ff. Tefekkür – Tezekkür İlişkisi

Kur’anı  Kerimde,  tefekküre  işaret eden  bazı  ayetlerde, tefekkür etmek  eylemi “fekera” (ف-ك-ر) fiili  ile değil de “zekara”  (ذ-ك-ر) fiili ile genellikle “öğüt alıp düşünmek” şeklinde tercümelerin yapıldığı görülmektedir. Örneğin Bakara suresi 269. ayette; “Temiz akıl sahiplerinden başkası öğüt alıp-düşünmez”[1] Yine ; “Rabbim, ilim bakımından her şeyi kuşatmıştır. Yine de öğüt alıp-düşünmeyecek misiniz?[2]” ; “Bu, Rabbinin dosdoğru yoludur. Öğüt alıp düşünmesini bilen bir topluluk için ayetleri böyle birer birer açıkladık[3]”; “Yine de öğüt alıp düşünmeyecek misiniz? “[4]şeklindedir.

Tezekkür ile tefekkür arasındaki bu denli sıkı ilişki dikkat çekicidir. Tezekkürün anlaşılmasında önemli kavramlardan bir diğeri de zikirdir. Zikir ile tezekkürün fiil kökleri aynıdır. Zikir bilindiği üzere anmak hatırlamak manalarına gelmektedir. Biz tefekkürü, düşüncenin Allah’tan karşılık bulmuş hali olarak kısaca tarif ederek, “tefa’ul” babından türetildiğini ve  karşılıklı fikirleşmek manalarına geldiğini belirtmiştik. Tezekkür de Arapça kaidelerine göre “tefa’ul” babından türetilmiş olup karşılıklı anmak, zikirleşmek anlamına gelmektedir.

Tezekkürde bir hatırlama bir anma eyleminin Cenâb-ı Hakla karşılıklı olması hali vardır. Ayeti kerimede de buyrulduğu gibi; “فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ” “Fezkuruni ezkurkum”[5] yani “beni zikrederseniz bende sizi zikrederim”. Burada zikrin başlangıcının insan olduğu anlaşılmaktadır. Önce insan Cenâb-ı Hakkı zikredecek sonra Cenâb-ı Hak da insana mukabele edecek. Tefekkürde de durum böyledir. Önce insan düşüncesini ortaya koyacak sonra Cenâb-ı Haktan karşılık bulacak. Ancak tezekkürde insanın Hakkı nasıl düşüneceği, düşünmekten maksadının ne olacağı daha sarih bir şekilde belirtilmiştir. Burada önce “öğüt alın”  buyrulmaktadır. İnsan önce öğüt almalı sonra düşünmeli. Aldığı öğütler kendisinin düşünce ufkunu genişletmelidir.

Kur’anı Kerimin kendisi bu manada bir “öğüt” dür. Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisi de bir öğüt vericidir. Yine tüm peygamber efendilerimizde birer öğütçülerdir. Bu manada onların kâmil varisleri, onun yolunun takipçileri birer öğütçülerdir. Bu yüzden hadisi şerifte; “الدين النصيحة” “eddinü nasiha”[6], “Din nasihattir, öğüttür” buyrulmuştur. İşte tezekkürde düşünce ufkunun açılması, zikredilen öğüdün alınmasına bağlanmıştır.

Tezekkürde alınan öğüt; kulakla, dinlemek yoluyla elde edilen öğüt değildir. Tezekkürde öğütün muhatabı Bakara suresi 269. ayette buyrulduğu gibi temiz akıl sahipleridir. Öğütü bizzat aklın kendisi almaktadır. Akl-ı selim, insana doğuştan verilmiştir. Saf haldedir. Tabî olarak insanda bulunur. Hadisi şeriflerde buyrulduğu gibi “her doğan İslâm fıtratı üzerine doğmuştur. Ancak onu anne ve babası kendi dini üzerine yetiştirir.”[7] İnsan ekmeliyetinin gereği akl-ı selim doğar. Bazı insanlar bu akl-ı selimi kaybetmeden daha da mükemmele götürürken, kimileri bu temiz aklı bozup sapkınlığa düşebilmektedir. Bu sebeple başta Kur’an olmak üzere tüm zahir dünya, insanın aklının muhatabı olarak kendisine öğüt verir. Lisanı hal ile der ki “yerin ve göğün sahibi Allah’ (cc) dır”.

Bu nedenle tezekkür; aslında tefekkürün başlangıç halidir. Akıl saf halde iken kendisine dışardan çarpan etkiler (öğütler) vardır. Temiz akıl sahipleri bu uyarıları, öğütleri doğru algılarlar ve sonuca giderler. Her şeyin sahibinin Cenâb-ı Hak olduğunu hatırlarlar. Bu duruma tezekkür denilmektedir. Kişi dışardan aldığı öğüdü doğru algılar ve düşünmeye başlar. Bu düşünce onu Hakka götürür, onu hatırlar. Bu aşamadan sonra tefekkür devreye girer, öğüt alınmış, öğütün sahibi hatırlanmış halde yer alan bir düşünce, artık dış dünyaya zuhur etmiştir. Şayet böyle bir düşünce Cenâb-ı Haktan da karşılık bulmuşsa biz bu amele mükemmil bir tefekkür deriz. İşte bin yıl ibadete denk düşünce bu şekildedir.

Meseleyi kısaca toparlayacak olursak, insan öğüt vericinin mesajları vasıtasıyla düşünecek, bu düşünceye tezekkür denilecek, tezekkür sonucu oluşan düşünce Cenâb-ı Haktan karşılık bulacak ve buna tefekkür denilecektir. Neticede kişi hem Cenâb-ı Hakkın zatına muhabbet kesbedecek hem de bu muhabbet sonucu Cenâb-ı Haktan alınan karşılığa da hikmet denilecektir. Öyleyse tefekkürle hikmet arasında da ilginç bir ilişki vardır.

hh. Tefekkür – Hikmet İlişkisi

Bir gün Hâcegân yolunun büyükleri ile Hikemi Ataiyyeyi mütalaa ediyorduk. Hikemi ataiyye için sarf edilen meşhur bir söz vardır, “eğer namazda fatihadan sonra Kur’an ayetleri dışında bir şey okunsaydı bu hikemi ataiyye olurdu” buyrulmuştur. Çok acayibime gitmişti. Bu küçücük risalede ne hikmet var ki namazda okunacak kadar güçlü donanıma sahip? Cevap çok geçmeden Hâcemizden geldi. “Hikem Allah’tan alınan bilgidir” buyurdular. Bu söz üzerinde çokça düşündüm. Nasıl bir şey ki İnsan gidip Allah’tan bir bilgi alabilir. İnsandan mütevellit bir söz,  nasıl Hakka ait olabilir?

Düşünceler alıp götürdü beni, ayeti kerimede Cenâb-ı Hak Peygamber Efendimiz için “وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوٰىؕ اِنْ هُوَ اِلَّا وَحْيٌ يُوحٰىۙ” : “vema yentıgu anil heva in huve illa vahyun yuha” yani “o (sav) size bir şeyler söylerse hevasından değil bizden söyler”. Demek ki kâmil insan örneği Peygamber Efendimiz (sav) Haktan bir şeyler alıp söyleyebiliyorsa bu tüm insanlığa açılmıştır diye düşündüm. Sonra Hâcemiz bizim hikem karşısında bu kadar hayretimizi görünce dayanamadı ve buyurdular ki; “Hikem yaşanılan zamanın hikmeti, her zamanın hikmeti farklı olabilir” buyurdular. Yani İnsan canlı ve yaşamını sürdüren bir varlık, Cenâb-ı Hakta her an bir iş üzerine, Ataullah İskenderiye hazretlerinin tefekkürü sonucu Cenâb-ı Haktan getirdiği o zamanki bilgi, o zamanın hikmeti, bu gün Cenâb-ı Haktan alınacak taze bilgiler olabilir. Yani insan bugün haktan taze haberler, bilgiler alabilir. İşte Cenâb-ı Haktan alınan taze bilgiye “hikmet” denilmektedir. Geçmiş büyüklerin kitaplara döktükleri sözler de elbette hikmettir, ancak onlar o zamanın hikmetleridir. Bu günün hikmeti farklılık arz edebilmektedir.

Yine bir gün imamı azam efendimiz, Cenâb-ı Haktan aldığı taze bilgileri talebelere aktarırken imamı Yusuf efendimizin sohbeti not ettiğini fark eder. İmamı azam efendimizin imamı Yusuf efendimize nasihati çok önem arz etmektedir. “Benim sözlerimi not etmeyiniz. Bugün Cenâb-ı Hakkın bizdeki tecellisi böyle zuhur etti, yarın farklı bir tecelli olabilir, farklı bir şey söyleyebilirim” buyurmuşlardır.

Mecellede yer alan altın ahkâmlardan biri olan “Ezmanın tağayyürü ile ahkâmın tagayyürü inkâr olunamaz” hükmü vardır. Yani “zamanın değişmesi ile ahkâmın değişmesi inkâr edilemez” denilmektedir. İşte bu yüzden İçtihat kapısı kapanmamıştır.

ıı.  Tefekkür – İnsanı Kâmil İlişkisi

Kuranı Kerim, insanlar için en iyi öğüttür. En büyük öğüt verici Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisidir. Yine Cenâb-ı Peygamberimizin de öğüt verici olduğu aşikârdır. Peygamber varisleri olan âlim, kâmil insanların da öğüt verici oldukları tartışmasızdır. İnsan şayet aklını; dünya ve nefs batağında kirletmemiş ise Kur’an ve Sünnette yer alan öğütleri alıp düşünerek doğruyu bulması mümkündür. Ancak günümüzde insanların çoğunun kirlendiği,  insan çöplüğü haline gelen bu çağda, her şey Allah Allah diye bağırırken halen bunca zulmet, bunca isyan işlenebiliyorsa demek ki öğütleri görmeyen göz, işitmeyen kulak, algılamayan dimağların çok olduğu görülmektedir. Bu kirlenmişlik içerisinde ibadetle bir yere varamadığımız gibi tefekkürle de bu sıkıntılarımızı aşabilecek kudrete sahip değiliz. Bize öğüt olan Kur’anı açtığımızda sıkılıp hemen kapatabiliyoruz. Kendisini kapatma kudretine sahip bir akıl ondan öğüt almayı kabul etmiyor. Bu yüzden Hâcegân pirleri “kitap mürşid olamaz” buyurmuşlardır. İşte çizdiğimiz bu genel çerçevede devreye âlim, kâmil, varisi nebi insanlar girmektedir. Temiz akıl sahibi, meselesini her an tefekkürü ile Hakka götüren ve bir çözüm alabilen, taze bilgi getirebilen insanlar. Bu insanlar akılda yer alan kirliğin kalbe sirayet ettiğini keşfederek temizlik hareketini önce akılda sonra kalpte yaparak aklın ve kalbin selime döndürülmesine gayret etmektedirler. Öğüt verici kâmiller, öğütleri ile insanı aslına döndürmektedirler. Öğütlerle / sohbetlerle yenilenen insan sağlıklı düşünmeye başlamakta, tezekkürü gelişmekte, kalitesi artmakta ve dolayısıyla tefekkür ufku açılmakta ve tefekkürdeki isabeti, hakikati algılamadaki dikkati artmaktadır. Hadisi şeriflerde hikmetten bahsederken “mü’minin yitiğinden” bahsedilir. Böylelikle insan yitiği olan hikmeti bulmuş olmaktadır.

Tefekkürün kelime anlamının fikirleşme olduğundan bahsetmiştik. İki kişi arasında cereyan eden fikirleşme eyleminde insanı kâmilin rolü bu yönüyle de önem arz etmektedir. İnsan düşüncesinin Hakka ulaştığını veya nereye kadar ulaştığını nasıl tespit edecek? İsabet edemeyen düşüncedeki eksiklik ne? Bunu nasıl bilip çözecek? İşte insanı kâmilin, gerçek manada âlimin rolü burada başlamaktadır. İnsan bu gibi zatlarla müzakere ve mütalaa ederek hedefe yaklaşmaktadır. Bugün ortada bunca fikir olmasına rağmen Hakkın inayeti, rahmeti ve bereketi olmadığı gibi birçoğunun da bir bir ölüp gittiği görülmekte ise bu fikirlerin mükemmil bir tefekkür sonucu olmadığı, haktan tam bir karşılık bulmadığı anlaşılmaktadır. Kısacası sağlıklı bir doğum olmamıştır. Malum bir doğum için geçen süreç ne kadar önemlidir. Annenin beslenmesi, çocuğun beslenmesi, aylık mutat doktor kontrollerinin yapılması, işin uzmanınca takip edilmesi lazımdır.

Tefekkürde de doktor kontrolü gibi düşüncenin tefekküre dönüşmesi an be an insanı kâmil tarafından izlenmelidir. Zira akla zarar, dış etkenlerin insanı aldatması an meselesidir. Bugün kendisini peygamber olarak gören kişiler fikirlerinin Cenâb-ı Haktan karşılık bulduğunu hatta ve hatta kendilerinin Cenâb-ı Hakla görüştüklerini iddia etmektedirler. Bu kişilerin bu noktalara gelmelerinde “fikirleşme” eksikliği olmuştur. Akıllarıyla geldikleri her noktayı, o noktadan daha önce geçmiş âlim kâmil insanlarla müzakere, mütalaa etmemişlerdir. Cenâb-ı Hakka vardık dedikleri yeri çek edecek kişiler olmadığı için yoldan çıkmışlardır. Bu yüzden tefekkürde iki kişi vardır bu ikinci kişi ise başta hazırlık aşamasında insanı kâmildir. Tıpkı yüzme öğrenme gibi. Önce eğitmen, yüzmeyi deneme yanılma ve talimle öğretir. Öğrenince de artık siz kendiniz yüzersiniz.

İşte insanlığa yol açabilecek fikirler, gerçek bir tefekkür sonucu doğarlar, tabiri caizce Cenâb-ı Haktan mühürlenerek tasdik görürler. Bu fikirlerden birisi de Hâcegân fikriyatıdır. Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisinden tasdik görmüş olup, kıyamete kadar devam edecektir.

