş kumla doldurulmuş kova, dış yüzeyi kirlenmiş hakikatı göstermeyen ayna misali gibi.

Peygamber Efendimizin (sav) kalbi, bizzat Cenâb-ı Hakkın kudret eliyle sırlanmış ve aynası parlatılmıştır. Bu yüzden Gönlün ta kendisi olmuştur. Nasıl ki ateşe konulan odun yanarak kor halini alınca kendisine de ateş denilirse, kâinatın Efendisinin (sav) kalbide sevgi ateşiyle kor misali gönül ile tevhide ulaşmıştır. Başka bir ifadeyle kendisi yok olmuş Hakkın gönlü olmuştur. Efendimizin (sav) ekmel varisleri de Efendimizin (sav) kudret eliyle kalpleri parlatılmış ve cilalanmıştır. Onlardan hakikatten maada bir şey gözükmemiştir.

Hâcegân yolunda kalp temizliği için önce zikir emredilmektedir. “Zikirsiz fikir olmaz” buyrulmaktadır. Sebebi ise zikir ile kalp aynasının pasının, kirinin temizlenmesi; tefekkür, murakabe ve mukaşefe ile cilalanması istenmiştir. Hastalıklardan kurtulan kalp, akıl ve feraset gözü ile Hakkın seyrine hayran hayran dalmakla kalmamış, Hâcegân uluları insana hizmet etmek için tabiri caizse Allah’tan geri dönerek insana hizmeti tercih ile insanları Hakka götürmeye sa’yü gayret etmişlerdir. İnsanlık adına kendilerini feda etmişlerdir. Bu sebeptendir ki İmam Efendi (Osman Bedrüddin Erzurimi Hazretleri) insanlık bugün bunca isyana rağmen Allah’u Teâla tarafından rızıklandırılıyorsa, bu tarz zatların “insanı kâmillerin” yüzü suyu hürmetinedir, “sureten bu zatlara benziyor oluşumuzdandır” buyurmaktadır.

Rivayet edilir ki bir gün derviş Yunus’a Mevlana hazretlerinin mesnevisi hakkındaki görüşleri sorulmuş ve cevaben “ne kadarda çok lafı dolandırmış” buyurmuşlar. Akabinde “ete kemiğe büründüm Yunusleyin göründüm” cevabını vererek sanki mesneviyi bir cümle ile özetlemişlerdir. Biz de Yunus Emremizin bu sözünden cesaret alarak lafı dolandırmadan kalp ve kalbi selim olmak meselesini bir şiirle anlatmak ve akabinde şiirin her satırını bir başlık ve o başlığı da anahtar yapmak suretiyle kalbin sır perdelerini aralamak istiyoruz.

Gönüldedir kenzi irfan,
Gönüldedir lütfü ihsan,
Gönüldedir sırrı Yezdan,
Gel gönüle gir gönüle.

Gönüldedir bahri umman,
O ummanda dürri mercan,
Gönüldedir sırrı sübhan,
Gel gönüle gir gönüle.

Gönüldedir aşk muhabbet,
Gönüldedir küfür nikmet,
Gönüldedir merkeziyyet,
Gel gönüle gir gönüle,

Hikmet ehli böyle demiş,
Ehli gönül tasdik kılmış,
Hâce gönlü böyle bilmiş,
Gel gönüle gir gönüle.

       (Hâce-i Hâcegân, İstanbul)

                                

[1] Taberani, İhya, c.4,s.32

a.    Terim Tanım:

Kalp; Arapça bir kelime olup (ق-ل-ب) kökünden gelmektedir. Lügatte; bir şeyin içini dışına çıkarmak, altını üstüne getirmek, bir şeyi başka bir şeye dönüştürmek ve değiştirmek[1], vücutta kan dolaşımını sağlayan organ,[2] şeklinde tanımlanmaktadır. Kalp; bugünkü Türkçe’de bizim anladığımız manada “yanar-döner olan” anlamındadır. Kalpazanlıktaki (sahte para basma) “kalp (taklit etme)” ile ve yine bukalemün kelimesi içinde yer alan “kalp” ile aynıdır. Kalp, taklit eden demektir. Bu yönüyle kalp taklitçidir. Bukalemün gibi hemen girdiği kabın rengini alır. Bukalemun kelimesi, Arapça’da “ebu kalebun” yani “kalblerin babası” yani “yanar, döner olmanın babası” anlamına gelmektedir. Hakka dönerse, ateşe atılan odun misali köz gibi olur, ateş gibi kıpkırmızı olur, kendisine ateş bile dense yeridir. Bu kapsamda Hak gibi olur. Kalbin, kalpazanlığı muhteşemdir, öyle bir kalpazanlıkla Hakkı taklit eder ki tıpkı bukalemün gibi kimse anlamaz. Kişinin kendisi bile “enel Hak” diyebilir. Ancak kalp; küfre yönelirse, küfre dönerse bu sefer onu acayip taklit eder, simsiyah olur, Küfür olur. Bu kritik organa bu sebeple semantik bilimi açısından her şeye dönebilen anlamında “kalp” denilmiştir. Cenabı Hak, Kur’anı mübininde de bu anlamda ve bu semantikte kullanmıştır.

Dini ve tasavvufi anlamda kalp; şayet Hakka ayna olmuş ise bu sefer gönül ile eş anlamlı olarak kullanılmış, kalb-i selim adını almış, hakikate döndüğü için de hakikate dair bilgi ve düşüncenin kaynağı veya Hakkı gösteren letaife olarak tanımlanmıştır. Bir et parçası olan kalple bir ilişkisi olmakla birlikte ona “rabbani ve ruhani latife” veya “ilahi cevher” de denilmektedir[3].

b.    Kur’an ve Sünnette Kalp

Kur’an’da kalp konusunda dikkati çeker ifadelerin yer aldığı, özellikle mahiyeti, işlevleri ve dışa vurum şekilleri üzerinde çokça durulduğu görülmektedir[4]. Kur’an’da kalbin işlevsel yönüyle ilgili olarak insanın anlama, kavrama, düşünme ve eşyanın hakikatini bilme özelliklerinden bahsedilmektedir. “Kalpleri var ama onunla bir şey anlamıyorlar[5]”,”akletmek için onlarda kalp yok mu?[6]”, “kalbi olanlar için bunda öğüt vardır[7]” mealindeki ayetler bu duruma örnek olarak gösterilebilir.

İnsanın ve insanlığın bağlı olduğu ruhani bir cevher olan kalp; Kur’an’da ayrıca fuad[8], sadr[9], lüb, nüha[10] gibi isimlerle mecazî olarak da kullanıldığı gibi  lügat manasında belirtildiği üzere dışa vurum şekilleri kapsamında; değişken, renkten renge giren bir yapıya sahip oluşu üzerinde de durulmaktadır. Bu kapsamda kalbin;  küfür, nifak, takva, Hakkı kabul etme – etmeme, hidayet, dalalet, yumuşaklık, kabalık, ülfet, gaflet, korku, öfke, tereddüt, kuşku, şüphe, merhamet, katı kalplilik, hasret, huzur, kibir, kıskançlık ve isyan gibi hallerinin olabileceği bize bildirilmektedir.

Kur’an’da geçen ve yukarda zikrettiğimiz kalbin halleriyle ilgili bazı ayeti kerimelerin detayına bakacak olursak;

Akıl erdirme ve zihnen kavrama: “Yeryüzünde gezip dolaşmıyorlar mı, böylece onların kendisiyle akledebilecek kalpleri olsun[11]”

Akıl erdirememe ve kavrayamama: “Kalpleri vardır, onunla kavrayıp anlayamazlar; gözleri vardır, onunla göremezler[12]” Ayrıca: “Onların kalpleri mühürlenmiştir. Bundan dolayı kavrayıp anlayamazlar[13]”

İmanın mahalli: “Onlar, öyle kimselerdir ki, (Allah) onların kalplerine imanı yazmış ve onları kendinden bir ruh ile desteklemiştir.[14]”  “İmanın mahalli kalptir.[15]”