Cenâb-ı Hak bize bu fikriyatı anlamayı, ona göre amel etmeyi, gerçek manada tefekkürle o bahri ummana dalmayı, her aşamada dostlarıyla birlikte olmayı, onlardan her aşamada layıkıyla öğüt alıp düşünmeyi bizlere nasip eylesin. Bu tarz tefekkürüyle zatına muhabbeti ve bu muhabbeti vasıtasıyla hikmetini bizlere ihsan eylesin. Bizi bize bırakmasın,  sapık fikir ve akımlardan akıllarımızı muhafaza buyursun.

                    Hâce-i Hâcegân [8]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Bakara Suresi, 269. ayet.: “وَمَا يَذَّكَّرُ اِلَّٓا اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ” ; “ Allah, hikmeti dilediğine verir. Kime hikmet verilmişse şüphesiz ona çokça hayır verilmiştir. Bundan ancak akıl sahipleri ibret alır”.

[2] En’am, Suresi, 80. ayet; “وَسِعَ رَبّ۪ي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًاۜ اَفَلَا تَتَذَكَّرُون” : “Rabbimin ilmi her şeyi kuşatmıştır. Hâlâ düşünüp öğüt almayacak mısınız?”

[3] En’am Suresi, 126. ayet; ” قَدْ فَصَّلْنَا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ” ; “Bu Rabbinin dosdoğru yoludur. Şüphesiz düşünüp öğüt alacak bir toplum için âyetleri ayrı ayrı açıkladık.”

[4] Yunus, Suresi,  3. ayet.: “َفَلَا تَذَكَّرُونَ” ; “Doğrusu sizin Rabbiniz gökleri ve yeri altı günde yaratıp sonra arşa hükmeden, işi düzenleyen Allah’tır, izni olmadan kimse şefaat edemez. İşte Rabbiniz olan Allah budur. O’na kulluk edin. Yine de öğüt alıp düşünmez misiniz?”

[5] Bakara Suresi, 152. ayet.:”فَاذْكُرُون۪ٓي اَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا ل۪ي وَلَا تَكْفُرُونِ۟” : “Beni zikrederseniz ben de sizi zikrederim. Bana şükredin, sakın nankörlük etmeyin.”

[6] Müslim, Îmân 95. ; Buhârî, Îmân 42; Ebû Dâvûd, Edeb 59;  Tirmizî, Birr 17; Nesâî, Bey’at 31, 41.

[7]  Buhârî, Tefsîr, (Rûm) 2; Müslim, Kader, 22.: “مَا مِنْ مَوْلُودٍ إِلاَّ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ ، فَأَبَوَاهُ يُهَوِّدَانِهِ أَوْ يُنَصِّرَانِهِ أَوْ يُمَجِّسَانِهِ” : “Her doğan İslâm fıtratı üzerine doğar, sonra anne babası onu Yahudi, Hıristiyan ya da Mecûsî yapar”.

[8] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası.

cc. Cenâb-ı Hakkın Zaatının Tefekkürü

Kur’anı Kerimdeki tefekkür ayetleri incelendiğinde evrenin yaratılışı, kâinatta oluşturulan sistem ve sistemin işleyiş mükemmelliğine vurgu ile Cenâb-ı Hakkın kudretine dikkat çekilerek eserden müessire gidiş formülü üzerinde durulmaktadır. Al-i İmran suresi 190. ayette; “Göklerin ve yerin yaradılışında, gece ve gündüzün birbiri arkasına gelişinde aklı selim kimseler için gerçekten açık ibretler vardır.” Bir sonraki ayet; “Göklerin ve yerin yaratılışı hakkında (tefekkür ederler) derin derin düşünürler ve Rabbimiz! Sen bunu boşuna yaratmadın. Seni tesbih ederiz(derler)”  şeklindedir.

Hadisi şerifler incelendiğinde, tefekkür kavramının fazileti yanında tefekkür ameliyesinin de bir sınırının olduğu ve bu sınırların nerelere kadar uzandığı belirtilmektedir. Bu sınır Cenâb-ı Hakkın zatına kadardır. Zira efendimiz (sav)  “Allah’ın yarattıkları hakkında düşünün. Allah’ın zatını düşünmeyin. Allah’ın zatı hakkında düşünmeye güç yetiremezsiniz[1]” buyurmuştur. Burada vurgulanmak istenen şey tefekkürle Hakkın zatının anlaşılamayacağı hususudur. Çünkü tefekkür de bir kuşatma ve hâkimiyet sağlama vardır. İnsan ne kadar tefekkür ederse etsin Cenâb-ı Hakkı kuşatamayacağına göre bu konuda düşünülmemesi gerektiğine işaret edilmiştir. Ancak bu demek değildir ki insan Cenâb-ı Hakkın zatının muhatabı olamaz.

İnsan, Cenâb-ı Hakkın hem zatının, hem de sıfatlarının muhatabıdır. İnsanı eşrefi mahlûk kılan da Hakkın bu sıfatlarına muhatap oluşudur. Öyleyse tefekkür ve zatı arasındaki ilişki nedir? Sorusu gündeme gelmektedir. Tefekkür, mademki yetmiş yıl ibadetten üstündür. Öyleyse zata mazhariyete bir anahtar ibadet varsa bu da tefekkürden başkası değildir.

dd. Tefekkürün Meyvesi Cenâb-ı Hakkın Zatına Muhabbettir.

Ayeti kerimelerde tefekkürün usulü anlatılmaktadır. İnsan önce kâinat kitabına bakmalı, gecenin ve gündüzün peşi sıra gelişini, dağların ve evrenin yaratılışını, her şeyin kendisinin emrine verilişini tefekkür etmelidir. Peki, tefekkürden sonra ne olmalı?  Sonuçta Cenâb-ı Hakka karşı bir maiyet kesbî söz konusu olmalıdır. Bir yakınlık olmalı, bir muhabbet başlamalıdır. Her şeyi bizim için yaratan ve bizim emrimize veren varlığa karşı insan nasıl bir hal alır, bunun tarifi olmaz. İşte sıfatların tefekkürü sonucu insanda meydana gelen şey zaata karşı oluşan muhabbetten başka bir şey değildir. Zira kutsal emaneti yalnızca insan yüklenmiştir. Zata mazhariyet lutfu yalnızca insana verilmiştir. Bu emaneti misal âleminde taşıyacak başka bir canlı varlık yoktur. Ayeti kerimede de bu emanetin insan tarafından yüklendiği açıkça vurgulanmıştır.

İşte bu manevi emanete sahip eşref varlık olan insanı, Cenâb-ı Hakkın zatına kadar götüren tefekkür ameliyesinin neticesinde varılan son nokta, karşısındaki varlığın ne kadar yüce ve üstün, kendisinin de aslında ne kadar aciz olduğunun anlaşılmasıdır. Peygamber Efendimizin (sav) her hali ayrı bir kemâldir ancak Hâcegân ulularının biz insanlara örnek için izah buyurdukları bir hali özellikle dikkat çekicidir. Efendimizin (sav) tefekkürünün zirvede olduğu veya beşeriyetin kemâlâtının ulaşabileceği en üst nokta diye tarif edilen halin “Yarabbi benim seni layıkıyla bilmem mümkün değil, seni layıkıyla bilemedim yarabbi!” dediği an olduğu buyrulmuştur. Bu sebeple tefekkür, Hakkın sıfatlarından başlamalı ve meyvesi de Cenâb-ı Hakkın zatına muhabbeti doğurmalı ama bunun yanında azameti karşısında da acziyeti getirmelidir.

ee.  İnsan Denen Eşrefü Mahlûkatın, Yine Bizatihi Kendisini Tefekkürü

Hâcegân büyükleri varlık âleminde üç kitaptan bahsederler. Bunlardan birincisi Kur’anı kerim kitabı, ikincisi kâinat kitabı, üçüncüsü insan kitabı olduğu buyrulmuştur. Kur’an üzerinde tefekkürün yapılması gerektiği yine Kur’anda belirtilmiştir. Kâinat kitabı üzerinde de tefekkür edilmesi gerektiği hem ayetlerde hem de hadisi şeriflerde bildirilmektedir. Ancak insan üzerinde yapılması gereken tefekkür biraz farklılık göstermektedir. İnsanın çamurdan nasıl yaratıldığı, sonraki merhalelerde neler olduğu hakkında ayetlerde detaylı izahlar bulunmaktadır. Ancak yine de mevzu bahis insan olunca durum özellik arz etmektedir. Ayeti kerimelere bakıldığında; “insanın yeryüzünde Allah’ın halifesi oluşu” meselesi, yine insanlığa yol gösterici olarak “peygamberlerin gönderilişi”, “âlimlerin varlığı ve peygamberlere mirasçı oluşu”, “Allah’a itaat meselesi”, bu itaatin gerçekleşmesinde Peygambere (sav) itaatin rolü, “ulül emr” diye nitelendirilen kişilere itaat, salihlerle birlikte olmaya teşvik gibi hususlar birlikte değerlendirildiğinde insanın iki yönüne işaret edildiği görülmektedir. İnsan zahirde mahlûk bir varlıktır. Bu yönüyle Cenâb-ı Hakkın sıfatlarıyla bir paylaşımı vardır. Dolayısıyla bu sıfatların tefekkürü mümkündür. Ancak insan mana yönü olan Hakkın zatına mazhariyet kesbetme yönü olan bir varlık oluşu nedeniyle tefekkürü yasaklanan yönleri de bulunmaktadır. Belli noktalarda tefekkür değil, itaat, teslimiyet, arkadaşlık, dostluk, beraberlik söz konudur.

İnsan tefekkürde hem en iyi malzeme hem de kısıtlı bir alandır. Özellikle Cenâb-ı Hakka yakınlık kesbetmiş, onun yeryüzünde manevi temsilcisi olmuş kişilerle birliktelik tabiri caizse Hakkın zatına doğrudan yol bulunan bir alandır. Bu alanda insanın gözünü kapatıp düşünceye dalması yani tefekkürü gaflet bile olabilmektedir. Belki binlerce yıl tefekkürle elde edilen şeyle karşı karşıya kalınmaktadır. Nasıl ki bir saat tefekkür yetmiş yıl ibadetten üstünse, bir saat hak dostlarıyla birliktelik yetmiş yıl tefekkürden üstün olabilmektedir. Buradaki alış veriş başka bir şeydir. Cenâb-ı Hakkın kendisinden insana doğrudan gelen bağ vardır. Buralara hadisi şeriflerde belirtilen mukarreb meleklerin dahi girmesi mümkün değildir. Dolayısıyla insanın buraları algılama araçları farklıdır. Gönülden gönüle, kalpten kalbe diye tarif buyrulan bir halle karşı karşıyalık vardır.

Öyleyse insanın tefekkür edilebilen yönleri olduğu gibi, tefekkürle algılanması mümkün olmayan yönlerinin de olduğu unutulmamalıdır. Bu demek değildir ki sen Allah dostunu, peygamber varisini buldun aklını bir köşeye koy, tefekküre ve düşünceye hacet yok. Asıl Allah dostlarıyla beraberlik insanın kalbini ve aklını genişletir, kalp ve akıl genişledikçe düşünce ufkunun genişlemesi, fikrin Cenâb-ı Haktan karşılık bulması daha çok söz konusu olmaktadır. Yani Allah dostuyla beraberlik senin aklını fikrini açmıyorsa kusura bakma senin ki beraberlik değildir.

İnsanın tefekkürü ile varacağı yer aslında yine insanın kendisidir. Zira bütün varlık kendisine boyun eğdirilmiştir. Ayeti kerimede; “O göklerde ve yerde ne varsa hepsini kendi katından (bir lütuf olmak üzere) size boyun eğdirmiştir. Elbette bunda düşünen bir toplum için ibretler vardır[2]” buyrulmaktadır. Hâcegân büyükleri insanın büyüklüğüne işaret için “kâinatta bir şey yok, ne varsa insan da var” buyurmaktadırlar. Sahabe efendilerimiz dostluğu, arkadaşlığı, sevgiyi, aşkı Efendimizde (sav) yaşamışlardır. Tefekkürleri, onları neticede Efendimize götürmüştür. Cenâb-ı Hakkın zatına muhabbeti Efendimizin şahsında yaşamışlardır. Peygamber Efendimiz bile arşa yükseldiğinde Cenâb-ı Hak ile görüştüğünde kendisine Ebubekir efendimizin sesiyle hitap edilmiştir. Bunların hepsi büyüklerimizin beyan buyurduğu insana işarettir.

Tefekkür, insana her aşamada lazımdır. İnsanı kâmil olunsa dahi Cenâb-ı Hakkı tanıyış ve anlayış nispetinde yakınlık derecesi olacağından insanlığın tekâmülünde ve Hakka yakınlığın ölçüsünde büyük rol yine tefekkür de olacaktır. Hâcegân pirleri “biz bulunduğumuz yerlere düşünce ile geldik. Zira düşünceden daha hızlı bir şey yoktur” buyurmuşlardır.  Amelle, zikirle veya sair ibadetlerle değil de düşünceyle, düşüncenin Cenâb-ı Haktan karşılık bulmasıyla geldik buyurmuşlardır.

Bu sözün hafızalarımıza kazınmasına sebep hikayeyi anlatamadan geçemeyeceğiz. Hâcegân yolunun büyüklerinden üstadımız ile bir ramazan umresinde yaşadıklarımız,  tefekkürün gücünü ve önemini ortaya koyar niteliktedir.

Hâcegân büyükleriyle bir umre ziyaretinde mescidi nebevide bir hak dostunun sofrasına iftara davet edilmiştik. Gidenlerimiz belki bilirler Türk asıllı olup Medine’de doktorluk yapan “Kocabaş” diye maruf bir zatın sofrasındaydık. Bu zatı muhterem bize Pakistan asıllı bir şeyhin geldiğini, Cenâb-ı Hakkı zikirle elde ettiği manevi hallerden ve bu halleri insanların irşadı için kullandığından bahsediyordu. Bizde meraklanmıştık. Hatta aleni insana teveccüh yaparak tasarrufta bulunduğunu söylüyordu. Tasavvufa yabancı olan kardeşlerimizin varlığını da düşünerek teveccüh, tasavvufta şeyhin Cenâb-ı Hakkın izniyle müridine dokunarak veya üfleyerek veya başka şekillerde yönelmek suretiyle müdahalede (müspet yönde) bulunması demektir. Bu zatı muhterem elini karşısındaki insanın kalbine koyup Cenâb-ı Hakkı zikre başlıyor, yaşadığı hali eliyle tabir caizse elektrik akımı gibi karşı tarafa veriyor, karşı taraf da bu elektrikten çarpılmış gibi etkilenip “Allah” diye cezbeye kapılıyordu. Bu kişiyle bizi tanıştırmak istiyordu sofra sahibi kocabaş lakaplı doktor olan zatı muhterem. Nihayet başka bir iftar gününde denk geldik. Bende Pakistan asıllı bu zatı görme şerefine nail oldum. Büyüğümüze teveccühte bulunmak istedi. Hâcegân büyüğümüz de müsaade etti, bu zat aynı usulle gözleri kapalı Cenâb-ı Hakka yönelerek zikir halinde Hâcemize yöneldi, teveccühte bulundu. Hâcemizde cezbe hali olmadı. Bu zatla muhabbetleşildi. Bu zatı kaldığımız otele davet ettik. Pakistanlı şeyh otele geldi. Hâcemiz, şeyh efendiyi odasına aldı. Odalarında özel görüşmeler oldu. Çok değişik haller oldu. Birkaç oda ötede olmamıza rağmen Pakistanlı şeyhin aşırı cezbeye düşerek Allah diye bağırma seslerini duyuyorduk. Biz meseleyi daha sonra Hâcemizin ağzından dinledik. Odada yaşananlar ve Hâcemizin tefekküre ilişkin sözü hayatımıza yön veren şiarlardan olmuştur.

Otel odasında Pakistanlı şeyh efendi tekrar teveccüh yapmak isterler. Ve yaparlar. Ancak yine Hâcemizde cezbe olmaz. Pakistanlı şeyh bu duruma şaşırır. Zira günde ikiyüz elli bin Allah zikri yapmaktadır. Bu zikrin tesiriyle taşa yönelinse taş dile gelmektedir. Bunun üzerine Hâcemiz bir de biz size teveccüh yapalım derler. Ve bu zata Hâcegân yolunun büyüklerinin usulünce üfleyerek teveccüh yaparlar. Bu zat teveccühün etkisiyle öyle bir cezbeye kapılır ki, bu cezbeye o otelde bulunan herkes şahit olmuştur.

Daha sonraki günlerde şeyh efendinin Hâcemize talebe olmak isteğiyle geldiğine şahit olduk. Ancak Cenâb-ı Hakkın cilvesi buraları biz bilemiyoruz, Hâcemiz bu zata başka şeyler tavsiye etti, o gün bugün bu zatla bir daha karşılaşmadık.

Bu olanları anlattıktan sonra Hâcemiz; “Biz bulunduğumuz yere çok zikir çok ibadetle gelmedik, düşüncemizle geldik, düşünceden daha hızlı başka bir şey yoktur” buyurdular. Burada düşünceden kasıt tefekkürdür. Hâcegân pirleri aldıkları emaneti tefekkür binitiyle daha da zirvelere taşımışlardır ve el an bu gün de taşınmaya devam edilmektedir.

Pakistanlı şeyh efendinin geldiği yere, günümüz insanlarının aynı usulle gelmesi nerdeyse olanaksızdır. Zira yemeden içemeden başka bir işle meşgul olmadan Hakkı sürekli zikretmek gerekecektir. Günde iki yüz elli bin adet zikir için bazen yirmi dört saat bile yetmeyecektir. Ancak kişi, tefekkürle, varılan bu noktadan daha ilerisine dahi gitme imkânına sahip olabilecektir.

                    Hâce-i Hâcegân [3]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] El-İsfahânî, el-Müfredât, İstanbul 1986, s.578.; Ebu-ş-Şeyh, İbni Ebi-d-Dünya.

[2] Casiye, 13.

[3] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

a. Terim Tanım

Tefekkür kelimesi Arapça olup “fekera” ( ف-ك-ر ) fiili kökünden ve “Tefa’ul” babından gelmektedir. Sözlükte; herhangi bir mesele hakkında düşünme, zihni yorma, derin düşünme ve işin şuuruna varma gibi anlamlara gelmektedir.

Arapçada “tefa’ul” babından gelen fiillerde genelde “iki failden” bahsedilir ve bu iki fail arasında “karşılıklı” etkileşim, meselenin özünü teşkil eder. Bu yüzden “fikir etmek” fiili, “tefa’ul” babında kullanıldığında “fikirleşmek” şeklinde bir mana ortaya çıkmaktadır. Fikirleşen taraflardan biri tefekkürü yapan iken diğeri Cenabı Hakkın bizatihi kendisidir.

Istılahi olarak tefekkür; aklı selim olan kişinin aklından ortaya koyduğu “düş”ünün, temizlenmiş kalb (kalbi selim) ortamına indirilmesi sonucu (ki bu aşamada düş, kalbe düşünce “düşünce” olur) kalpte tenezzülen iskan buyuran, ilmin kaynağı Cenabı Hak ile etkileşime girerek, ürettiği düşüncenin Cenabı Haktan tasdik görerek insanın femi saadet dediğimiz ağzından çıkması şeklindeki ameliyeye tefekkür denir. Ağızdan çıkan düşünceye fikir, bu kişiye mütefekkir denir. Konu üzerinde detaylı açıklamalar ileride yapılacaktır.

b. Kur’an ve Sünnette Tefekkür

Kur’anı kerimde tefekkürle ilgili ayetlere bakıldığında; Al-i İmran suresi 191. ayette; “Göklerin ve yerin yaratılışı hakkında (tefekkür ederler) derin derin düşünürler”  Bakara 266. ayette; “İşte düşünüp anlayasınız diye Allah size ayetleri açıklar.”  Haşr suresi 21. ayette; “Bu misalleri tefekkür etsinler diye insanlara veriyoruz” Nahl suresi 10-11.ayette; “Şüphesiz bunda tefekkür eden (düşünen) bir toplum için işaret vardır“; Ra’d suresi 3. ayette; “Geceyi gündüzün üzerine örtüyor. Şüphesiz bunda tefekkür eden (düşünen) bir toplum için ayetler vardır” şeklinde yer alan ifadelerle tefekkürün mahiyeti ve önemine işaret eden çok sayıda ayetler bulunmaktadır.

Hadisi şerifler incelendiğinde tefekkür ayetlerinin nüzulü sırasında Efendimizin (sav) değişik hallere girdiği gözden kaçmamaktadır. Mesela sahabe döneminde iki kişi Hz. Âîşe’yi (ra) ziyaret ettiği sırada “Hz. Muhammed (sav)’de gördüğünüz etkileyici bir şeyi bize anlatır mısınız?” dediğinde Hz. Âîşeden (ra) rivayet edilen hadisi şerifte;

“Rasulullah (sav) bir gece kalktı, abdest alıp namaz kıldı. Namazda çok ağladı. Gözlerinden akan yaşlar sakallarını ve secde esnasında yerleri ıslattı. Sabah ezanı için gelen Hz. Bilâl (ra): “Ya Rasulallah (sav) geçmiş ve gelecek bütün günahlarınız affedildiği halde, sizi ağlatan nedir?” deyince, O (sav) : “Bu gece Yüce Allah bir ayet indirdi. Beni bu ayet ağlatmaktadır” dedi ve ayeti okudu: “Göklerin ve yerin yaratılışında, gecenin ve gündüzün gidip gelişinde elbette akl-ı selim sahipleri için ibret verici deliller vardır.[1]” Ondan sonra Rasulallah (sav): “Bu ayeti okuyup da üzerinde tefekkürde bulunmayan, düşünmeyen kişilere yazıklar olsun” dedi. Ayette geçen ve tefekküre davet edilen akl-ı selim sahiplerinin varmaları gereken netice ise bir sonraki ayeti kerimede şöyle zikredilmiştir;

“Onlar ayakta, oturarak ve yanları üzerine yatarken Allah’ı zikrederler, göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde tefekkür ederler, Rabbimiz, bunu boş yere yaratmadın, sen yücesin, bizi ateş azabından koru! (derler)[2]“

Tefekkürün önemine dair çeşitli rivayetlerle günümüze ulaşan ve üzerinde çokça durulan hadisi şeriflerden bazılarını burada zikretmeden geçemeyeceğiz. “Allah’ın yarattıkları hakkında bir saat tefekkür, bir gece ibadet etmekten daha kıymetlidir”; “Allah’ın azameti, Cennet ve Cehennem hakkında bir an tefekkür, bir geceyi ibadetle geçirmekten daha kıymetlidir” ;”Bir saat tefekkür, yetmiş yıl ibadetten daha hayırlıdır[3]” buyrulmaktadır.

c. Hâcegân Yolunda Tefekkür; Hâcegân Vakfı Fikriyatı

Hâcegân büyükleri, “Biz bulunduğumuz yere çok zikir çok ibadetle gelmedik, düşüncemizle geldik, düşünceden daha hızlı başka bir şey yoktur” buyururlar. Burada düşünceden kasıt tefekkürdür. Hâcegân pirleri aldıkları emaneti tefekkür binitiyle daha da zirvelere taşımışlar ve el an bugün de taşımaya devam etmektedirler.

Ayeti kerimede geçen “Allah nurunu tamamlayacaktır[4]” ibaresinde yer alan “nur” kelimesi, Kur’anın hükmü yanında “insan” olarak da tefsir edilmektedir. Yani insan tamamlanacaktır. Zira din tamamlanmıştır, tamdır. Nakıs olan insandır. İnsanın kemâlât yolculuğu bitmemiştir. Bu manada Hâcegân pirleri bile kendilerine bırakılan emaneti işlemeye devam etmişlerdir.

Bırakılan emanet, “maiyet sırrı” denilen Hakla birlikte yaşama sanatıdır. Cenâb-ı Hak ile birliktelikte hep kazanım vardır. Bu kazanımlar bir sonraki nesle devredilmekte neticede kemâlât bir önceki döneme göre daha da ileriye taşınmaktadır. Bu tıpkı zahirdeki teknoloji gibidir. Nasıl ki teknik durmadan ilerliyorsa kemâlât denilen şey de durmadan ilerlemektedir. İşte bu ilerleyişte kişinin yeri anlayışla belirlenmektedir. Anlayışın oluşması tefekkür ameline bağlıdır. Yani insan hangi aşamada olursa olsun kendisinin önünü açan en önemli alet veya kendisini hedefe ulaştıran en hızlı binit tefekkür olacaktır.

Bu manada Hâcegân Vakfı bir fikir ocağıdır. Günün kâmil insanları mesabesindeki zamanın hâcelerinin her an hay olan Cenabı Hakla yaşadıkları aşk ocağından elde ettikleri sıcak, mis kokulu ekmek misali, o demden elde edilen taze ve katışıksız muhabbet kokan o fikirlerin husule geldiği yerlerdir. Vakfın binaları gönüllerdir. Binalarla, okullarla, kurslarla vakit kaybetmez. Binalara değil insanlara yatırım yapar. Okulu, kursu, tekkesi gönlüdür. Seyyardır. Her yere sığar, açar kurar o demi yaşar yaşatır. Yer geldi mi hemen toplar, kapatır, pratiktir. Onun için bir insan dahi olsa önemlidir. Bir insan uğruna binlerce bina, okul, kurs feda edilebilir. Binalar, okullar, kurslar adı altında insanların feda edilmesine karşıdır.

Hacegan Vakfı fikriyatı maya gibidir. Sahibi Hace-i Kaniat Muhammed Mustafa (sav)’dır. O, ashabı güzini mayalamış, ashab da sonraki zamanın hâcelerini mayalayarak günümüze kadar bozulmadan gelmiştir. Tıpkı sütün yoğurtla mayalanması gibi. Bugün sağlıklı maya ile mayalanan yoğurt, bembeyaz ve tadı da ilk günkü yoğurdun tadındadır. Hâcegân Vakfı fikriyatı, bu maya misalidir. Nasibi olan herkesi mayalama gücüne sahiptir. Abı hayat gibidir. Serin, soğuk su gibidir. Her derde şifadır. Zira insanlığın tüm hastalıklarının sebebi iman zafiyetindendir. Allaha (cc) inandım diyen çoktur ancak Allah (cc) varmış gibi yaşayan azdır.

İşte zamanın Hâcesi, aşk ocağı denilen gönülden, her an hay olan ve tenezzülen iskan buyuran Cenabı Hakla yaşadığı anın deminden, anın hikmetini ve hakikatini istinbat edebilen, getirebilen kişidir. Bu dem sonucu çıkan yepyeni sıcacık bu fikirler, 70 yıl ibadet gücündedir[5]. Pas sökücü mesabesindedir. Hasta kalplere şifa, paslı gönüllere cila hükmündedir. Bugün, insanlığın ihtiyacı; zamanın münevver, mütefekkir, Allah adamları dediğimiz zamanın hâcelerinin Haktan getirdikleri, anın hikmeti mesabesindeki fikirlerdir. Bu adamlardan doğan fikirler, abı hayat gibidir. Bu hayat  suyu, önce kendilerine hayat verir, hay olurlar, yeniden dirilirler. Hararetlerini ve ateşlerini ancak bu su söndürür. Sonra mevhibe-i ilahi olan, bitmeyen ve tükenmeyen bu suyun bereketini Cenabı Haktan bilerek susuz çoraklaşmış gönüllere ulaştırma gayreti içerisine düşerler. Bilir ki gönüller Cenabı Hakkın evleridir. Yapılan her yeni gönül, Hakkın iskan buyuracağı evdir, yeni bir ocaktır, nice demlerin yaşanacağı yerdir.