İnkârcı ve kibirli: “Ahirete inanmayanların kalpleri ise inkârcıdır ve onlar müstekbir (büyüklenmekte) olanlardır.[16]” Başka bir ayette: “Onlar (kâfirler), Allah’ın, kalplerini, kulaklarını ve gözlerini mühürlediği kimselerdir. Gafil olanlar da onların ta kendileridir[17]”

Nifak: “Münafıklar kalplerinde olanı kendilerine haber verecek bir surenin aleyhlerine inmesinden çekiniyorlar.[18]”

Hidayete yönelen: “Kim Allah’a iman ederse, onun kalbini hidayete yöneltir. Allah her şeyi bilir.[19]” Başka bir ayette: “Hiç şüphesiz bunda (geçmişleri helak etmekte) kalbi olan veya bir şahit olarak kulak veren kimse için elbette bir öğüt vardır.[20]”

Gaflet: “Kalbini bizi zikretmekten gaflete düşürdüğümüz, istek ve duygularına (hevasına) uymuş olana itaat etme.[21]”

Tatmin olma, emniyet ve huzur: “Haberiniz olsun; kalpler yalnız Allah’ın zikriyle itminana erer, yatışır ve huzura kavuşur.[22]” Bir başka ayette: “Müminlerin kalplerine; imanlarına iman katıp arttırsınlar diye, güven duygusu ve huzur indiren O’dur.[23]”

Istırap ve kuşku: “Senden, yalnızca Allah’a ve Ahiret gününe inanmayan, kalpleri kuşkuya kapılıp da kuşkularında kararsızlığa düşenler izin ister.[24]”

Şefkat ve merhamet: “Ve O’na tabi olanların kalplerinde bir şefkat ve merhamet kıldık.[25]” “O, seni yardımıyla ve müminlerle destekledi ve onların kalplerini uzlaştırdı.[26]”

Kabalık ve katı kalplilik: “Eğer kaba ve katı kalpli olsaydın, onlar çevrenden dağılır giderlerdi.[27]”

Kur’an’ı Kerim; kalbin hallerinden bahsederek esrarlı bir üslup güzelliğiyle herşeyin kalpte olup bittiğini, iş göremez hale gelen bir kalbin,  akletme dâhil birçok imani ve ahlaki özelliklerini kaybedeceğini, Hakkın emirlerine ittiba ile de huzura ve itminana ereceğini ifade etmiştir.

Sünnete bakıldığında Peygamber Efendimiz (sav) kalbi; “Bakınız! Bedende bir çiğnem et vardır ki, o sıhhatli olunca bü­tün beden de sağlam olur; o fesada yüz tutunca da bütün beden bozulur gider. Dikkat edin! İşte o kalptir.[28]” şeklinde tarif buyurarak hem maddi, hem de manevi kalp sağlına işaret etmişlerdir.

Başka bir hadisi şerifte Hz. Peygamberimiz (sav) şöyle buyurmuşlardır.

Kalpler dört sınıftır;

1. Tertemiz bir kalp ki onun içinde alev alev yanan bir lamba vardır. Bu kalp müminin kalbidir.

2. Simsiyah bir kalp ki baş aşağıdır. Bu kalp kâfirin kalbidir.

3. Kılıflı ve kılıfının ağzı bağlı bir kalp ki bu kalp münafığın kalbidir.

4. Açık bir kalp ki orada hem iman hem de nifak bulunur. O kalpteki imanın misali baklanın misaline benzer. O baklaya tatlı su yardım eder. Oradaki nifakın misali ise çıbanın misaline benzer. O çıbanın gelişmesine irin ve sarı su yardım eder. Bu bakımdan iki maddeden hangisi galipse o kalp için bu galip madde ile hükmedilir[29].

Hz. Ömer efendimizden rivayet edilen bir hadisi şerifte Peygamber Efendimiz (sav);

-“Ey Allah’ın Resulü, Allah nerededir. Yerde mi gökte mi?