Bilir ki, ateşi de veren O’dur. Suyu da veren O’dur. O’ndan O’na deveran eden O’dur. Yeter ki ortada sen olmayasın, ben olmayayım, hep O (cc), olsun.

…..

Ademliktir[6] insanı âdem[7] yapan,
O demdir âdemi ayakta tutan,
Demi demdir bu âlem,
Ademi âdemler doğuran,
Hâce-i Hâcegândır, yâri dost besti best.

Hülasadır insan bu kevni âlemin,
Hazreti insandır gaye-i kelamı kadimin,
İnsanı hazret yapan tohumudur kâmilin,
Hâce-i Hâcegândır, dostu yâr besti yâr.

…..

aa. Düşünce – Tefekkür Ayrımı

Tefekkür ile düşünce arasındaki ayrım, düşünme eyleminin Cenâb-ı Haktan karşılık bulup bulmamasına bağlıdır. Cenâb-ı Haktan karşılık bulmayan akıl ameliyesine düşünce denir. Düşüncede teklik vardır. Zannilik vardır. Tahmin vardır. Tefekkürde haktan bir karşılık olduğu için “hakikat” vardır. Bu düşünülen şey eşya ise ve Allah’tan karşılık bulmuş ise “eşyanın hakikati” sezilmiştir, anlaşılmıştır. Bu şekilde yapılan tefekkür yetmiş yıl ibadete karşılıktır. Yoksa insanın “ay”ı Allah yarattı, “yıldız”ı Allah yarattı, deyip bu eylem karşılığında yetmiş yıllık ibadet karşılığı beklemek ahmaklık olsa gerektir.

Yorum da bir düşünce mahsulüdür. Yorumda belki bir bilginin varlığı yoruma ağırlık kazandırabilir. Ancak ayeti kerimelerde Cenâb-ı Hakkın bizlerden istediği “tefekkür” eylemini karşılamadığı görülmektedir.

bb. Fikir, Düşüncenin Cenâb-ı Haktan Tasdik Görmüş Halidir.

Düşüncenin Cenâb-ı Haktan nasıl karşılık bulduğunu ve fikre / fikriyata dönüştüğünü Allah dostlarından olan Bişri Hafi hazretlerinin hayatından bir kesitle cevap verelim.

Bişri Hafi hazretlerinin İslâmi yaşantıya dönüş yapmadan önceki hali hepimizin malumudur. Bir gün aşırı alkollü bir vaziyette sokakta yürümeye çalışırken bir kâğıt parçasının etrafta dolaştığını görürler. Önce dikkatlerini çekmez ancak bir rüzgârın evirip çevirip önüne attığı kâğıt parçasını zorda olsa Bişri Hafi hazretleri fark eder. Kâğıt üzerine alkollü olmasına rağmen düşünür. Öyle düşünür ki, kendi kendine bu kâğıt parçasına Kur’an ayetleri yazılıyor bunun yerde olmaması lazım geldiği sonucuna varır ve yerden eline kâğıdı alır, kâğıda baktığında orada gerçekten “Allah” isminin yazılı olduğunu görür. Bu sefer tekrar gönlüne yönelir ve içten ve derin bir düşünüşle;

“Yarabbi sen kendi ismini bu cansız kâğıda yazdın ve benim elimle onu yere düşürmekten kurtardın. Keşke benim kalbime de ismi şerifini yazsan da birileri de beni şu çirkeflikten kurtarsa diyerek içten sızlanır” bu düşünce Cenâb-ı Hakkın çok hoşuna gider ve Bişri hafi Hazretlerini maişetini demircilikle sağlayan zamanın kutbu olan zata yönlendirir. Bişri Hafi hazretlerinin bu düşüncesi kendisine büyük kapıların aralanmasına vesile olur.

İşte düşüncenin Cenâb-ı Haktan karşılık bulması bu şekildedir. Karşılık bulan bu düşünceye “tefekkür” denilmiştir. Bişri Hafi hazretleri, yetmiş yıllık ibadetle ulaşamayacağı seviyeye bir anlık tefekkür ile ulaşmıştır. Tabir caizse tam onikiden vurmuştur.

Tefekkür için ön bir ibadet koşul yoktur. Bişri Hafi hazretlerinin o hali gibi insan hangi halde olursa olsun bu yol ona açıktır. Kişinin Müslüman olması da şart değildir. Zira Kur’anda yer alan tefekkür ayetleri incelendiğinde gayri müslümlere dahi “tefekkür” etmedikleri için sitem edildiği görülmektedir. Bir gayri müslimin bu yolu kullanarak Cenâb-ı Haktan alacağı karşılıkla Bişri Hafi hazretleri gibi olması muhtemeldir. Ancak tefekkür ibadetinin inanan Müslümanlar açısından önemi üzerinde de dikkatle durulmalıdır. Sarhoş bir kişinin veya gayri müslim bir kişinin tefekkürü sayesinde geldiği nokta böyleyken samimi bir müslümanın veya bir âlimin, arifin tefekkürü nasıldır onu artık siz düşünün.

Büyüklerimiz “sağlam kafa sağlam vücutta bulunur” buyurmuşlardır. Yukarda verdiğimiz örnekte insan sadece bir düşüncesinde isabet etmiş ve haktan karşılık bulmuştur. Bir de her yöneldiğinde Hakkın lütfüne mazhar olmuş kişileri bir düşünelim. Bu kişilerin her mesele hakkındaki tefekkürünü düşünelim. İnsanı gerçekten heyecanlandıran bir durumla karşıyayız. Meseleyi daha açık bir örnekle izah etmek gerekirse, hani anlayış meselesini izah etmek için kullandığımız inek örneği vardı. Şayet inek hasta ise kendisine ne kadar tabî yeşil ot verilirse verilsin ondan çıkan sütün hastalıklı olduğunu belirtmiştik. Yani insan hasta ise nefsini ıslah etmemiş ise kendisi ne kadar temiz ayet ve hadisi tefekkür etmeye çalışırsa çalışsın onda hastalıklı fikirler çıkacaktır. Kişinin samimiyeti nispetinde isabet olması mümkündür. Ama her an isabeti mümkün değildir. Bu manada nefsini ıslah etmiş kişinin tefekkürü ile hasta kişinin tefekkürü arasında fark vardır. Her ikisi de süttür, beyazdır ancak arada kalite farkı vardır.

Öyleyse sağlam ve sahih ve daim bir tefekkür için temizlenmiş bir kalp, bunun için tezkiyesi yapılmış bir nefs ve vahyin emri altına girmiş selim bir akıl lazımdır. Mademki tefekkür aklın amelidir. Akıl zararlı dış etkilerden sıyrılmalıdır. Kur’anın ifadesiyle selim bir akıl olmalıdır. Aklın selimiyeti, kalbin selimiyetine bağlıdır. Kalbin nasıl temizlendiği, kalbi selim halini aldığını kalp kavramı bahsinde detaylıca işlemiştik.  Akıl, kalp ortamında Cenâb-ı Hakkın tenezzülen kuşattığı gönüle yönelecek ve Cenâb-ı Hakkın lütfettiği hakikati aklıyla kuşatarak bir karşılıklı fikirleşme-buluşma meydana gelecek ve buluşmaya tefekkür denilecektir.

Tefekkürde bir kuşatma vardır. Bu yüzden hadisi şeriflerde tefekkür alanının sınırı çizilmiştir. İnsanın Cenâb-ı Hakkı kuşatması düşünülemez bu sebeple hadisi şeriflerde her şeyi tefekkür edin ancak Cenâb-ı Hakkın zatı hariç buyrulmaktadır. İbn Abbastan (r.a) rivayet edilen hadisi şerifte bazı insanlar Allah’ın zatı hakkında düşünmek istediler. Bunun üzerine Efendimiz (sav) bu hususta şu açıklamada bulundu: “Allah’ın yarattıkları hakkında düşünün. Allah’ın zatını düşünmeyin. Allah’ın şahsı hakkında düşünmeye güç yetiremezsiniz [8]“

Hâcegân yolunda kişiye önce zikir verilir, zikirle kalp temizlenip belli bir olgunluğa gelince murakabe dediğimiz dersler başlar. Yukarda Ali İmran suresinin 191. ayetinde Cenâb-ı Hak tefekkürden bahsetmeden önce, bahse konu kişilerin Allahı nasıl zikrettiklerinden bahseder. Sağlam ve sahih tefekkür için zikrin ne kadar önemli olduğu ince bir anlatımla ayetlerde işaret edilmiştir. Hâcegân pirleri bu inceliklerin hepsine vakıf oldukları için önce kişiye zikri tesviye etmişler, nefsin tezkiyesine önem vererek kalbin temizliğine bakmışlardır. Zira tefekkür işi kalpte olacaksa bu fikirleşme buluşma kalpte meydana gelecekse kalbe bir çeki düzen vermek gereklidir. İçerisi perşembe pazarına dönmüş, Allah’tan gayri her şeyle doldurulmuş bir kalpte neyin tefekkürü yapılacağı bellidir.

Meseleyi toparlayacak olursak tefekkür, Cenâb-ı Hak ile buluşma ameliyesidir. Bu buluşma öncesi insanın kendisine çeki düzen vermesi gereklidir. Ancak insan kendisine çeki düzen verse de layıkıyla temiz olması mümkün değildir. Ne kadar temiz olunduğu zannedilirse zannedilsin Hakkın yanında bir kirlilik olacaktır. Hâcegân pirleri bu durumun farkında oldukları için bir püf noktası bulmuşlardır. Oda sevgidir. Kalb mekânında sevgi ne kadar fazla ise kusur ve ayıplar o oranda görülmemektedir. Akıl bir gemi, tefekkür varılacak bir liman ise sevgi, bu geminin rahat yürümesini sağlayan deniz gibidir. Sevgi denizi ne kadar büyükse akıl gemisi rahat yüzer. Kalpte aşk yoksa bu akıl gemisini yürütmek zordur. Hani derler ya iki gönül bir olunca samanlık seyran olur. Bu aşk ne kadar çok olursa Cenâb-ı Hak da bizim gönlümüzdeki kirliliğe bakmayacak, Bisri Hafi misali kusurlar ve küsürlar nazara alınmayacak ve Cenâb-ı Haktan karşılık bulacaktır.

Bu sebeple neyin hakikati bilinecekse (Hakkın zatı hariç) akılla bilinecek, aklı Hakka taşıyan aşk olacak, bu olaylar kalp ortamında gerçekleşecek ve bu mutlu sona “tefekkür” denilecektir.

                    Hâce-i Hâcegân [9]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Âl-i İmrân, 3/190.

[2] Âl-i İmrân, 3/191.

[3] Suyutî, Camiu’s-Sağir, II/127; Aclûnî, I/310.

[4] Saf Suresi 8. Ayet; “Onlar ağızlarıyla Allah´ın nûrunu söndürmek istiyorlar. Halbuki kâfirler istemeseler de Allah nûrunu tamamlayacaktır.”

[5] İbn Abbas ve Ebu’d-Derda‘dan rivayet edildiğine göre “Bir saat tefekkür yetmiş yıl ibadetten hayırlıdır.” Bkz.: Aliyyu’l-Kārî, Esrâru’l-Merfû’a, 175; Suyutî, Camiu’s-Sağir, II/127; Aclûnî, I/310).

[6] Adem: yokluk.

[7] Âdem: insan, insanı kâmil.

[8] Mecmau’z-Zevaid, 1/81, Kenzu’l-Ummal, h. No: 5707).

[9] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası.

bb. Kâmil İnsan, Varisi Nebi, Gerçek Manada Âlim Anlayışı / Anlayışsızlığı

İslâm, Kur’an ve Sünnet ana temeli üzerine inşa edilmiştir. Kur’an ve Sünnetin pratiğe dökülmesi Cenâb-ı Peygamber ﷺ vasıtasıyla olmuştur. Efendimiz ﷺ İslâm diye insanlığa bahşedilen dinimizin aslında insanlığa bakan cephesinde gözükenidir. Allah’ı (cc) da, dini de, İslâmı da anlatan şahıs yine Efendimizdir ﷺ . Sahabe, anam babam sana feda olsun ya Rasulallah derken hemen akabinde hiç çekinmeden sarf ettikleri ve hadis kitaplarına da yansıyan “biz Allah’ı da, kitabı da senden öğrendik. Ya Rasulallah, sen ne dersen biz ona iman ediyoruz” ifadelerinin olduğu görülmektedir. Yine ayeti kerimede “O ﷺ ne söylerse bizden söyler hevasından hiç bir şey söylemez[1]” buyruğu da meseleyi teyit edicidir. İşte din denen şeyi, şahsında toplayan kâinatın Efendisi ﷺ, insanlığa şöyle buyurmaktadır. Din adına, İslâm adına bana Cenâb-ı Haktan ne verilmiş ise bende onu Âlimlere miras olarak bırakıyorum.

Orijinal hadis metnine bakacak olursak Cenâb-ı Peygamber ﷺ “âlimler peygamberlerin varisleridir. Peygamberler, ne dinar ne dirhem miras bırakırlar, ama ilim miras bırakırlar. Kim de ilim elde ederse, bol bir nasib elde etmiştir[2]” buyurmaktadır.

Hadisi şerif üzerinde biraz düşünüldüğünde akla gelen ilk soru Peygamber Efendimiz acaba niçin kendisinin mirasçıları olarak âlimleri işaret etmiştir. Âlim; bilen, ilim sahibi demek iken, Arif; Cenâb-ı Hakkı tanıyan demekti. Niçin Arifler, Cenâb-ı Hakkı tanıyanlar veya veliler, (evliya) benim mirasçım buyurmamışlar da, bu kutsal mirasın Âlimlere bırakıldığı ifade edilmiştir?

İslâm mirası niçin âlimlere bırakılmıştır?

Doğal olarak mesele buraya geldi. Haşa ki, maksadımız Efendimizi ﷺ sorgulamak değildir. Cenâb-ı Hak kime lütfederse bize eyvallah demek düşer. Demek istediğimiz bu değildir. Bu tarz sorular çoğumuzun aklına gelebildiğine göre aslında bu ve benzeri soruların altında yatan bir gerçek vardır. Oda Âlim kavramı hakkında tam bir malumatımızın olmadığı hususudur. Bu durum aynı zamanda toplumda genel olarak bilinen Âlim kavramının ne kadar dejenere olduğuna, ne kadar yıpratılarak içinin boşaltıldığına da ayrıca işaret etmektedir.

Bu sebeple Âlimin tanımı önemlidir. Mademki bugün din denilen, İslâm denilen şeyin zahir sahibi âlimlerdir, öyleyse Âlim anlayışı, dinin anlaşılması için hayati önem arz etmektedir. İnsanların Hakkı, layıkıyla anlayamamalarının sebeplerinden ilkinin Hazreti Peygamber ﷺ anlayışı/anlayışsızlığı olduğunu vurgulamıştık. İşte bugünün Müslümanlarında yer alan anlayış bozukluklarından ikincisi Hz. Peygambere ﷺ yol olan âlim anlayışında yer alan sıkıntılardır. Bugün dinin anlaşılması yolunda atılacak en önemli adımlardan birisi de “âlim” kavramının hakikatine uygun olarak yeniden tanımlanmasıdır. Bilgi teknolojilerinin çokça yaygın olduğu günümüzde istenilen bilgiye bir tık ile ulaşılabilirken, yüzlerce cilt kitabı bilene âlim denilemeyeceği açıktır.

 Kur’anda Âlim Kavramı

Kur’an-ı kerimde Âlimlerle ilgili ayetler incelendiğinde doğrudan Âlim kelimesinin geçtiği ayetlerin hayli az olduğu, Âlimlerle ilgili olduğu değerlendirilen ayet sayısının yaklaşık yetmişbeş civarında olduğu görülmektedir. Âlim kelimesinin doğrudan geçtiği ayetlere bakacak olursak; Fatır suresi 28. ayette; “Kulları içinde Allah’tan ancak âlim olanlar içleri titreyerek korkar”; Ali İmran suresi 18. ayette; “Allah, gerçekten kendisinden başka ilah olmadığına şahitlik etti; melekler ve ilim sahipleri de O’ndan başka ilah olmadığına adaletle şahitlik ettiler”, “Kasas suresi 80. ayette; “Kendilerine ilim verilenler şöyle dediler: «Yazıklar olsun size, Allah’ın mükâfatı, inanıp yararlı iş işleyenler için daha iyidir, buna da sabredenlerden başkası kavuşturulmaz”, Ankebut suresi 43. ayette; “Biz bu örnekleri insanlara vermekteyiz. Ancak âlimlerden başkası bunlara akıl erdirmez”. Ankebut 49. ayette; “Hayır, o, kendilerine ilim verilenlerin göğüslerinde apaçık olan ayetlerdir. Zulmetmekte olanlardan başkası, bizim ayetlerimizi inkâr etmez” buyrulmaktadır.

Cenâb-ı Hak, Kur’anı kerimde Âlimlerden bahsederken dikkat çekici bir üslupla  “kendilerine ilim verilenler” şeklinde hitap etmektedir. Ayeti kerimede geçen hitapla Âlimin iki yönüne işaret edilmektedir. Âlim hem zahiri çok iyi bilmeli, bunun yanında Cenâb-ı Hakkın lütfu ve ihsanı ile verilen zahiri ilmin hakikatine de vakıf olmalıdır. Yani âlim hem zahiri, hem de batını bilmelidir. Bu sebeple kişi ne kadar ilim tahsil ederse etsin ona âlim denmesi, Kur’anın ve Sünnetin üzerinde icma ettiği özelliklerin kişiye verilmiş olması ile mümkündür. Sadece kazanmak, yani kesbîlik yetmemekte, Cenâb-ı Hakkın veya Efendimiz ﷺ tarafından bir şeylerin verilmesi üzerinde Kur’an ve Sünnetin tam bir icmaı vardır. Âlim ile ilgili olduğu değerlendirilen yetmişbeş ayeti kerime incelendiğinde ayetlerin sözbirliği ettiği bir cümleyi tekrar belirtmek isteriz. “Kendilerine ilim verilenler”. Burada  “İlmi tahsil edenler” veya  “ilmi öğrenenler” den bahsedilmemektedir.

Meseleyi toparlayacak olursak, Kur’anı çok iyi bilen, ezbere bilen, Âlim midir? Hayır, buna Hafız denir. Fıkhı çok iyi bilen mi? Hayır, buna Fakih denir, ekstradan kaç cilt hadisi ezbere biliyor bu Âlim mi? Hayır, buna Muhaddis denir. Rüyasında Cenâb-ı Hakkı görmüş, Hızır aleyhisselamdan almış, Âlim mi? Yine hayır, buna Veli denir. Hukuku iyi biliyor, tıbbı iyi biliyor Âlim mi? Hayır, hayır, hayır…

Öyleyse Nedir Bu Âlim?

İşte Peygambere ﷺ mirasçı olan bir insan, o pakı muhteşemin sahip olduğu her şeyin sahibi. Hadisi şerifte miras hukukunun kavramları kullanılmaktadır. Buralarda çok enteresan ipuçları bulunmaktadır. Yukarda zikrettiğimiz hadisi şerif bu yönüyle de ayrıca irdelenmesi gereklidir. Miras hukukunda geriye bırakılan miras malına malumunuz üzere tereke denir. Tereke de sahiplik ön plandadır. Murise ait ne varsa mirasçı dediğimiz kişilerin mülkiyetine geçmektedir. Aktif ve pasifiyle, alacak ve borçlarıyla “bırakılan şey” artık mirasçıya aittir. Onun malıdır. Ümmeti adına Cenâb-ı Hak ile arasında yaşananlar neyse aktifiyle pasifiyle âlime intikal etmiştir. Ve bu dem yine âlimi vasıtasıyla yaşanmaya devam edecektir. Yaşayan insanlığın istifadesi buradan olacaktır. Peygamberlik müessesesi son bulmuş ise de Efendimizden ﷺ devredilen mirasla bu manevi ilişki devam edecektir. Bu yüzden âlim aslında bizim kafamızda tahayyül ettiğimiz “bilen” veya “aydın” kavramlarının çok üstündedir. Tasavvuf büyükleri varisi nebiye yani âlime; Kâmil İnsan, Sahibuzzaman, İmam veya Hâce diye de tarif buyurmuşlardır.

 Tasavvuf büyükleri Kur’an ve Sünnetin üzerinde icma ettiği hususu ön plana çıkararak kâmil insanın (âlim)  yetişmesinde veraseti esas almışlardır. Kendilerine ikram edilen manevi mirası insanlarla paylaşarak dünyadan ayrılmadan önce mirasçılarını Hz. Peygamber gibi göstermişlerdir. Bu yüzden tasavvufta silsile esastır. Veraset belgesi hükmünde olan icazet meselesi üzerinde önemle durulmasındaki hikmetlerden biriside budur. Hukuki bir belge niteliği taşıyan veraset belgesinde mirasçıların tek tek gösterilmesi zorunludur. Ehli tasavvuf, bu inceliklerin hepsine riayet etmiştir. Peygamber Efendimiz ﷺ bu mirası bırakırken veraset belgesine “Âlimler” i işaretle, yine kendisine verilen ilimle ve Cenâb-ı Hakkın izniyle âlimlerin isimlerini de tek tek yazdırmışlardır. Bu manevi veraset belgesini okuyabilenler bu mirasçıları isim isim görmektedir. Bu sebeple Şah-ı Nakşibend Efendimiz “Kıyamete kadar bizim yolumuza girecek tüm insanların künyelerini sayabilirim” buyurmuşlardır. Hâcegân pirlerinin çokça zikrettiği gibi “köre ne ki köre, görenedir görene”  yani gören görür, kör de ne görsün ki.

Âlim kelimesinin yıpratılmışlığından bahsetmiştik. Bu yıpratma, yarım yamalak din ilimlerini biraz tahsil etmiş “bizde yoksa başka kimsede olamaz” mantığı ile hareket eden sözde âlimler veya aydınlar tarafından yapıldığı gibi kendisini tasavvuf erbabı gören ve bugün bir enflasyonu yaşanan sözde “mürşid veya şeyh” ler tarafından da yapılmaktadır. Âlim kelimesinin hakikatinden bihaber olan kerameti kendinden menkul sözde şeyhler kendilerinden bahsedilirken bırakın âlim kelimesini,  az geldiği için akla hayale gelmeyen sıfatları kullandıkları görülmektedir. Bugün en düşük şeyhin isminden bahsedilirken “Gavsıl Azam, şeyhul ekber, kutup” gibi hitaplarla başlandığına ve isminin sonuna da akıl almadık kalabalık sıfatlar eklendiğine şahit olanlarınız vardır. Bu ekler ne kadar kalabalık ise o kadar büyük bir zaat olduğu zannına varılır. Âlim, onlara göre düşüklüktür. Yine din ilimlerinin tahsil edildiği iddia edilen üniversitelerde de durum pek farklı değildir. İsminin önü ne kadar kalabalık ise o kadar âlim olduğu zannedilir. Yani bir Yrd. Doç. (yardımcı doçent)’den Âlim olmaz canım. Hele hele hiçbir sıfatı olmayan yalnızca “kul” olmaktan başka hiçbir şeyi olmayan kişiden âlim mi olur? Diye bakıldığına hiç mi şahit olmadınız?

Bugün gerçek manada Kâmil İnsan olan âlim kavramının içi başkaları tarafından doldurulduğundan insanların dini anlayabilmesi zorlaşmıştır. Bu sebeple âlim kavramı yeniden öz anlamına döndürülmelidir. Önceki bahislerde geçmişti, âlim; selim kalp ve selim akıl sahibi, meseleleri temizlenmiş kalp ortamında selim bir akılla Cenâb-ı Hakka (Kur’ana), Cenâb-ı Peygambere ﷺ (Sünnete) bizzat götürerek cevap alabilen, Hakka yakınlık kesbetmiş kişi Hakkı bilen kişi olarak tanımlanmaktaydı. Demek ki, Âlim; meselesini bizzat Cenâb-ı Peygambere ﷺ götürebilen, meselesinin çözümüne Cenâb-ı Hakkı davet eden ve Hakkın icabetiyle meselesini çözen kişi demektir. Efendimizin ﷺ mirası budur. Efendimiz de ﷺ meselelerini bizzat Cenâb-ı Hakka götürmüş ve Hakkın icabetiyle cevaplar almıştır. Bu cevaplar manzumesine, Cenâb-ı Hak ile Efendimizin ﷺ konuşmalarına biz “Kur’an” diyoruz. Öyleyse âlime bırakılan miras bu demdir. Başka bir anlatımla Cenâb-ı hak ile beraber yaşama (maiyet) sırrı da denilebilir.

Âlim zül cenaheyndir. Çift kanatlıdır. Zahir ve batın ilimler dediğimizde bunun içerisine dini ve dünyevi tüm ilimler girmektedir. Her âlim veli’dir, evliyadandır, ancak her veli (evliya) âlim olamayabilir. Âlim olmayan veliler de mevcuttur. Cenâb-ı Hakka yakınlık kesbetmiştir ancak iki kanat hükmündeki ilimler kendisine verilmemiştir. İnsanlığa yol açabilecek mirasın tamamı kendisine verilmemiş olabilir. Âlim tüm ilimlerin ve sıfatların özünü bünyesinde barındırır. İçerisinde velayet vardır, kemâlât vardır, muhaddislik, müfessirlik, abidlik, zahidlik, vs. Efendimizde ﷺ ne varsa, zahir ve mana tüm ilimlerin özü kendisine verilmiştir. Bu yüzden hadisi şerifte varisi nebi olarak Âlim işaret edilmiştir.

Konuyla ilgili hadisi şerifler incelendiğinde, Âlim’den ne anlaşılması gerektiği ve Âlimlerin toplum açısından ne kadar hayati önem taşıdığı hususlarının mukayeseyle ve sarih bir dille izah edildiği görülmektedir.  Mesela bir hadisi şerifte; “Şüphesiz Allah, ilmi insanların ellerinden çekerek almaz, ilmi, âlimleri almakla alır. Âlimlerden kimse kalmayınca, insanlar cahil başlar edinirler, onlara sorarlar, onlar da fetva verirler, hem kendileri saparlar, hem de onları saptırırlar.[3]”  buyrulmaktadır.  Benzer bir hadis; “Allah bir toplumu helak etmek iste mi o toplumdan önce âlimleri alır” şeklindedir. Başka bir hadisi şerifte Cenâb-ı Peygamber; “Âlimin Abide üstünlüğü, benim sizden en düşük derecede olanınıza olan üstünlüğüm gibidir[4]“, “Kıyamet günü Âlimlerin mürekkebi, şehitlerin kanıyla tartılır[5]”. Yine; “Bir kabilenin ölümü, bir âlim’in ölümünden ehvendir[6]” buyrularak Âlimin üstün özelliği konusu mukayese ile izah edilmiştir.

İslâm tarihinde ilmin kapısı olarak Hz. Ali efendimiz bilinmektedir. Yani gerçek manada kâmil insan, daha sade bir anlatımla gerçek âlim örneklerinden yalnızca birisidir. Ali efendimizin karşılaştığı bir meseleyi nasıl çözdüğüne dair tevatüren aktarılan ve İslâm tarihi kitaplarımızda geçen bir vakıayı burada sizlere nakletmek istiyoruz.