Hz. Peygamber cevap olarak şöyle buyurmuştur:

–Mümin kullarının kalplerindedir.[30]”; Yine “Benim arzım ve benim semam beni taşıyamadı. Ancak mümin kulumun kalbi taşıdı[31]” şeklinde ifadeyle kalbin manevi cephesine dikkat çekmek istemişlerdir.

Hz. Ali Efendimiz (kv), kalplere misal olarak; “Muhakkak Allahu Teâlâ’nın yeryüzünde kapları vardır. O kaplarda kalplerdir. Bu bakımdan kalplerin Allah’a en sevimli geleni; en incesi, en saf ve en dürüst olanıdır” şeklinde buyurarak Hakka sevgili olan kalbin ince, saf ve dürüst olması gerektiğini izah buyurmuşlardır.

Kalbin değişkenliği hakkında ise sevgili Peygamberimiz (sav);

Müminin kalbi rahmanın kudret parmaklarından ikisi arasındadır.[32]” ; “Kalbin misali kuşun misaline benzer her saat (başka bir renge, başka ) bir duruma girer.[33]”

Başka bir hadiste Peygamberimiz (sav);

“Ey kalpleri evirip çeviren Allah’ım benim kalbimi dinin üzerine sabit kıl. Bunun üzerine ashabı kiram Hz. Peygambere şöyle sordular;

Ey Allah’ın Resulü sen korkar mısın?

Bana teminat veren ne var? Kalp Allah’ın kudret parmaklarının arasındadır. Onu dilediği gibi evirip çevirir[34].”

Meymun b.Mehrandan rivayet edilen Hadisi Şerifte;

“Kul bir günah işlediği zaman onun kalbinde simsiyah bir nokta yazılmış olur. Ne zaman günahtan elini çekip tövbe ederse, kalbi kalaylanıp tertemiz olur. Eğer ikinci defa günah işlerse o siyah nokta kalbini kaplayıncaya kadar fazlalaşır” şeklinde buyurularak kalbin nasıl kirlendiğine ve nasıl temizlendiğine işaret edilmiştir.

Sonuç olarak; insanın ve tüm insanî faaliyetlerin, kalp denilen ve içinde aklında yer aldığı yönetim merkezi tarafından iyi bir iş bölümüyle yönetildiği; bu iş bölümünde göze görme, kulağa işitme, beyne düşünme ve diğer azalara da muhtelif görevlerin verildiği görülmektedir. Vücudun en ücra köşelerine kadar uzanan damarlar vasıtasıyla bedeni tümüyle saran ve onu kan deveranıyla canlı tutan maddî kalp, bu görevi itibariyle bedenin tamamına hâkim bir idareci konumundadır. Bu bağlamda Rabbani latife diye adlandırdığımız manevî kalp de insandaki tüm manevî organlarla bağlantılı olması ve onları kumanda etmesi bakımından da yönetici durumundadır. Hâcegân büyükleri kalbi; ülkeyi yöneten parlamentoya benzetmişlerdir. Ülkenin yönetim mekanı olan bu parlamentonun iç işleyişinde akıl başbakan, ruh ve ruhani değerleri; iyi (hayr) milletvekilleri, nefs ve avanesini ise şer milletvekilleri temsil etmektedir. Neticede kalp parlamentosunda alınan kararlarla (kanunlarla) insan (ülke) idare edilmektedir. Dolayısıyla insanın yönetim merkezi kalptir.

Yukarda zikredilen “Kul bir günah işlediği zaman onun kalbinde simsiyah bir nokta yazılmış olur. Ne zaman günahtan elini çekip tövbe ederse, kalbi kalaylanıp tertemiz olur.” şeklindeki Hadisi Şerifi bu bakış açısıyla yorumladığımızda işlenen günahla kalpte oluşan her siyah nokta; kalpte bulunan kötülüğü temsil eden bir milletvekili olarak yerini aldığı, tövbe ile onun vekilliğinin düştüğüne işaret edilmektedir. Mefhumu muhalifinden de Hakkın emirlerinin yapılması sonucu da  kalpte iyi bir milletvekilinin oluşacağını anlayabiliriz. Netice olarak parlamentoda nefs ve avanesini destekleyen şer çoğunluklu bir oluşum varsa akıla; zulmet ve kötülük yapması yönünde emirler (kanunlar) çıkararak, insanın (ülkenin) helakına sebebiyet vereceği gibi, ruha yardımcı iyi çoğunluklu milletvekillerinin oluşturacağı parlamentoda nefs temsilcileri azınlıkta kalınca emirler (kanunlar)  ruhun istediği doğrultuda rahmani ve hakkani çıkacak ve insan (ülke) sulh ve salah bulacaktır.

Yönetimde, prensip olarak personelin başarısı ya da başarısızlığı yöneticiye nispet edilmektedir. Bu bağlamda insanın maddi-manevî tüm faaliyetlerinden de kalp sorumludur. Nitekim görüp ibret almayan gözden ve doğruyu işitmeyen kulaktan kalp sorumlu tutulmuştur. Bu nedenle maddi kalp ile manevi kalp iç içe ve birbirleriyle bağlantılıdır. Akıl ve onun bulunduğu yer olan manevî kalp; insanın mana cephesinden sorumlu organ iken bunlara paralel işlev gören beyin ile maddi kalp de insanın maddi varlığını korumakla sorumlu zahir organlarıdır. Aralarında yer alan ilişkiler de bu bakımdan birbirleriyle benzerlikler arz etmektedir.

Bu yaklaşım, insanda kalp ve akıl şeklinde çift başlı (düalizm) bir yönetim olduğu anlamı taşımaz. Akıl bahsinde de izah edildiği üzere kalp, idarenin mekanıdır. Kalp parlamentosunun amiri akıldır. Akıl başbakandır. Ancak başbakan tek başına karar alamamaktadır. Parlamentodan ne kanun çıkarsa onu uygulamaktadır. Kalp parlamentosunda ruha yardımcı hakkani milletvekillerinin çoğunlukta olduğu yerde talimatlar (kanunlar) rahmani olunca akıl bu talimatları uygulayacak ve dolayısıyla  böyle bir kalp de kalbi selim adını alacak ve imanın mahalli olacaktır. Şayet nefs ve şeytanın ve avanelerinin çoğunlukta olduğu vekillerin bulunduğu kalpte bu sefer emirler (kanunlar) şer yönünde çıkacak, akıl şerre çalışacak, bu sefer kalp; küfrün, nifakın, şerrin mahalli olacaktır.

                                

[1] Cevheri, I, s.204; Lisanü’l-‘Arab, “kalb” maddesi

[2] Uludağ, Süleyman; “Kalb” in: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi c.24, İstanbul, s.230

[3] Uludağ, “Kalb” , T.D.V.İ.A,  s.230; Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.4, s.9.

[4] Uludağ, “Kalb” , T.D.V.İ.A,  s.230

[5] A’raf,  179

[6] Hac,  46

[7] Kaf, 37

[8] İsra, 36

[9] Al-i İmran, 119; En’am, 125; Zümer, 22

[10] Taha, 54 – 128

[11] Hac, 46

[12] A’raf, 179

[13] Tevbe, 87

[14] Mücadele, 22

[15] Hucurat,14

[16] Nahl, 22

[17] Nahl, 108

[18] Tevbe, 64

[19] Tegabün, 11

[20] Kaf, 37

[21] Kehf, 28

[22] Rad, 28

[23] Fetih, 4

[24] Tevbe, 45

[25] Hadid, 27

[26] Enfal 62-63

[27] Ali İmran, 159

[28]–Buhârî, iman 39; Müslim, müsâkat 107

[29] Ramüz El-Ehadis, s.228, hadis No:1; İmam Ahmed Taberani; İhya, c.4,s.27; Müsned, c.III, s.172

[30] Taberani, İhya, c.4,s.31

[31] Taberani, İhya, c.4,s.32

[32] Müslim, ihya, 4, s.41

[33] Suad El Hâkim, Yirmibirinci Yüzyılda İhya Ulûmi’d-Din, c.4, s.99

[34] Tirmizi, ihya, 4, s.98