Bir hırsızlık vak’ası ile bir adam getirtilir, Hz. Ali efendimizin karşısına, bugünkü manada mahkemeye. Hz. Ali efendimiz iddiaları ve delilleri inceler. Tüm deliller zanlının aleyhinedir. İslâm kanunlarına göre cezası bellidir. Bu şahsın elinin kesilmesi gerekmektedir. Ancak Hz. Ali efendimiz kendisine verilen ilimle bu kişinin suçsuz olduğuna vukufiyet kesbeder. Ancak İslâm şeriatı zahire göre hüküm vermektedir. Bu manada Hz. Ali efendimizin yapacak bir şeyi kalmaz ve hırsızın elinin kesilmesine karar verir. Ancak hırsızın elinin kesilmesi kararının infazı sırasında kendileri de bizzat hazır bulunur. Hırsızın eli kesildikten sonra hemen müdahale ederek, bileklerden kesilen eli tekrar yerine tutturur ve tükürdüğü parmağı ile mesh ederek zanlının elini yapıştırır ve el sanki hiç kesilmemiş gibi olur. Orada Ali efendimizin sarf ettiği söz çok manidardır. “Hırsızın elinin kesilmesi şeriatın hakkıdır. Kesilen elin geri verilmesi Âlimin, ilmin hakkıdır. Zira Cenâb-ı Hak bana ihsan ettiği ilimle bu kişinin hırsız olmadığını bildirdi” buyurmuştur. İşte örnek Âlim modeli, işte örnek kâmil bir insan…

Hakiki manada kâmil insan, bu modeldeki Âlim zatlar gerçekten azdır. Hâcegân pirleri bu kişiler için “kibriti ahmer gibidir” benzetmesiyle çok kıymetli ve az olduklarına işaret ederek ama ille de bulunduklarını beyan buyurmuşladır. Elbette Hazreti Ali gibi zatlar bugün sosyal mecra kanallarında aranmamalıdır. Son zamanlarda sosyal mecralarda kelle kulak yerinde (sarık-sakal), isminin önü veya sonu kalabalık ne dediği ve ne yaptığı anlaşılamayan kişilerle karşılaşılmaktadır. İşte ilme, Âlime, dine, anlayışa zarar bu ve benzer kişiler tarafından bilerek veya bilmeyerek verilmektedir.  Kibriti ahmer (kırmızı kibrit)  hükmündeki kâmil zatları görenler meseleyi elbette idrak etmektedirler. Ancak unutmayalım ki bugün kâmil insan hükmünde olan Âlimleri görmeyenlerin çoğunlukta olduğu günümüzde, insanların bu sözde âlimlerden ne miras aldıkları ortadadır.

Kâmil insan, gerçek manada âlim modelinden bahsederken İmamımız Ebu Hanifeden bahsetmemek elbette mümkün değildir. İmamı Azam efendimizle, imamı Yusuf efendimiz arasında geçen bir hâdiseyi burada nakletmek istiyoruz.

İmamı Azam efendimiz ölüm döşeğinde iken imamı Yusuf’a bir şeyler mırıldanır. “Yarasa sütü insan menisine benzer” buyururlar, bu ifadeyi birkaç kez tekrarlarlar. İmam Yusuf efendimiz ölüm döşeğindeki imamı Azamın bu ifadesine bir anlam veremezler. Önce ölüm hali herhalde, akıl zayıflığı, ilgisiz bir şeyler söylüyor imamımız zannederler ama diğer taraftan da bu ifadeyi aklının bir kösesine yazarlar. İmamı Azam efendimiz vefat edince imamı Yusuf zamanın hükümdarı Harun Reşidin kadısı olurlar. Harun Reşit eşine ve ailesine düşkün bir hayat yaşamaktadır. Bir gün evine geldiğinde, eşinin yatak odasında yatağın tam da ortasında henüz kuru olmayan, taze insan menisi ile karşılaşırlar. Sultanın içine kurt düşer, bir şüphe gelir. Gelen bu şüphelerinden bir türlü kurtulamaz. Durumu eşine açar. Eşi ne kadar kendisini aldatmadığını söylese de inanmaz meseleyi zamanın kadısı imam Yusuf efendimize götürür. Mesele anlatılır anlatılmaz imamı Azam efendimizin ölüm döşeğindeki “insan menisi yarasa sütüne benzer” sözünü hatırlar. Meseleyi yerinde görmek üzere Harun Reşidin evine hep beraber giderler, imam Yusuf efendimiz, yatak odasının üstünde yer alan çatıya çıkar ve içerde yeni doğum yapmış yarasa ile karşılaşır, yarasadan sütler yerlere akmakta olup, çatı aralığından Harun Reşidin yatağına sızdığı ve damladığı tespit edilir. Olay böylelikle çözülür.

İmamı Azam efendimiz bu meseleyi Cenâb-ı Hakkın kendisine ihsan eylediği ilim ile önceden görerek çözmüştür. Bu meselenin çözümünde hangi ilimler kullanılmıştır bunun tespiti bile ciddi bir ilmi gerektirmektedir. İşte gerçek manada Kâmil İnsan, varisi Nebi, âlim veya İmam modeli budur. Bugünün âlim geçinenleri bu modelin neresindeler artık siz düşünün. İmamı Azam efendimize niçin “imamı azam” dendiği açıktır. Bu konuda Ümmetin tam bir icmaı vardır. Bu icma durduk yere oluşmamıştır.

Bu yüzden âlime; hakiki mürşidi kâmil de denmektedir. Âlim aynı zamanda sahibu zamandır. Zamanın sahibidir. Zamanı ve mekânı aşmıştır. Gerçek manada “İmam”dır, “Zamanın Hâce’si” dir.  Efendimizden kalan her şeyin sahibidir. Unutulmamalıdır ki bu icmaı oluşturmuş âlimler her dönemde bulunmaktadır. Ancak bizler kimlerin peşindeyiz bir düşünelim.

Öyleyse dinin de, İslâm denen mirasın da aranması ve tâlim edilmesi gereken yer bellidir. Nasrettin Hoca misali kaybedilen anahtarlar başka yerlerde aranmamalıdır.

Cenâb-ı Hak bizleri bu anlayışsızlık hastalığından kurtarsın. Sağlam ve sahih anlayış sahibi yapsın. Bizleri gerçek manada âlim olan dostlarıyla hemhal etsin. Bizleri bu büyük insanı kâmiller hürmetine bağışlasın.

                    Hâce-i Hâcegân [7]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Necm, 3/4

[2] Ebu Davud, İlm 1, 3641; Tirmizi, İlm 19, 2683); İbnu Mace, Mukaddime 17, 223

[3] Buhari, İlm 34, İ’tisam 7; Müslim, İlm 13, (2573); Tirmizi, İlm 5, (2654)

[4] Tirmizi, İlm 19, 2686

[5] Suyuti, el Câmiu’s Sağir, No 10026; İbn Abdilberr, Câmiu Beyâni’l- İlm, No. 139

[6] Taberânî ve İbn Abdilberr, (Ebu Derdâ’dan)

[7] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

a. Anlayışımızdaki Bozukluklar

aa. Peygamber ﷺ Anlayışı / Anlayışsızlığı

Kur’anı Kerimde Cenâb-ı Hak, Peygamber Efendimizle ﷺ alakalı olarak “o ﷺ size neyi emrederse alın, neyi yasaklarsa ondan kaçının [1]” buyurmaktadır. Efendimizin ﷺ neyi emrettiğini ve neyi yasakladığını nasıl anlayacağız. Nasıl bir peygamber anlayışına sahip olunmalı ki, bu anlayış bize önce Peygambere ﷺ sonra dolayısıyla Hakka yakınlığa sebebiyet versin.

Anlayıştaki bozuklukların da çeşitli sebepleri vardır. Bunlardan en önemlisi; kâinatın efendisi, dinimizin temel kaynağı Hz. Muhammed Mustafa’yı ﷺ doğru anlayamamaktır. Efendimizi ﷺ doğru anlamanın yolu, bizlere bıraktığı miras olan sünnetini doğru anlamaktan geçmektedir. Hadisi şerifte Cenâb-ı Peygamber ﷺ “âlimler peygamberlerin varisleridir [2]” buyurmaktadır. Dolayısıyla ekmel varisleri olan âlimleri anlayamamak, Efendimizin ﷺ şahsında Hakkı anlayamamaktır.

Başka bir hadisi şerifte Peygamber Efendimiz ﷺ ; “Şüphesiz Allah, ilmi insanların ellerinden çekerek almaz, ilmi, âlimleri almakla alır. Âlimlerden kimse kalmayınca, insanlar cahil başkanlar edinirler, onlara sorarlar, onlar da fetva verirler, hem kendileri saparlar, hem de onları saptırırlar [3]” buyurmaktadır.

Yine Hâcegân pirleri, “Allah bir toplumu helak etmek istedi mi o toplumdan önce âlimleri alır” buyurmaktadır. Zikrettiğimiz hadisi şerif ve büyüklerimizin sözlerinden anlaşılmaktadır ki bu zamanın insanlarının ve anlayışlarının bozukluklarının sebebi, Peygamber Efendimize yol olan manevi mirasçıların, yani gerçek manada âlim zatların anlaşılamamış olmasından kaynaklanmaktadır.

Âlim bilindiği üzere “bilen” manasına gelmektedir. Bilmede ki kastın ne olduğu konusu önemlidir. Âlim yalnızca fıkhı bilen, din ilimlerini tahsil etmiş kişi anlamında kullanılmamaktadır. Hakkı bilen selim kalp ve selim akıl sahibi, meseleleri temizlenmiş kalp ortamında selim bir akılla Cenâb-ı Hakka, Cenâb-ı Peygambere bizzat götürerek cevap alabilen, Hakka yakınlık kesbetmiş kişi manasındadır. İşte günümüzün insanlarının anlayışsızlıklarının sebebi kendisi mihenk alınan, kendisi bizzat ölçü olabilen bu kişilerinin yok denecek kadar az oluşlarındandır.

Rivayet edilirki birgün İmamı Hanbel hazretlerine kendisinin ne büyük bir âlim olduğu yüzüne söylenince kendileri : “Biz kitaplarda olanı biliriz. Gerçek âlim Cenab-ı Hakkı iyi bilendir. Bu manada Bişri Hafi bizden daha büyük bir âlimdir. Zira o Cenab-ı Hakkı bizden daha iyi bilir” buyurmuşlardır [4].

Allah’u Teâla, Kura’nı kerimde “fa’lem ennehu lailahe illAllah” [5] buyurmaktadır. Ayette “fa’lem” kelimesi anlayışla ilgilidir, “bilin, anlayın” manasında kullanılmıştır. “Lailahe illAllah” zikrinin en efdal olduğunu bilin buyuruyor. Evet, bugün La ilahe illAllah kavramında günümüz müslümanlarının bir sorunu bulunmamaktadır. Sorun “Muhammedurrasulullah” kavramında yaşanmaktadır.

Bugünün sorunu “Muhammedurrasulullah” tadır.

Allahın varlığında ve birliğinde diğer dinlerde de sorun bulunmamaktadır. Ancak bugünün birçok sözde âlimleri dahi, bu ifade de sorun yaşamaktadırlar. Bu sorun İslâmın merkezi olarak düşünülen Kâbe’de, Efendimizin ﷺ bulunduğu Medine’de dahi vardır.

Hac ve umreye gidenlerimiz bilirler. Efendimizin ﷺ kabri saadetine yöneldiğinizde sizi azarlayan bir sesin geldiğine şahit olanlarınız vardır. Hâşâ ve kella “Peygamber öldü” derler. “la fayda” “size peygamberden fayda yok” derler.

O yüzden Cenâb-ı Peygamber ﷺ ;“insanlar anlayışları nispetinde Allah’a yakınlaşırlar [6]” buyurmuştur. Bugün insanlığın içerisine düştüğü duruma bir ad koymak gerekirse bu ad “anlayışsızlık” olmalıdır.

İslâm tarihimizde bazı âlim zatlar vardır ki bunlar üzerinde ümmetin icmaı vardır. O kişinin gerçekten müçtehid olduğuna, hakiki bir âlim olduğuna dair. Bunlardan hele üçü vardır ki ümmetin bu manada icmaı tamdır.  Bunlar; İmam Nevevi, Suyuti ve Hacerül Askalani hazretleridir.

Bu zatları büyük yapan şey onların peygamber anlayışlarıdır. İslâm inancının tam ortasına Efendimizi ﷺ koymuşlardır. Öyle bir sevgiyle aşkla bağlanmışlardır ki. Bu bağlılıkları onlara farklı kapıların aralanmasına sebep olmuştur.

Nasıl bir peygambere inanıyoruz?

Bu konuda çokça eser yazılıp çizilmiştir, yeni bir izahata gerek yoktur. Ümmetin üzerinde icmaı bulunan bu üç âlim İmam Nevevi, Suyuti ve Hacerül Askalani hazretlerinin eserlerine bakmamız yeterlidir. Bu zatlar meselelerini bizzat Efendimize ﷺ sorma büyüklüğüne sahip insanlardı. O yüzden ümmetin icmaı vardı. Bu büyük zatlar bırakın peygamber öldü ifadesini, kitaplarında “peygamber efendimizin ﷺ bizzat baş gözüyle görülebileceğine” dahi hükmetmişlerdir. Bizzat kendileri de görmüşlerdir. İslâm tarihi kitaplarında yer alan ve İslâm topluluklarınca da inkârı mümkün olamayacak derecede tevatüren aktarılan olaylar vardır. Biz yalnızca Hacerül Askalani ve Ahmederrıfai hazretlerinin yaşadıkları iki olaydan bahsetmek istiyoruz.   

Bir hac döneminde Hacerül Askalani hazretleri kafasına çok takılan bir hadisi şerifi Efendimize ﷺ sormak isterler. Efendimizin kabri saadetlerinde hadisi şerifi okurlar ve “bu söz size ait ya Resulallah” diye sual buyururlar. Kabirden efendimize ait bir ses gelerek; “Bana aittir ya Hacer, ancak son kısmında geçen bir kelime esre ile değil de üstün ile okunması lazımdır, bu halde mana da değişecektir” buyururlar. Ses o zamanın hüccacı tarafından duyulur. Ve bu hadise o gün bugün tevatüren anlatılmaktadır.

Yine mana önderlerinden Ahmederrıfai hazretleri bir hac sırasında Medine’de efendimizin kabri saadetlerinde efendimize yönelerek, “Ya Resulallah, buraya gelmeden önce seninle manen görüşmekteydik. Şimdi sizin yanınıza geldim. Ver elinizi öpeyim ya Resulallah” der. Efendimizin kabrinden bir el çıkar ve Ahmederrıfai hazretleri Efendimizin ﷺ elini öper. Çevrede bulunan hüccac olaya tanık olur ve o eli öpmek için izdiham yaşanır. İnsanlar arasında yaralanmalar meydana gelir. Ahmederrıfai hazretleri izdihamı görünce kendisine eseflenir. Hüccacın yaralanmasına sebebiyet verdiği için üzülür. Ahmederrıfai hazretlerinin üzüldüğünü gören peygamber efendimiz ﷺ “sen üzülme ey Ahmederrıfai,  hüccacın yarasına tükürüğünle ıslattığın parmağını sür” buyururlar. Ahmederrıfai hazretleri elini, mubarek dudağı ile ıslatarak hacıların yaralarına sürer ve Allah’ın izniyle tüm yaralı hacı iyileşir. Bu olayda tevatüren aktarılan inkârı mümkün olmayan hadiselerdendir. Zaten tasavvufta Rufai ekolüne sahip zatların zikir sırasında şiş vurduklarına ve bu yaraları aynı yöntemle iyileştirdiklerine bugünde şahit olmaktayız.

Meselesini bizzat Efendimize ﷺ soran âlimler ve “peygamber öldü, ondan sana fayda yok” diyen sözde âlimler. Tercih bize aittir. Allah (cc) her insana akıl vermiştir. Kalp vermiştir. Meseleyi değerlendirebilme yeteneği vermiştir. Ancak üzülerek söylemek isteriz ki bu gün “peygamber öldü” diyen taraf çoğunluktadır. Bu sebeple sağlam ve sahih anlayış için sağlam ve sahih “Muhammedurrasulullah” inancına sahip olmak zorunludur.

Bu zamanda böyle âlimler var mıdır?

Bugünün Müslümanları tarafından çokça sorulan bir soruyu burada zikretmekte fayda vardır. Bu zamanda böyle âlimler var mıdır? Meselesini bizzat Efendimize ﷺ götürülebilen, terbiyesini bizzat Peygamber Efendimizden ﷺ almış kişiler.

Cevap çok basit, siz hangi anlayışa sahipsiniz?

Peygamber öldü, diyenlerden misiniz? Yoksa Peygamber Efendimiz ﷺ sünnetiyle dip diri aramızda, yaşayan ve canlı,  diyenlerden misiniz?

Eğer Peygamberimizi öldürmüş iseniz, Hakkı anlamış, Efendimizi ﷺ bilen, o eski âlim zatlar, bugün yok demeniz gayet normaldir. Ancak biz diyoruz ki Cenâb-ı Peygamber ﷺ ölmedi. Dipdiri hayatın içerisinde, tüm Sünnetleriyle şahsı manevisiyle dipdiri. Ayrıca bizzat terbiyesini kendisinden almış, kendisini baş gözüyle görmüş insanların da varlığına inanıyoruz. Nasıl ki Hacerül Askalani, Ahmederrıfai, Suyuti ve ismini burada zikretmediğimiz birçok insanı kâmil baş gözüyle görmüş ve ümmetin imanının tecdidine mazhar olarak icmaını almışsa bugün de ümmetin ıcmaına mazhar insanlar olduğuna inanıyoruz. Hatta ve hatta inanmakla kalmıyoruz, bu duruma şahit olduğumuzu beyan ediyoruz.

Bir ramazan umresinde ülkemizin meşhur âlimlerinden Medine’de mukim meşhur Konyalı Osman Karabulut hocaefendi ile birlikte Mescidi Nebevi’de iftarımızı açmak nasip oldu.

Kendilerine Medine’ye nasıl gelip yerleştiklerini sorduk. Osman Karabulut hocaefendinin bizlere anlattıkları hayat hikâyelerini sizlerin iman ve iz’anlarına arz ederek aynen aktarmak istiyorum.

Osman Karabulut hocaefendi Konya Şemsi Tebrizi camiinde imamlık yaparken rüyasında Peygamber Efendimizi ﷺ görür ve Efendimiz ﷺ kendilerini rüyada Medine’ye davet eder. Rüya üzerine Osman Karabulut hocaefendi çoluk çocuğunu bırakarak Medine’ye yaklaşık kırk yaşlarında umreye giderler. Umre ziyaretinin bitişinden sonra kaçak kalmaya başlarlar. 1980 dönemleridir, Türkiye karışık olduğu gibi Medine’de de sıkı bir denetim vardır. Bir dostu küçük dükkândan bozma bir yere geçici olarak Osman hocaefendiyi yerleştirir. Aradan günler geçer. Osman Karabulut hocaefendi duruma çok üzülür. Ağlamaklı bir vaziyette;

“Ya Rasulallah buraya beni sen davet ettin, bende geldim, buralarda kaçak göçek kalmak istemiyorum, bir çaresine bak ya Rasulallah” diye ağlayarak hitap eder.

Osman Karabulut hocaefendi devamla; “O anda dükkân ortadan kalktı, bir kapı açıldı, kapıdan Peygamber Efendimiz ﷺ geldi. Bana buyurdu ki;

“Sen üzülme, şu genç senin işini halledecek dedi ve bir genci işaret etti. Olayları bizzat yaşadım ve baş gözüyle gördüm. Ve işaret ettiği gençle birlikte tüm resmi işlemlerimi gerçekleştirdim” buyurdu. Böylelikle Osman Karabulut hocaefendi ikame dediğimiz Medine’de oturum alırlar, ikame işlemlerinden sonra gençle vedalaşırlar. Ve bir daha o gençle karşılaşmazlar. O gence sen kimsin diye niye sormadığını hala eseflenerek bizlere de anlattı. Ve ekledi;

“O gün bugün 30 yıldır Medine’deyim. Eşimi ve çocuklarımı da getirdim ve her ramazanda Mescidi Nebevi’de Allah’ın izni ve Peygamber Efendimizin ﷺ lütfuyle iftar sofrası açıyorum” dedi.

Şimdi aynı soruyu sizlere soruyorum.

Peygamber ﷺ öldü diyen tarafta mısınız? Yoksa hayatta diyen tarafta mı?

Hayatta diyen tarafsanız hayat bulacaksınız. Başta zikrettiğimiz ayeti kerimeye dönecek olursak, “O ﷺ size neyi emrederse alın, neyi yasaklarsa ondan kaçının[7]” buyruğunda bile meselenin inceliği görülmektedir. Ayeti her okuduğunuzda Allah’u Teâla bu hitabı size doğrudan yapmaktadır. Yani sende o kainat güzeli ile bire bir görüşebilirsin, meseleni bizzat ona sorabilirsin, ondan cevaplar alabilirsin, buyurmaktadır. Sen bunu nasıl anlarsan anla artık.

Bu ne büyük bir lütuf,  bu ne büyük bir ikram.

Böyle bakabilene,  böyle, görebilene…

                    Hâce-i Hâcegân [8]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Haşr Suresi, 7. Ayet.

[2] Buhari; İlm, 10; Ebû Davut; İlm, 1; Tirmizi; İlm, 19; İbn Mace; Mukaddime, 17

[3] Buhari; İlm 34, İ’tisam 7; Müslim; İlm 13, (2573); Tirmizi; İlm 5, (2654)

[4] Bişri Hafi; Evliyalar Ansiklopedisi, Bk: https://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-Ansiklopedisi/Detay/Irak-Bagdat-BISR-I-HAFI/832, E.T: 19.07.2023

[5] Muhammed Suresi, 19. Ayet.

[6] Ramüz El-Ehadis, s.95. No.5

[7] Haşr Suresi, 7. Ayet.

[8] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

a.   Terim Tanım

Zamanın insanının kemâlât yolculuğu için güncellenen Hâcegân yolunun 3. ilkesi “Anlayış-ı sahih olmak”tır. Yani sağlam, sahih, düzgün bir anlayışa sahip olmak gereklidir.

Anlayış; anlamak fiilinden türetilmiştir. Anlamak sözlükte; bir şeyin ne demek olduğunu, neye işaret ettiğini kavramak; yeni bilgileri eskileriyle bir araya getirerek sonuç niteliğinde başka bir bilgi edinmek, birinin duygularını, isteklerini, düşüncelerini sezebilmek manalarına gelmektedir[1]. Genel olarak dışardan iletilen verileri insanın kendi algılama elemanlarıyla idrak etmesi olarak tanımlanmaktadır.

Arapçada anlamak kelimesi yerine fehmetmek, idrak etmek, akletmek gibi manalara gelen kelimelerin kullanıldığı görülmektedir.

b.   Kur’an ve Sünnette Anlayış

Ayeti kerimelerde; “ancak bilenlerin anlayacağını [2]”, anlayışsızlıkları sebebiyle küfür içinde olanlar için de “onlar sağırdırlar, dilsizdirler kördürler, bu yüzden anlayamazlar [3]” şeklinde zikredilmiştir.

Kur’an’da eşyadaki nizamı anlama gücüne sahip olan uzuvların kalp ve akıl olduğunu, bu uzuvlara aynı zamanda ilahi hakikatleri sezme, anlama ve onların üzerinde düşünüp yorum yapma görev ve yetkisinin de verildiği görülmektedir. Ayette geçen “Allah ayetlerini anlayasınız diye açıklamaktadır[4]” emri ilahisiyle bu hususa işaret edilmek istenmiştir.

Sünnete bakıldığında Kur’an’a paralel olarak anlama organlarının kalp ve akıl olduğunun teyidi ile ilahi emirleri anlamış kişilere hitaben aklını kullanan “akıllı” veya aklın kullanılması sonucu elde edilen yakınlık sebebiyle kazanılan sıfatlardan bahsedildiği görülmektedir[5]. Bir hadisi şerifte Cenâb-ı Peygamber (sav), “İnsanlar Allah’a anlayışları nispetinde yakınlaşırlar[6]” buyurmuştur. Hâcegân pirlerinin sıkça zikrettiği “seyri ilallah anlayış iledir” buyruğu da sanki hadisi şerifin açılımı mahiyetindedir.

c.    Hâcegân Yolunda Anlayış-ı Sahih

Mükerrem olarak yaratılan insanın maddi veya manevi organları her zaman düzgün çalışmayabilir. Aradan hastalıklar gelir. Günahlar olur. Zira Cenabı Hak hiç günah işlemeyen bir topluluk olsaydınız sizi helak eder günah işleyen bir topluluk yaratırdım buyurmaktadır[7]. İnsanın aklı; aklı selime, kalbi; kalbi selime erişmiş olabilir.  İnsanın mükerremliğine halel getirmeyen bu hatası ve günahı karşısında Cenabı Hakka karşı nasıl bir tavır içerisinde olması gerektiği, bir anlayışı gerektirmektedir. Bu anlayışın oluşumunda insanın önünde bir ölçünün varlığının gerekliliği izahtan varestedir. Bu ölçüye vurularak çizgi dışına çıkılıp çıkılmadığı anlaşılacak, çıkılmışsa tövbe ile çizgiye dönüş aksi halde şükür ile yola devam edilecektir. İşte insanın kemâlât yolculuğunda insana lazım olan üçüncü temel esas; “sağlam sahih bir anlayışa sahip olmak” olacaktır.

Anlayış-ı sahih olmak ilkesinin iki cephesi vardır. Birincisi; aklı selim ve kalbi selim sonucu oluşan temiz bir anlayış. İkincisi; bu temiz anlayışın “sahih” olması için tabir caiz ise “TSE” damgasına sahip olması için sahihliğinin, uygunluğunun denetiminin yapılmış olması şarttır. Bu denetimi kişinin kendisi yapamaz, yanılır ve insanları yanıltabilir. Düşünsenize “TSE” standartlarına uygun mamulün bu denetiminin de üreticiye ait olduğunu. Ne kadar anlamsız olur. Bu sebeple fikrin de, anlayışın da sahihlik denetimi ilgili uzman yerlere yaptırılmalıdır. Bu denetimden geçen anlayışa biz “anlayışı sahih” diyoruz. Bu sebeple bu yazı dizilerinde anlayış yerine daha çok sahip olunan anlayışın nasıl “sahih” hale getirileceği konusu üzerinde durmak istiyoruz.

Anlama ameliyesinin komutanı beyindir. İnsanın beş duyu organıyla algıladığı verileri, daha önce beyne depolanan bilgilerle kıyaslanmak suretiyle algılanan şeyin ne olduğuna beynin karar kılması işine biz “düşünce” diyoruz. Düşünce, beynin amelidir. Düşünce, kalbe düşünce orada Cenabı Hakla birliktelik yaşar. Mahiyet değişir ve kalbin ameli olarak bu sefer “fikir” ortaya çıkar. Bu işlemlerin tümüne “tefekkür” denir. Tefekkür sonucu insandan çıkan fikrin doğruluğunun da ikinci bir yöntemle tabiri caizse sağlamasının yapılması şarttır. Anlama; aklı selim ve kalbi selim ameli sonucu çıkan fikrin veya amelin şaşmaz bilginin kaynağı olan Kur’an ve sünnete vurulması sonucu oluşan teyite denilmektedir. Anlamada “hah” denilme hali olur. Her şey tam yerli yerine oturur. Ve bu oturmuşlukta aklın ve kalbin mutmainliği yetmez. Sahihliğinin de teyit edilmesi gereklidir. Burada rehber devreye girer. Bu teyidi sahabe, Peygamber efendimizle yaparken bu zamanda onun manevi mirasçıları vasıtasıyla yapılması sünnet olandır. Rehber dediğimiz, sahih mirasçı bulunmadığı yerde Kuran ve sünneti anlamış sair kişilerle de yapılabilir. Ancak anlayışın sahihliği, fikrin ve amelin çek edildiği kişinin sahihliği ile doğru orantılıdır. Siz doğrudan Allah ile onun peygamberi ile çek edebiliyorsanız ki bu mümkündür, sağlam üstün sahih anlayışa sahip olmuş olursunuz ki bu durum öyle lafla olacak şey değildir. Bu teyiti yapabilen zatlar genelde kendilerini gizlerler. Cenabı Hakkın izni ve lütfuyla tanınırlar. Şayet böyle bir özelliğiniz yoksa bu sefer aynı özellikleri en üstün taşıyan uzman rehberin onayı/icazeti alınarak anlayışınızı, sahih hale getirebilirsiniz. Bu yüzden anlayış yetmez, anlayışın sahihliği yani  tashih ve tasdik edilmiş olması gereklidir.  

Allah’u Teâla (cc) ayeti kerimede “ Allah Âdem’e bütün isimleri öğretti. Sonra eşyayı meleklere gösterip, Eğer her şeyi bilen sadıklarsanız bana şunların adlarını söyleyin, haber verin[8]” emri ile Âdem’e (as) tüm eşyaların ismini öğrettiğini bizlere beyan buyurmaktadır. Öyleyse insan zahir dünyada eşyaya dair ne varsa bunu algılayabilir bunu kavrayabilir. Kur’an bunu alenen ifade etmektedir.

Hakikat pirleri, Hakkı ve ilahi mesajları anlamaya vesile araçlarından özellikle ikisi üzerinde çokça durmuşlardır. Bunlardan ilkinin kulakla “işitme” olduğu, bu nedenle Kur’anı kerimde “semi’na” “işittik” hitabının sıkça zikredildiği, ikincisinin gözle “görme” olduğu, ilmin okunarak tahsilinin de mümkün olduğu bildirilmiştir. Kişi bu iki uzuvla, gelen bilgiye hâkimiyet sağlamaya çalışır. Meseleyi kendisinde yer alan ölçülerle mukayese ederek kendisinde yer alan bilgi nispetinde meseleyi anlar buyrulmaktadır. Hiç renkleri bilmeyen bir insana kırmızı gösterilse ve hangi renk olduğu sorulsa elbette kırmızı rengin cevabı alınamayacaktır. Kişi algıları yoluyla gelen veriyi önceden kendisinde mevcut bilgiyle mukayese ederek anlayabilmektedir. Öyleyse anlayışta bilginin, ilmin rolü büyüktür.

Meseleyi toparlayacak olursak; anlayışta, 4 unsur vardır. Birincisi; dışarıdan duyu organlarımızla elde ettiğimiz verilerdir. İkinci unsur; bu verilen ilk toplandığı depolandığı yerdir ki bu da akıldır. Üçüncü unsur; elde ettiğimiz bu verilerin hiç şaşmayan doğru bir bilgiyle mukayese edilme işidir ki biz kendisine mukayese için başvurulan, şaşmayan kesin bilginin kaynağına “din” diyoruz. Zira Cenâb-ı Hak ayeti kerimede “ben sizin dininizi tamama erdirdim ve adını İslâm koydum[9]”buyurmaktadır. Din tamamlanmıştır. Dinin birinci veri kaynağı Kur’an’dır. “yaş ve kurunun, her şeyin içerisine yazıldığı[10]” kitap. Öyleyse din, manevi yolculuktaki anlayışta, ölçü alınması gereken önemli bir unsurdur. Anlamada dördüncü unsur ise kalpdir ki bu dış verilerin algılanması ve din dediğimiz şaşmaz verilerle mukayesenin yapılıp bir karara, bir hükme varılan, bu işlerin yapıldığı mekândır.

Başta zikrettiğimiz hadisi şerife dönecek olursak, “İnsanlar Allah’a anlayışları oranında yakınlaşırlar”. Demek ki dışardan gelen verileri akıl, kalp mekânında şaşmaz bilgiyle mukayesesini yapma, anlama işi her insan da farklılık arz edecektir. Eşya ile ilgili anlama ve kavramada tevhit varken yani herkes kırmızıyı aynı algılarken veya maddenin kimyasal bileşenlerinin hesabında atomların adedinde bir birlik varken, Hakkı kavrama ve anlamada insan adedince anlayışın ve kavrayışın olduğu görülmektedir. Bu anlayışların çeşitliğinde şaşmaz bilginin kaynağını en iyi anlayanın Hakka en yakın olacağı hadisi şerifte vurgulanmıştır. Hâcegân pirlerinin buyurduğu gibi “insanların nefesleri adedince Hakka yol vardır” yani her insan farklı bir anlayışla Hakka gidecektir. Buradan hareketle insan tabiaten başkasını taklit etmemeli kendi düşünce yolunu bulmalıdır.

Nasıl bir anlayış olmalı ki Allah’a (cc) yakınlık kazanılsın?

Hemen yuvarlak cevaplar verilebilir. Kur’ani bir anlayışla, Peygamberi bir anlayışla, Hakka yakın olunur diyebilirsiniz. Ancak mesele bu kadar kolay olmasa gerek diye düşünüyoruz.

Anlayış için öncelikle selim bir kalp gereklidir. Mutmain olmuş, temizliği yapılmış, yönü Cenâb-ı Hakkın iskân buyurduğu gönle çevrilmiş bir kalp. Mesele Hakka yakınlık kesbetmekse, bu yakınlık nerede aranmalıdır? Sorusuyla başlanmalıdır. Ardından nasıl aranmalı, ararken nelere dikkat edilmeli?

Hadisi şerifte de buyrulduğu üzere Allah (cc) tenezzülen iskân buyurduğu gönülde aranmalıdır. “Ara sende bul sende” buyurmuşlardır din büyüklerimiz. Gönle ulaşmanın yolu kalpten geçmektedir. Hâcegân uluları kalbin sol tarafında küçük manevi bir siyah noktadan bahsederler, tasavvuf kitaplarında “süveyda” denilen siyah noktadan gönle bir pencere açıldığı buyrulur. Önceden bu küçük siyah noktanın içerine mi Cenâb-ı Hak tenezzülen iskân buyurmuş sorusuyla muhatap kalınmamak için bu meselenin fazla açılması istenmemiştir. Ancak bugünün tekniğiyle mesele daha iyi anlaşılmaktadır. Bugün mikro cipler dediğimiz bilgi depoları geliştirilmiştir. Birçok cep telefonlarında minik bellek kartları vardır bilmem kaç telebayt, içerisine binlerce sayfa bilginin depolandığı bellek kartları.  İşte insan, dışardan gelen verileri selim bir akılla, bu selim ve sükûnete ermiş, temizlenmiş (içerisinde tezkiye edilmiş nefsle) kalp ortamında, kaynağı Cenâb-ı Hakka kadar açılan süveyda mikro çipi yardımıyla şaşmaz doğru bilgi ölçüsüne vurarak bir değerlendirme yapmak suretiyle meseleyi anlamlandırmasına gerçek manada anlayış diyoruz. Burada önemli olan hastalıksız bir kalbin ve buna bağlı olarak hastalıksız aklın ve ıslah olmuş bir nefsin olması, sahih anlayışın olmazsa olmaz unsurlarıdır.

Meseleyi bir örnekle izah etmek gerekirse. Hastalıklı bir inek düşünelim. Bu ineğe ne kadar temiz yeşil ot veya yiyecek verilirse verilsin inek hastalıklı olunca sütü de hastalıklı olacaktır. Ancak inek sağlıklı ise ona yedirilen besinler sağlıklı süte çevrilecektir. Anlayış da örnekteki süt gibidir. Kişi nefsini ıslah etmemişse selim bir kalbe sahip değilse yani kişi hastalıklı ise ne kadar temiz ayet ve hadis okursa okusun, bilirse bilsin o kişiden çıkacak anlayış da hastalıklı olacaktır.

Bu yüzden anlayış önemlidir. Bu yüzden Allah’a seyir anlayış iledir. Kemâlât anlayışla oluşur. Şahı Nakşibend (ks) efendimiz anlayışın önemini vurgulamak için “bizim yolumuz anlayış iledir. Bilsem ki yanlış anlaşılmalar olmayacak bu yolda vird adına hiçbir şey koymazdım” buyurmuşlardır.

Sahih, sağlıklı bir anlayış için ne yapılmalı?

Sağlıklı bir anlayış için öncelikle insanın kalbini temizlemesi gereklidir. Önce temizlik, tasavvufta bu temizliğe “tezkiye” denilmektedir. Nasıl ki namaz kılmak için önce abdest alınması zorunlu ise sağlıklı anlayış için kalp temizliği zorunludur. Hâcegân pirleri aklın da nefsin de kalpte olduğunu buyururlar. Nefsin tezkiyesi/temizlenmesi işi de kalpte cereyan etmektedir. Bu sebeple nefsin tezkiyesi için yapılan zikirler kalp üzerinde yapılmaktadır.

Kalp temizliğinde kullanılan bilgi, zikir, hazreti Kur’andır. Ancak sadece Kur’an yeterli görülmemiş, bu mesajı yaşayarak örnek olan insan, sevgili Peygamberimiz (sav) bizlere canlı rehber olarak gönderilmiştir. Kişi isterse gücü yetiyorsa bizzat Cenâb-ı Hakkın kendisinden bu terbiyeyi alabilir, zira Peygamber Efendimiz “beni Rabbim terbiye etti”[11] mealindeki hadisi ile terbiyesini bizzat Allah’tan (cc) aldığını beyan buyurmuştur. Ashap bu terbiyeyi Efendimizden (sav) almışlardır. Peygamber Efendimizin velayet rehberliği, bugün de manevi mirasçıları olan âlim, kâmil insanlar vasıtasıyla devam ettirilmektedir. Kişi, kudreti yetiyorsa bu terbiyeyi bizzat Allah’ (cc) tan alır veya Efendimizden (sav) veya manevi mirasçısı kâmil bir insandan alır. Bizzat Allah’tan (cc) nefsin tezkiyesi yok denecek kadar azdır. Bu yüzden İslâm tarihimizde daha çok kâmil evliyaullah zatların yardımıyla nefslerini temizleyip sağlam ve sahih anlayışa sahip olmuş insanlardan çokça bahsedilmektedir.

Niyazi Mısri hazretleri bunlardan yalnızca birisidir. Niyazi Mısri hazretleri zamanın büyük âlimidir. Aynı dönemde yaşayan kalaycılıkla maişetini sağlayan Ümmü Sinan hazretlerine ibriğini kalaya gönderir. Ümmü Sinan hazretleri kendisine gelen ibriği inceler ve getiren kişiye der ki bu ibrikten Âlim kokusu gelmektedir. Bu ibrikten Niyazi Mısrinin kokusu gelmektedir der. İbriği getiren zat şaşırır. Akabinde Ümmü Sinan (ks);

Git Niyazi Mısriye sor. Kendisi gibi ibriğin dışını mı kalaylayalım yoksa bizim gibi içini mi? buyururlar.

Şaşkın vaziyette ibriği getiren zat hemen Niyazi Mısri hazretlerine dönerek olayı anlatır. Niyazi Mısri hazretleri ibriği alarak Ümmü Sinan hazretlerine bizzat gider ve hem içi kalaylansın hem de dışı kalaylansın diyerek Ümmü Sinan hazretlerine talebe olur. Tam dokuz yıl dergâha odun taşır. Dokuzuncu yılında bir gün odun yüküyle dergâha giderken nefs içerden Niyazi Mısri hazretlerini sıkıştırır.

Sen ki ey âlim Niyazi, senin hakkın bu mu, sen odun taşımak için mi bunca yıl okudun? Sen buna mı layıksın? Sen başka yerde olsaydın herkes sana hürmet ederdi. Diye vesvese verirken birden ormandan bir ayı çıkar ve Niyazi Mısri hazretlerine saldırır. Ne kadar uğraşmış ise de bir türlü kurtulamaz. Ayı her tarafını yaralar, kan revan içinde üstadı Ümmü Sinan hazretlerinden manen yardım ister, Ümmü Sinan hazretleri gelir ve ayı edep üzerine orayı terk eder. Ancak Niyazi Mısri hazretlerine söylediği söz manidardır.

“Seni yaralayan ayı senin içinden çıktı. Senin içinde bu ayılar olduğu müddetçe sen çok dayak yersin” buyurur. Rivayet edilir ki Niyazi Mısri hazretlerinin üzerindeki bu yaralar ömrünün sonuna kadar iyileşmez, hatta vefatında dahi cenazesi yıkanırken bu yaralardan irin aktığı görülmüştür.

Şimdi bir Niyazi Mısri hazretleri lafla kolayına yetişmemiştir. Bugün Niyazi Mısri hazretlerinin eserlerinde yatan anlayış büyüklüğünün altında rehberin yardımı ve yardım ışığında nefsle yapılan mücadele vardır. Bu temizlikte elbette can yakacak hadiseler olacaktır.

Sağlam ve sahih bir anlayış için sağlam ve selim bir kalp, selim bir akıl, selim aklın, selim kalbin suveyda kapısından girerek Hakka yakınlık kesbetmiş bir beden lazımdır. Böyle bir kimseye hazreti Kur’anın ifadesiyle “kâmil mümin” teslim olmuş muvahhid Müslüman denilmektedir. Böyle bir kişinin tüm azaları emniyettedir. Bu emniyet kendine olduğu kadar başka insanlarda ondan emindirler, ondan zarar görmemektedirler.

                    Hâce-i Hâcegân [12]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Türk Dil Kurumu, Türkçe sözlük.

[2] Ankebüt, 43.

[3] Bakara, 171.

[4] Bakara, 242.

[5] “Akıllı nefsini güden (tedip ve muhasebe eden) ve ölümden sonrası için amel eden kimsedir^” Ramüz El-Ehadis, c.1, s.229, No.7.

[6] Ramüz El-Ehadis, s.95., No.5.

[7] Müslim, Tevbe, 9-11.

[8] Bakara, 31.

[9] Maide, 3.

[10] En’am, 59.

[11] El-Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, 1/224-225; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ 1/72.

[12] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası.