Hizmet (خدمت) kelimesinin aslı Arapça olup “hademe” “خدم” “hizmet etti” fiilinin mastarıdır [1]. Kelime anlamı; birisinin bir işini görmek, ona yardım etmek, ihtiyacını gidermek, kulluk, görev gibi manalarda kullanılmaktadır[2]. Türkçede hizmet edene “hizmetçi-hizmetkâr” denilmektedir. Yine Osmanlı sultanları kendilerini “hadimul haremeyn” “haremin hizmetçisi” olarak tanıtmışlardır.  İslâm tarihine bakıldığında “İslâmın hizmetkârı” tabirini daha çok Türklerin ortaya koyduğu ve bu kelimeyi İslâmi kavram haline getirdikleri görülmektedir.

İslâmi kaynaklarda “hizmet” kavramı kurumsal olarak ele alınmamıştır. Fıkıh, tefsir veya hadis kitaplarına baktığınızda böyle bir konu başlığı bulamazsınız. Bu konu daha çok kulluk kavramı içerisinde yer alan ve “hizmet etmek” eylemini ifadeden öteye başkaca anlamlara sahip olmadığı görülmektedir. Bu sebeple kaynaklarda hizmet denilince daha çok Hakka layıkıyla yapılan kulluk akla gelmektedir. Malum olduğu üzere kullukta bireysel faaliyetler olduğu gibi toplumsal faaliyetler de vardır. Kullukta bireysel kurtuluş ön planda iken hizmette bireysel kurtuluş yanında toplumsal kurtuluş için çaba sarf etme vardır.

Tasavvufi terim olarak hizmet; rızayı ilahinin kazanılması için sarf edilen her türlü çabaya denilmektedir. Bu manada Allah için yoldan bir taşın kaldırılması, bir düşküne yardım edilmesi insanlığa hizmet iken diğer mahlûkata faydalı işlerin görülmesi de hizmet kapsamındadır. İslâm tarihinde konuya çok örnek bulunmaktadır. Susuz bir hayvana su veren kişinin bu hareketinin Cenâb-ı Hakkın hoşuna gitmesi, sarhoş birisinin yerden Kur’anı kerimin bir parçasını hürmeten alıp duvarın üstüne koyması gibi. Bu bireysel hareketler Hakkın hoşnutluğunun kazanılmasına vesile olunmuş örneklerden sadece birkaçıdır. Bu hareketlerin hepsini Hakka hizmet kapsamında değerlendirmek mümkündür. Ancak asıl hizmetin yaratılmışların en şereflisi olan insan için yapılan hizmet olduğu gözden kaçırılmamalıdır. İnsanın ve insanlığın dini ve dünyasının kurtuluşu için yapılan her fiil gerçek hizmet olarak değerlendirilmektedir.

Bu manada Hâcegân yolunda hizmet konusu çok önemlidir. İnsanları Allah’a, Allah’ı da insanlara sevdirmek adına yapılan her meşru faaliyet hizmet olarak tanımlanmaktadır. Burada hizmet ehlinin bir ayağının Hakta, diğer ayağının insanlar cephesinde olması gereklidir. Zira Cenâb-ı Haktan gafil insanların avukatı mesabesinde olan hizmet eri, bu durumda Allah ile olan ilişkisini devreye sokarak “bu insanları Allah’a (cc)” sevdirme gayretine girecektir. Yine insanlar içerisinde yaşayan bu hizmet eri örnek yaşantısı ile bu sefer “insanlara Allah’ı (cc)” sevdirme çabasında olacaktır.

Bu ehemmiyetli işi yapmak, hizmet eri olmak için insanın önce bir eğitimden geçilmesi gereklidir. Belli bir aşamadan sonra bu hizmete girişmelidir. İnsan önce hizmet almalıdır ki hizmeti görüp öğrensin ve tatbik etsin. Hâcegân yolunda hizmet için önce tâlim gereklidir. Sonra tâlim edilen şeyin tatbiki istenir. Ardından tebliğ ve irşadı da kapsayan hizmet gelir. Öyleyse hizmet bizim bildiğimiz gibi alelade bilmeden hemen yapılacak şey değildir. Hizmet için bir takım alt yapılar olmalıdır. Yoksa hizmet ediyoruz diye etrafı kırıp dökmeler başlar.

Hizmetin Şartları

Hizmette asıl amaç rızayı barinin tahsilidir. Hakkın hoşnutluğunun kazanılmasıdır. Bu rızanın nerede olduğu bilinmemektedir. Bu sebeple Kâinatta Cenâb-ı Hakla bağlantılı ne varsa bu rıza oradadır anlayışıyla insanın meseleye bakması gereklidir. Ancak insan Cenâb-ı Hakkın en keremli varlığı olduğu düşünüldüğünde insana hizmet üzerinde öncelikle durulması gereklidir.

Hemen belirtelim ki hizmet etmek bir marifet işidir. Herkes ev temizliği yapamaz. Bir temizlik anlayışının varlığı gereklidir. Bugün ticari hayatta hizmet sektörü denilen iş kolu bulunmaktadır. İşçilerin yer aldığı belli sanat veya mesleğin emekle icra edildiği iş kolu. İnşaat sektöründe sıvacılık yapacaksanız bu mesleğin inceliklerine vakıf olmak gerekecektir. “Ben her işten anların abi” mantığı ile hareket edildiğinde neticenin nereye vardığı malumdur. İş ele yüze bulaştırılıp, yarardan çok zarar verilmektedir. Demek ki hizmet için kişi bir takım eğitimler almadır. Bu eğitim sürecinde bir çıraklık dönemi, ardından kalfalık ve ustalık dönemleri olmalıdır.

Hakikatte hizmet etme duygusu vehbidir. Allah (cc) tarafından insana meccanen verilmiştir. Düşkün birisine yardım elinin uzatılması, yaralı bir hayvana müdahale edilip onun yarasının iyileştirilmesi çabası insanlığın ve merhametin gereğidir. Doğal olarak insanın içerisinde olan bir duygudur. Allah (cc) tarafından insana lütfedilmiştir.

İşte insanın, bu manevi donanımını dış dünyaya doğru ve faydalı aktarabilmesi için bir takım eğitimler alması gerekmektedir. Yaralı bir hayvanı nasıl tedavi edeceği hususu bir ilme tabidir. Bu ilmin tahsili gereklidir. İnsanın, hasta bir insanı iyileştirmesi için tıp ilmini bilmesi gereklidir. Bir kalp ameliyatı yapabilme kabiliyeti insana doğuştan verilmemiştir. Bu bir kuşun yuvasını yapması, bir örümceğin ağını örmesi kabiliyeti gibi değildir. Öyleyse insanın öze uygun hizmeti için eğitim görmesi şarttır.

Eğitimsiz de hizmet olur denilebilir. Ancak bu cümle asliyette doğru değildir. Dikkat edilirse İnsan, doğumundan itibaren bir eğitime ve hizmete tabi tutulmaktadır. Zahirde insanın ilk hizmeti annesi tarafından görülmektedir. İlk alınan eğitim “hizmet” tir.  İlk mürebbi annedir. Zahir seyru sulûk buradan başlar. Ancak hakikatte eğitimin ve hizmetin başlangıcı farklıdır. İnsan ilk eğitimini Cenâb-ı Haktan almıştır. İlk eğitim yine “hizmet” konusunda olmuştur. İnsan, yaratılma isteğiyle ve “ol” emriyle vücuda gelişinde ilk hizmetini almıştır. Bu hizmet ile eğitimi başlamıştır. Kendisine hizmet edildiği için de içi hizmet etme aşkı ile dolmuştur. Hizmet görerek büyüyen insanın iç âlemine bu hizmet etme ruhu adeta ilmek ilmek dokunmuştur. Hem de karşılıksız gördüğü hizmet karşısında, karşılıksız hizmet etme aşkı onun mayası olmuştur.

Tüm bu süreçlerden geçen insan, doğal olarak varlık sebebinin Hakka hizmet etmek olduğunu görür. Kişide bu bilinç doğuştan başlar ve gün be gün gelişip şekil alır. Bu şekil almada dış etkenler önemli rol alır. Bu durumu sevgili Peygamberimiz ﷺ; “Her doğan insan İslâm fıtratı üzerine doğar[3]” şeklinde ifade etmektedir. Hadisi şerifin devamında “daha sonra onu anne babası kendi dini üzerine yetiştirir” buyurmaktadır.

İnsanın içerisinde Hakka hizmet aşkı (kulluk) doğuştan gelir. Ancak çocuk bu hizmet edeceği şeyi zamanla değiştirebilir. Kişinin ailesi ve ortamı insanı değiştirebilir. Nefsini ve hevasını ilah edinen kişilerle beraber büyüyen insan o hizmet aşkını bu sefer nefsine, bencilliğine, hevasına kullanır. Aile ve bulunduğu ortamı malı veya parayı ilah edinmişse bu sefer insanın hizmeti mala veya paraya veya dünyaya olmaktadır. Bu aşamada kişi serbest bırakılmıştır. Kimi insanlar vardır ki cehennem gibi ortamda, bir gül gibi yetişmeyi becerebilmiş, kimi insanlar da peygamber oğlu olmasına rağmen Hakka hizmeti anlayamamıştır. Musa aleyhisselam firavunun sarayında ve kucağında yetişmesine rağmen Cenâb-ı Hakka sevgili bir kul olabilmiş, bunun yanında Nuh aleyhisselamın oğlu bir peygamber çocuğu olmasına rağmen Cenâb-ı Hakka isyan edip helak olmuştur.

Hadisi şeriften de anlaşılacağı üzere; genel olarak çevre faktörü kişinin yetişmesinde etkili olmaktadır. Çevre dediğimiz şey kişinin kendisinin dışında yer alan her şeydir. İnsanın yetiştirilmesine yön veren dış faktörler olumlu olabileceği gibi olumsuz faktörler de olabilir. İnsanı helake götüren Cenâb-ı Hakla bağlantısını koparan her şey olumsuz, İnsanın Hakla bağlantısını sağlayan her şey de olumlu faktörlerdir.

Bu manada insana hizmet konusunda, insanın Hakla bağlantısını sağlamaya yönelik en büyük dış faktör; İnsana yapılabilecek en güzel dış müdahale; tebliğ ve irşaddır. Bu faaliyet insanın kurtuluşuna vesile olabilecek en büyük hizmettir. Öyleyse en büyük, en yüce, en kutsal hizmet; tebliğ (bulûğa erme) ve irşaddır (bulûğa erdirme).

Peki, nedir bu en kutsal hizmet olan tebliğ ve irşad ?

                   Hâce-i Hâcegân [4]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Hizmet; Arapça’da “Hademe” “خدم” “Hizmet Etti” fiilinin masdarı olan “Hidmet”, “خدمت” kelimesinden gelmektedir. Hizmet; yapılan iş, görev, kulluk gibi manalara gelmektedir. Bkz: https://www.etimolojiturkce.com/kelime/hizmet, E.T.: 29.01.2023

[2] TDK, Hizmet: https://sozluk.gov.tr/, E.T: 29.01.2023

[3] Buhârî, Tefsîr, (Rûm) 2; Müslim, Kader, 22

[4] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

e. Zühdde Bulunan Hassas Denge

Zühd denilince hemen akla fakirlik gelmektedir. Hani maldan mülkten vazgeçmek, dünyadan el etek çekmek gibi. Zühd, böyle anlaşıldığı için bugün dünyadaki ve ülkemizdeki idare hayatında İslâmın ve müslümanların tam olarak söz sahibi olmadığını görmekteyiz.

Zühdde bulunan hassas dengenin oluşumu için Kâinatın Efendisinin ﷺ zaman zaman yaptığı balans ayarları vardır. Bu ayarlar aktarılmadan zühddeki bu denge iyi anlaşılamayacaktır. Sahabeden bazıları zühdü yaşamak için dünyadan el etek çekip, tamamen kendilerini dine ve ahirete vermek istediler. Dünyada hiçbir işle meşgul olmadılar. İş yapmadıkları gibi evlerine dahi gitmediler. Sürekli mescidde kendilerini ibadete verdiler. Kendilerine sorulduğunda yaptıklarının zühd olduğunu savundular. Bu sahabelerin hallerini gören Efendimiz ﷺ ; “Vucûdunun, nefsinin, hanımının, çocuğunun, arkadaşının ve Rabbinin senin üzerinde hakkı vardır. Her hak sâhibine hakkını ver.[1] ” buyurarak dengeli bir hayat sürmelerini emretmişlerdir. Ayrıca Allâh’tan en çok kendisinin korktuğunu, buna rağmen onların düşündüğü gibi bir hayâtı yaşamadığını hatırlatarak bu tarz yaşamı tasvip etmediklerini, müslümanın dünyâdan el etek çekmesinin uygun olmadığını, dâimî bir iş ve hizmet içinde bulunması gerektiğini belirtmişlerdir. Zaten Efendimizin ﷺ bizzat kendilerinin ticaretle meşgul olması, bunun yanında dünyevi diğer meselere de ilgisiz kalmayarak gerek siyasi, gerek ekonomik ve askeri alandaki faaliyetleri tüm ümmete örnektir. Zühdleri bu gibi işlerine mani olmadığı gibi dünya işlerinde de hep Hakkın rızasına uygun davranarak örnek bir insanın nasıl olacağı bizlere gösterilmiştir.

Allâh Resûlü’nün sâde, mütevâzi ve hatta yoksul bir hayâtı tercih etmesinin hikmetini iyi anlamak gerekir. Her şeyden evvel Resûl-i Ekrem ﷺ Efendimiz, şahsî hayâtında fakirliği tercih etmiş, eline geçen her şeyi dâvası ve ümmeti için cömertçe harcamıştır. Ayrıca onun zâhidâne hayâtı, toplum içerisinde hem zengin, hem de fakir insanlar için örnek teşkil etmiştir. Zîrâ zengin, varlık içerisinde nasıl zühd hayâtı yaşayacağını; fakir de yokluk ve imkânsızlıklara karşı nasıl sabır ve tahammül göstereceğini ondan öğrenecektir. Kaldı ki Efendimizin ﷺ; “Unutturan fakirlikle birlikte azdıran zenginlikten[2]” ümmetini sakındırması, yine “Asıl zenginliğin mal çokluğu ile değil de gönül zenginliği ile olduğunu”[3] belirten ifadeleri unutulmamalıdır. Duâlarında “Zenginlik ve fakirlik fitnesinin şerrinden Allâh’a sığınması [4]”mutlak anlamda fakirlik veya zenginliğin hayır ya da şer olmadığını göstermektedir.

Fakirlik veya zenginlik kişilerin konumlarına göre değerlendirilmelidir. Zîrâ İslâm tarihinde fukarâ-i sabirînle (sabır ehli fakirler), berâber ağniyâ-i şakirînden de (şükür ehli zenginler) övgüyle bahsedilmiştir. Demek ki övülen şey zenginlik veya fakirlik değildir. Fakir bir kişinin vereceği çok cüz’i bir sadaka neticesinde duyduğu haz ile zengin kişinin aynı miktarı vermesi neticesinde duyduğu haz farklı olacaktır. Fakir candan vereceği için miktar az da olsa duyulan haz yüksek olacak ancak nefsin direnci de bir o kadar güçlü olacaktır. Fakir kişinin bu malı verdiğinde kendisinde oluşan zühdü, zengin kişinin yakalaması için verilen miktarın “can yakacak” kadar çok olması gerekecektir.

Demek ki zahidliğin, fakirlik veya zenginlikle ilgisi yoktur. Kişi fakirliği veya zenginliği kendisine vereni görüp ona rıza gösterebiliyor mu? Bunların hepsi senden Ya Rabbi, diyebiliyor mu? Yani kendi elinde olana değilde Allah’ın (cc) elinde olana mı güveniyor. Zenginlikte şımarıyor mu? Yoksa fakirliğine üzülüyor mu? Buna bakılmalıdır. Zühdle ilgili ayeti kerime ve hadisi şerifte yer alan püf nokta burasıdır. Kişi Allah’ın (cc) elinde olana güveniyorsa bu sefer fakirliğin veya zenginliğin hiçbir önemi olmayacaktır. Kişinin gözünde varlıkla yokluk eşit olacaktır. Fakir, fakirliği için üzgünse ve geçim ve rızık endişesi taşıyorsa bu sefer Allah’a (cc) güvende zafiyet var demektir. Zengin malı ile şımarıksa, mala güveniyor ise bu sefer bu zenginlikte bir zafiyet vardır. Bugünlerde sıkça gündemde olan deprem ve doğal afetler hepimizin malumu. Dünyanın en zengini bile olsanız bir deprem veya tabi afet sonrası her şeyinizi kaybedebilirsiniz. Bir anda tüm zenginlik gidebilir. Hakkın elindekine güvenmek lazım arkadaşlar. İster devlet olsun, ister kişi olsun, varlığa veya yokluğa değil de Hakka güven tam olmalıdır. Bu duruma en güzel örnek yine Eyüp Aleyhisselamdır. Eyüp Aleyhisselamın tüm malları,  evlatları ve sağlığı kaybolmasına rağmen yalnızca ve yalnızca Allah’ın (cc) elinde olana güvendi ve neticede kazandı. Cenâb-ı Hak tüm mal varlığını ve çocuklarını geri verdi. Bu sefer Eyüp Aleyhisselam yine Hakkın verdiği mal ve mülke güvenmeyip Hakka teslimiyet gösterdi. Bu teslimiyet Cenâb-ı Hak tarafından beğenildi ve bu durumu Kur’an-ı keriminde zikrederek tüm insanlığa örnek gösterdi.

Zühdde, Allah’ın (cc) elinde olana güvenmek meselesi nefs ve feda (terk)  ile yakından bağlantılıdır. İnsanın kendi elinde olana değil de Allah’ın (cc) elinde olana güvene itiraz eden yegâne varlık nefsidir. Kişi nefse muhalefette güçlü olduğu oranda zühdü de güçlü olacak ve o oranda Hakka güveni de artacaktır. Bu sebeple Hakkın elindekine güvenin belli başlı işaretleri vardır. Kişi zengin ise zenginliğini dini uğruna kullanabilmiş mi? ona bakılır. Yine kişi fakir ise fakirliğine rağmen sabredebilmiş mi? Bunu haktan bilmiş mi? buna bakılır.

Nefse muhalefette zenginlik veya fakirlik arasında fark yoktur demiştik. Fakirin de zenginin de nefsi aynıdır. Örneğin bir milyon lirası olan zenginin, paranın yarısını hayra kullandığını veya iki gömleği olan fakirin gömleklerden birisini daha yoksul birisiyle paylaştığını düşünelim. Bu örneklerde nefsin kişilere karşı gösterdiği direnç aynı olacaktır. Zengine; “Bu kadar parayı vermene ne gerek vardı. Sen sadece zekâtı versen yeterdi. Bu parayla şöyle iş yapardın, çok kazanırdın, sonra daha çok hayır yapardın vs. vs”.   Fakirin nefsi de; “Sen zaten fakirsin, senden fakiri yok. Bak tek gömleğin kaldı. Ya üzerine bir şey dökülürse ne yaparsın. Üstüne giyemez isen camiye gidemezsin hayır işleyemezsin vs.”  diyecektir. Örnekte her iki insanın nefsinin kişiye uyguladığı muhalefet aynı şiddettedir. Bahsi geçen şeylerin parasal değerleri farklı olsa da kişilerin nefsi aynıdır. Aynı olan nefse kim muhalefet etmişse o kazanmıştır. Kim Allah’ın (cc) elinde olana güvenmişse o kazanmıştır. Allah (cc) için terkin sayısı ne kadar çoksa zühdde o kadar çok yaşanmış olacaktır.

İmamı Gazali hazretleri zühd ile ilgili olarak yaşadığı bir olayı anlatarak gerçek zühdün ve zahitliğin püf noktalarını bizlere aktarmışlardır. Zatın birisinin İbni Mübarek isimli birisine; “Ey zahid!” diye seslenmesi üzerine İbni Mübarek’in bu zaata; “Zahid Ömer bin Abdulazizdir (8. Emevi hükümdarı). Zira dünya ister istemez kendisine geldiği halde dünyayı terketti. Ben ise hangi şey hakkında (terk) zahidlik yaptım ki?” diye cevap verdiğini duyunca cevabın hoşuna gittiğini belirterek gerçek zühdün Allah (cc) için terkedilen şeyler oranında olabileceğini, terk edecek malın, şanın şöhretin vesairen yoksa nasıl zahid olunabilir, şeklindeki sorusuyla da zühd konusunda önemli bir hususa dikkat çekmek istemişlerdir.

Zühdde, “hakkın elinde olana kendi elinde olandan daha çok güvenmeye” en güzel örnek Hazreti Ebubekir (ra) efendimizdir. Başta da belirttiğimiz üzere Ebubekir efendimiz çok zengin olmasına rağmen zenginliği zühdüne zarar vermedi. Hatta zühdüne zühd katmasına sebep oldu. Bir gün Peygamber Efendimiz ﷺ bir sefere hazırlanırken hutbede, İslâm ordusunu sefere hazırlayamadığını, ümmetin çok fakir olduğunu, Allah (cc) için İslâm ordusuna yardım edecek var mı? Diye buyurduğunda, Hz.Ebubekir efendimiz (ra) hiç tereddüt etmeden ayağa kalkarak;

“Benden tüm teçhizatıyla ve su kırbalarıyla birlikte yüz deve Ya Rasulallah!” dedi. Peygamber Efendimiz ﷺ çok sevindi. Hutbede, başka yardım edecek var mı? Diye sordu.

Ebubekir efendimiz yine ayağa kalktı ve “Tüm techizatı ve su kırbalarıyla birlikte yüz deve daha” dedi. Yaklaşık bin kişilik İslâm ordunun yarısı teçhiz edilememişti. Durum çok vahimdi. Bu yüzden Efendimiz ﷺ, zorlanarak üçüncü kez başka yardım edecek var mı? Diye sordu.

Ebubekir efendimiz yine ayağa kalktı ve “Tüm teçhizatıyla birlikte 100 deve daha Ya Rasulallah” dedi. Toplamda tam teçhiz 300 deve hibe etmişti. Peygamber Efendimiz ﷺ minberden çok mutlu indi ve aleni olarak; “bundan sonra yaptıkları Ebubekire zarar vermez” ifadesinde bulundu. Artık siz bu ifadeyi nasıl değerlendirirseniz değerlendirin ben buraya girmeyeceğim.

İşte gerçek zahidlik bu olsa gerek. Kitaplarda zahidlik anlatılırken dünyalığın ahiret uğruna fedasından bahsedilir. Manevi bir ticarete işaret edilir. Bir şeyin, bir şey karşılığında satılması hadisesine zühd denilir. Ortada, kutsal şeyler uğruna sattığın, ortaya koyduğun bir bedel yoksa orada doğal olarak zühd de yoktur. Kişinin feda edeceği bir şeyi yoksa nasıl zahid olunabilir ki. Allah (cc) için terk edecek malın yok. Ama ben terk etmişim zaten desen, bu terk eden gibi olmaz. Dünyalık üstün makam ve şerefe sahip olmasına rağmen bunları gönlünde silip eriterek yüzünü Allah’a (cc) dönen ile hiçbir makama sahip olmayıp ben zaten bu haldeyim diyen insan arasında farklar vardır.

Aziz Mahmud Hüdayi hazretlerinin pazarda ciğer satması ile pazarda zaten limon satan birisinin ciğer satması arasında azim fark vardır. Birincisinde satılan nefstir. Diğerinde nefs alım satım konusu olmamıştır. Gerçek zühd için feda gereklidir. Ortada terk yoksa zühdde yoktur.  Asıl terk; işte nefsin ve onun sufli isteklerinin terkidir. Gerçek zahid nefsin tüm arzu ve isteklerinden vazgeçip yönünü Hakka döndürebilendir. Ne kadar çok terk varsa o kadar çok zühd vardır.

Öyleyse Zühd “kal” (laf) ile değil “hal”(yaşantı) iledir.

                   Hâce-i Hâcegân [5]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Buhârî, Savm, 51, 55

[2] Tirmizî, Zühd, 3

[3] Buhârî, Rikâk, 15

[4] İbn-i Hanbel, VI, 57

[5] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

a. Terim Tanım

Zühd; kelime anlamı olarak;  ilgisiz davranmak, yüz çevirmek, rağbet etmemek gibi manalara gelmektedir. Terim olarak; dünyaya ve maddî menfaate değer vermemek, çıkarcı, menfaatperest ve bencil olmamak, kalpte dünya ve çıkar kaygısı taşımamak, kanaatkâr olmak gibi manalarda kullanılmaktadır. Tanım olarak; “Allah’ın elinde olana, kendi elinde olandan daha çok güvenmek, elde olan dünyalığa sevinmemek ve elden çıkana üzülmemek, elde bulunmayan şeyin gönülde de bulunmaması” şeklinde tarif edilmektedir.

b. Zühd – Takva İlişkisi

Zühd, günümüz Türkçesine takva şeklinde çevrilmiş ise de aslında takva ile zühd farklı kavramlardır. Farklı kavramlar olmasına rağmen aralarında öyle bir sıkı ilişki vardır ki bu sebeple kimi yerde zühd ve takva aynı manada kullanılmaktadır.

Takva ehline “Muttaki”, zühd ehline “Zahid” denilmektedir. Takvada Allah (cc) korkusu öne çıkarken, Zühd de daha çok dünyadan yüz çevirmek, malı, şöhreti Allah (cc) için terketmek ön plandadır. Zühd daha geniş hatta takvayı da içerisine alan üst bir kavram iken takva, zühdün özel bir halidir. Takva da zühddendir. Bu sebeple takva konusu üzerinde ayrıca durmakta yarar vardır.

Hucurat suresi 13. ayette Cenâb-ı Hak; ” اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّٰهِ اَتْقٰيكُمْۜ” , “Muhakkak ki Allah’ın indinde en çok kerim olanınız (en şerefli olanınız), (ırk ya da soy olarak değil) en çok takva sahibi olanınızdır. Muhakkak ki Allah, en iyi bilen ve haberdar olandır” buyrulmaktadır.

Cenâb-ı Hak, insanın en şereflisini, en üstününü takva esasına göre belirlemiştir. Takva genel olarak “Allah (cc) korkusu” olarak tarif edilmektedir. Bugün insanlar, haksızlık yapan birine “senin Allah (cc) korkun yok mu?” şeklinde hitapta bulunurlar. Allah (cc) korkusu genel olarak insanın her yaptığının hesap edileceği ve hesaba çekileceği düşüncesiyle dünyada hayatını idame ettirmesidir. Bu korkunun temelinde inanç vardır. İman vardır. Ahiret inancı vardır. Dünyanın gelip geçici olduğunun idraki vardır. Kolay değil, insanın her yaptığı şeyde Allah (cc) ın rızasının olup olmadığını düşünmesi. Rızaya muhalif işlerde Cenâb-ı Hakka hesabın nasıl verileceği ürpertisinin kalpte bulunması. İşte biz bu ürpertiye takva diyoruz.

Takva, kul cephesinden bakıldığında farklılıklar göstermektedir. Kişinin Allah (cc) ile olan ilişkisine göre takvanın niteliği değişmektedir. Hakka yakınlık arttıkça bu ürperti farklılaşmaktadır. Eyüp Aleyhisselam misali binbir dert ve çile içerisinde iken Cenâb-ı Hakkın kendisine her sabah hal hatır sormasına öyle alıştı ki bu sebeple ayette “messeniyeddurru -bana bir hastalık düçar oldu” dedi. Yani; Ya Rabbi! Ben senin yakınlığına alıştım. Selam sabahına alıştım. Bendeki bu zahiri hastalıklar ve dertler biter de sen benden selamı sabahı kesersen ben ne yaparım dedi. Bunun derdine düştü. Bunun hastalığına düçar oldu. Eyüp Aleyhisselamın takvası “ayrılık korkusu” oldu. Ya senin o muamelenden mahrum kalırsam ürpertisi, mahrumiyet korkusu…

Kişi Allah’a (cc) çok yakın ise, Allah’da (cc) fani olmuşsa, bu sefer kişide Allah (cc) beni cehenneme atar korkusu olmaz. Burada onun sevgisinden uzaklaşma korkusu başlar. Allah (cc) ile ilişkide uzaklık derecesine göre “takva” (korku) şekil alır. En düşük faziletlisi Allah’ın (cc) insanı cehenneme atacağı korkusuyla kulluk yapmasıdır.

Öyleyse insanı yücelten, diğer insanlardan üstün kılan şey “Cenâb-ı Hakkın sevgisinden uzaklaşma korkusu şeklinde zuhura gelen takva”dır. Buda Kur’an-ı kerimde âlimlere ait özellik olarak zikredilmiştir. Fatır suresi 28. ayette; “انَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ العُلَمَاءُ –Kulları içinde ancak Âlimler Allah’tan layıkıyla korkarlar” buyrulmaktadır. Allah’tan (cc) layıkıyla ancak Eyüp Aleyhisselam misali Peygamberler ve onun izinde giden kâmil gerçek Ulemâ korkmaktadır.

Kısaca; takva zühdden hâsıl olan şeydir. Zühdün neticesidir. Vardığı son durağıdır. Her zahid gerçek manada muttaki olamayabilir ancak her muttaki gerçek manada zahiddir. Zahidlik bugünkü manada dervişlik veya sufilik diye de adlandırılmaktadır.

c. Zahidlik-Dervişlik İlişkisi

Tasavvuf tarihi incelendiğinde Peygamber Efendimiz ﷺ zamanında tasavvuf, tarikat, şeyh, mürid, derviş gibi kişi ve kurumların olmadığı görülmektedir. Bunun sebebi Dinin daha tedvin edilmemiş olmasından kaynaklanmaktadır. Din bir bütün olarak Peygamber Efendimizden ﷺ öğrenilmiş, ayrıca hadis, tefsir, kelam, akaid gibi bölümlere ayrılmamıştır. Sonradan İslâm âlimlerince dinin öğrenilmesinde kolaylık olsun diye bu tarz tanımlamalar yapılmıştır. Aslında din denilen şey aynı ama bu dini mubinin daha iyi anlaşılması için bölümler oluşturulmuştur.

İşte Efendimizin ﷺ etrafında kendisini tamamen dine adamış, dünyadan el etek çekmiş yalnızca ibadete ve Allah’a (cc), kulluğa adamış kimseler vardı. Bu kimseler, Peygamber Efendimiz ﷺ döneminde “Zahid” diye adlandırılmaktaydı. Bu manada en büyük zahid Efendimiz ﷺ dir. Zira nakledilen çeşitli hadisi şeriflerde Peygamber Efendimizin ﷺ zühdünden bahsedilerek, sabah yediğinde akşam yemeğinin olmadığına, kuru yerde, hasır veya benzeri şeylerde yattığına, neyi varsa İslâm ve insanlar yoluna harcadığına dair sayısız örnekler yer almaktadır. Zahidlik dünyadan yüz çevirmek, yüzü Hakka döndürmek ise bunun en güzel örneği elbetteki Peygamber Efendimiz ﷺ olacaktır.

Efendimizin ﷺ zühdüne dair örnekleri bir seferinde Hz. Ömer Efendimiz (ra) şöyle dile getirmişlerdir; “Düşman memleketleri fetholunduğunda kızı Hafsa, kendisine; “Ey Emirel mü’minin! Memleketlerin elçileri huzuruna geldiklerinde elbiselerin en yumuşağını giy, hem kendin hem de gelenlerin yemesi için nefis yemekler yapılmasını emret” dedi.

Bunun üzerine Hz.Ömer Efendimiz (ra) şöyle buyurdular: “Ey Hafsa! Kişinin halini herkesten daha iyi ailesinin bildiğini bilmez misin? O halde sen Hz.Peygamberin şu kadar sene Peygamber olarak durduğu halde gerek kendisinin, gerek aile efradının sabah yediklerinde akşam, akşam yediklerinde sabah aç kaldıklarını bilmez misin? Yine sen bilmez misin? Hz.Peygamber şu kadar sene durduğu halde ne kendisi, ne de ehli, hurmadan bile doyasıya yemediler. Bilmez misin? Hz.Peygambere birgün biraz yüksek bir tahta üzerinde yemek takdim ettiniz. Bu bile Hazreti Peygambere ağır geldi. Hz.Peygamberin beti benzi uçtu. Sonra emredip tahtayı kaldırttı. Yemeği daha alçak bir şeyin üzerine koyup yedi. Hz. Peygamberin katlanmış bir aba üzerinde yattığını bilmez misin? Bir gece sen abayı dörde katladın, O’da üzerinde uyudu. Sabahladığı zaman “bu aba yüzünden beni gece ibadetinden men ettiniz, onu daha önce ikiye katladığınız gibi ikiye katlayın, dediğini bilmez misin? Hz.Peygamberin yıkansın diye elbisesini çıkardığını, Bilal gelip namaz vaktini haber verdiği zaman elbisesini kuruyuncaya kadar beklediğini, sonra giyip namaza çıktığını bilmez misin? Hz. Peygamber için beni Züfer’den olan bir kadın bir önlük ve bir aba olarak elbise yaptı. Biri bitmeden diğerini peygambere gönderdi. Hz.Peygamber gelen elbiseye sarılarak namaza çıktı. Hazreti Peygamberin ondan başka elbisesi yoktu. İki tarafını boynuna bağlamış ve böylece namaz kılmıştı.

Hazreti Ömer Efendimiz (ra) böylece kızı Hafza’yı hıçkırıklarla ağlayıncaya kadar Hz. Peygamberimizin yaşantısından örnekleri sıraladı. Kendisi de hıçkıra hıçkıra ağladı.

Kızı Hafza’nın bize göre makul bir teklifi Hazreti Ömer efendimizin damarına dokunmuştu. İmanına dokunmuştu. Hz. Peygamber böyle yaşarken ben nasıl aksine bir davranış sergilerim diye.

Zahidlik ve zühd böyle bir şey arkadaşlar. Basit bir iki ifade değil, bir hayat nizamı. Bir tercih. Bu tercihte kişi ya onun Habibini seçer, ya da dünyayı. Ömer Efendimiz gibi birçok sahabe ve onların izinden gidenler bu zühd yolunu tercih etmişlerdir. Hicretten sonra 2. asırda zühd yoluna tasavvuf, zahidlere de sufi veya derviş denmiştir. Dervişlik Haktan gayri ne varsa yüz çevirerek Efendimizden ﷺ süzülen bu hayat nizamını yaşama gayretidir. Ancak gelip görelim ki bugünün dervişleri ve sufileri Peygamber Efendimizin ﷺ ve Hz.Ömer efendimizin bu yaşantılarının neresindeler. Hernekadar çokça sapmalar olsa da her şeyin aslına rücu edeceği gerçeği düşünüldüğünde bugün erezyona uğramış olsa bile bu dervişlik ve sufiliğin aslına döneceğinden hiç şüphe edilmemelidir. Dinin muhafazası Cenâb-ı Hakkın kudretindedir. Bu sebeple hakiki zahidler ve dervişler numune olarak her zamanda bulunacaklardır.

d. Kur’anın ve Sünnetin Zühde Bakışı

Hadid suresi 22. ve 23. ayetinde Cenâb-ı Hak; “Yeryüzünde ve insan hayatında size isabet eden hiç bir şey Bizim irademiz olmadıkça meydana gelmez. Bu Allah’a göre kolaydır; bundan hiç şüpheniz olmasın… Bu şundan dolayıdır; elinizden gidene üzülmeyesiniz ve elinize geçenle de şımarmayasınız. Çünkü Allah kendini beğenmiş şımarıkları sevmez”  buyurmaktadır.

Ayeti kerime incelendiğinde doğrudan zühdle bağlantısının nasıl olduğu anlaşılamamaktadır. Ancak sahabeden Ebuzer (ra) efendimiz, ayeti kerime üzerine sual sorduğunda Peygamber Efendimiz ﷺ; ayette zühdden bahsedildiğini beyan buyurarak hem gerçek zühdün tanımını yapmış hem de daha geniş açıklamalarda bulunmuşlardır.

Ebuzer (ra) efendimiz, Hadid suresindeki bu ayetler nazil olunca Peygamber Efendimize ﷺ bir soru sorarlar. Cevaben Peygamber Efendimiz ﷺ; “Dünyada zâhidlik, helâl olanı haram etmek veya malı ziyân etmekle olmaz. Gerçek zâhidlik, Allah’ın elinde olana, kendi elinde olandan daha çok güvenmendir. Zira şöyle buyurulmuştur: “Bu, kaybettiğinize üzülmemeniz ve Allah’ın size verdiği nimetlerle şımarmamanız içindir.[1]”

Ebuzer (ra) efendimize ne kadar teşekkür etsek azdır. Bize zühdle ilgili olarak Peygamber Efendimizden çok önemli açıklamaların doğumuna vesile olmuştur. Zühdün tarifi ve hususiyeti bizlere detaylı olarak hadisi şerifle bildirilmiştir.

Ayeti kerime ve hadisi şerif birlikte değerlendirildiğinde Zühdde hassas bir dengenin olduğu görülmektedir. Dünya ve içerisindekilerden Allah (cc) için yüz çevirmek zühdün genel geçer tarifidir. Ancak buradan anlaşılması gereken, helâl olanı haram etmek, malı ziyân etmek, dünyadan vazgeçmek, onları tamamen kaldırıp atmak değildir. Bunları gönülden silmek, önceliği kendi elinde olana değil Allah’ın (cc) elindekine vermektir. Zühdde Efendimizden ﷺ sonra örnek gösterilen en önemli şahsiyetlerden biri Hz.Ebubekir efendimizdir. Ebubekir efendimiz ticaret yapan ve ticaretinde de başarılı olan zengin sahabelerden biridir. Bu zenginliği kendisini Allah’tan (cc)  ve onun peygamberinden yüz çevirmesine sebep olmadı. Zira tüm varlığını Allah (cc) yoluna harcayarak zühdüne zühd kattı diyebiliriz. Buradaki ölçü Hz. Mevlana efendimizin (ks) buyurduğu; “su geminin içine girerse onu batırır, altında bulunursa onu yüzdürür” şeklindedir. Konuyla ilgili olarak Hâcegân büyükleri de “parayı cebine koy kalbine değil” buyurmuşlardır. Yani para kalpte değil de cepte olduğu sürece mesele yoktur.

                   Hâce-i Hâcegân [2]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Tirmizi, Zühd 29, (2341); İbnu Mâce, Zühd 1, (4100)

[2] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

bb. Allah ﷻ Cephesi

Sabrın ikinci cephesi; Allah ﷻ cephesidir. Bu cepheden bakabilen için sabrın tarifi ve yapılması gerekenler farklıdır. Bu cephede İmam Efendinin  [1] buyurduğu gibi   “Allah ﷻ ile olanlar” vardır. İmam efendi bahtiyar insanları iki grupta inceler. Birincisi “Allah ﷻ  ile olanlar”; yani doğrudan meselesini Cenabı Hakka arz edip cevaplar alabilenler, Cenabı Hakla doğrudan bağlantı kuranlar. Bunlar; peygamberler ve Allah ﷻ  dostlarıdır. Bunlar öyle azdırlar ki yok hükmündedir. İkincisi; “Ehlullah ile olanlar”; Bunlar doğrudan bağlantılı olamamakla birlikte onun dostuyla beraber olanlardır.

Allah ﷻ  ile olanlar, meseleye kul cephesinden değil de Allah ﷻ cephesinden bakabilenlerdir. Meselenin nedenini, niçinini bizzat her şeyin yazılı olduğu ve ilgilisine açık levhi mahfuza bakarak bilenler. Ledun ilmi sahipleri. Bu kişiler, her işlerini Cenâb-ı Hak ile görürler. Bu yakınlık nedeniyle Cenâb-ı Hak ile aralarında değişik ilişkileri vardır. Akılla idrak edilemeyecek ilişkilerdir. Hz. Eyüp (as) ile Cenâb-ı Hak arasındaki ilişki buna örnektir. Aralarında bulunan yakınlık nedeniyle özel muameleye tabidirler. Özel insanların imtihanları da sabırları da özeldir. Bu durum normal insanlar için geçerli değildir.

Eşrefoğlu Rumi (ks), Eyüp (as) meselesini “Müzekkin Nüfûs” isimli eserinde şöyle anlatır: “Şeytan aleyhilla’ne, ‘Yarabbi bana izin ver hazreti Eyüp’ü (as) kandırayım’ der. Cenâb-ı Hak da şeytana bu konuda fırsat verir. Önce şeytan Eyüp’ün (as) mallarını helak eder. Bakar ki Eyüp (as) nasıl davranıyor. Eyüp (as), hiç oralı bile olmaz, daim secde ve şükür halindedir. Bu seferde Eyüp’ün (as) çocuklarını helak eder. Eyüp (as); ‘mallarda, çocuklarda Allah’tandı şimdi yine ona gittiler’ dedi, şükür ve secde halinde oldu. Bu seferde şeytan, Eyüp (as) secdede iken burnuna üfledi ve Eyüp (as) burnundan mikrop kaparak hastalandı. Öyle hastalandı ki etleri lime lime oldu, kemiklerinden ayrıldı, kurtlandı, koktu, onu şehirden attılar. Başına gelmedik cefa kalmadı. Ama Eyüp (as), olanların kimden olduğunu bildi, sabretti. Şeytan aleyhilla’ne galip gelemedi. Süreçte Eyüp (as)’mın, Cenâb-ı Hakka yakınlığı (yakin) sabrına güç verdi. Ancak Eyüp (as), vücudundan düşen bir kurdu kendi iradesi ile yeniden bedenine koyduğunda bu kurdun ısırığına dayanamadı. Bu durumu Cenâb-ı Hakka açtığında Cenâb-ı Hakkın Eyüp’e (as);

‘Ya Eyüp! Önceki bela ve musibetler benden idi. Benim emrimle oldu. Ancak senin vücudundan düşen o kurdu sen kendi iradenle bedenine koydun. Bu konuda benim bir emrim yoktu. O yüzden onun ısırığı seni çok acıttı’ buyurmuştur”[2].

Mesele, Cenâb-ı Hakka yakınlık kesbeden Eşrefoğlu Rumi hazretleri cephesinden böyle nakledilmiştir. Bu meseleyi belki de Cenâb-ı Hakk ezeli ilmiyle ledün ilmi vasıtasıyla işin hakikatini bizzat kendisine ihsan eylemiştir, orasını bilemiyoruz. Ancak sabır konusunda bizim durduğumuz yerin burası olmadığını rahatlıkla söyleyebilirim. Sabır mevzusunun şifreleri Hz. Eyüp (as) da saklıdır. Kendisi Sabir peygamberdir. Kuran-ı Kerim’de kıssasının şifreleri yer almıştır. Bu sebeple Eyüp (as)’ı biz de mercek altına almak istiyoruz.

d. Sabır ve Eyüp Aleyhisselam

Sa’d suresi 44. ayette Cenâb-ı Hak; “Biz, Eyyub’u cidden (nefsine, ehline ve malına erişen musibetlere) sabırlı bulduk. O, ne güzel kul idi. Daima Allahu Tealaya döner, ona sığınırdı” buyurmaktadır. Hazreti Eyüp aleyhisselamın bela ve musibetlere karşı duruşu bizlere örnek olarak gösterilmektedir. Önce malları, sonra evlatları, sonra bedenine düçar olan hastalıklar, yaşadığı şehirden kovulma ve tahkir ve nihayetinde sabrın meyvesi olarak Hakkın ikramı. Tüm aşamalar en ince detayına kadar tevatüren anlatılmaktadır. Cenâb-ı Hak, Kitabı keriminde bizzat kendilerinden bahsederek Hazreti Eyüp aleyhisselamın mücadelesini tüm insanlığa duyurmuştur. Bu konu Allah ﷻ  dostlarının da dikkatini çekmiş ve sabırla ilgili bazı meseleleri irdelerken Hazreti Eyüp aleyhisselamı daha detaylı inceleme ihtiyacı duymuşlardır.

Marufu Kerhi (ks) Hazretleri de bu ihtiyacı duyan veli zaatlardan birisidir. Hazreti Eyüp aleyhisselamın bazı hallerini o da merak etmiştir. Hatta merak ettiği halleri bizzat Cenâb-ı Hakka sorarak aldığı cevapları da bizlerle paylaşmışlardır. Özellikle Eyüp aleyhisselamın Enbiya Suresi 83. ayetinde bahsi geçen haline taaccüp ettiğini, bu taaccüp neticesinde yaşadıklarını detaylı anlatmışlardır. Bizde bu yaşanan olayları burada zikretmek istiyoruz.

Enbiya suresi 83. ayette Eyüp aleyhisselamın; ” رَبَّهُٓ اَنّ۪ي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَاَنْتَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَۚ “, “Rabbehu enni messeniyed-durru ve ente erhamürrahimin” “Ey Rabbim! Bana zarar (hastalık ve mihnet, dert) isabet etti. Sen merhametlilerin en merhametlisisin” dediği buyrulmaktadır.

Marufu Kerhi Hazretleri bu durumu bir şikâyet olarak algılar ve Hazreti Eyüp aleyhisselamın nasıl böyle bir şikâyet ifadesi kullandığını düşünür. Bunu bir başkası söylese inanmayacaktır ama ifade bir Allah ﷻ kelamıdır, ayeti kerimedir. Marufu Kerhi Hazretleri ayet üzerinde tefekküre dalarlar ancak işin içinden çıkamazlar ve neticede bu durumu Cenâb-ı Hakkın kendisine sormaya karar verirler.  Ayette; “bana zarar (hastalık ve mihnet) isabet etti” ifadesi, “Messeniyed-Durru” şeklinde geçmektedir. Marufu Kerhi Hazretleri manevi deryaya dalar ve Cenâb-ı Hakka niyazda bulunur. Bundan sonraki konuşmaları nakilsiz Marufu Kerhi Hazretlerinin dilinden aynen aktarmak istiyorum;

“Ya Rab! Kur’anı azimül burhanda (Sad, 44); “Biz, Eyyub’u cidden (nefsine, ehline ve malına erişen musibetlere) sabırlı bulduk. O, ne güzel kul idi. Daima Allah’u Tealaya döner, ona sığınırdı” buyurdun. Şu halde Eyyub’un (as) “Messeniyed-Durru” demesi ne idi?

Hatıftan bir nida geldi;

Ya Ma’ruf! Mihnetlere uğramış ve tenini kurtlar yerken, biz ona her sabah in’am ederdik. Tecelli kılar ve (Esselamü aleyk ey benim sabırlı kulum, nice sorayım seni…) derdik. Bu tecelli ve soruşumuz dolayısıyla Eyyub’e mihnetleri rahat görünürdü. Öyle ki Eyyub hoşluğa döndü, hoşluk alemetleri belirdi. O hatır soruşların kesilebileceği kaygısına düştü ve ayrılık korkusuyla “İnni Messeniyed-Durru dedi” diye ifade buyurmuşlardır[3]. Buradan anlıyoruzu ki Hz. Eyüp (as)’ın “Ya Rabbi bana bir hastalık isabet etti derken zahiri yaşadığı hastalıkları değil, Cenabı Hakkın her pazartesi kendisine hal hatır sormasının kesilmesi kaygısı ve ayrılık hastalığına düştüğünü anlıyoruz. Allahu ekber, Allahu ekber, Allahu ekber…

Marufu Kerhi hazretleri ayetin tefsirini bizzat Cenâb-ı Haktan bu şekilde alırlar. Bu görüşme kendisinde birçok kapıların açılmasına sebep olur. Daha sonraları büyük bir tefsir yazarlar ve tefsirine “Messenned-Durru Tefsiri” ismini verirler. Hazreti Eyüp aleyhisselamın düçar olduğu hastalığa yani Cenâb-ı Hakka vuslatın neticesinde O’ndan ayrılma korkusu hastalığına kendileri de yakalanırlar. Hazreti Eyüp aleyhisselamın hangi haline takılınırsa takılınsın Cenâb-ı Hakkın büyük ikramı vardır. Bu yazı vesilesiyle bizleri de ikramdan mahrum etmediler, elhamdülillah.

Biz meselemize tekrar dönecek olursak. Marufu Kerhi Hazretleri, Eyüp aleyhisselamın maruz kaldığı musibetler sebebiyle Cenâb-ı Hakka şikâyette bulunduğunu zannetti. Taaccüp etti. Bu meseleye takıldı. Meseleye takılması kendisinde birçok açılımlara sebep oldu. Cenâb-ı Hakla görüştü, Cenâb-ı Haktan cevap aldı. İkram üzerine ikramlar oldu.

Yine Beyazıdı Bestami hazretlerinin de bu meseleye takıldığını görüyoruz. Bayezidi Bestami Hazretleri de bu meseleyi merak ederler, Cenâb-ı Hak cephesini değil de daha çok Hazreti Eyüp (as) cephesini merak ederler ve kendileri de bizzat meseleyi Hazreti Eyüp aleyhisselama sorarlar. Bayezidi Bestami Hazretleri bizzat bu ayeti tefsir ederlerken Hazreti Eyüp (as) ile aralarında geçen konuşmaları kendi dilinden aynen aktarmak istiyorum;

“Ben Eyyub aleyhisselamın; “inniy Messeniyed-durru”, “bana zarar (hastalık) isabet etti” demesine taaccub ettim ve;

Ya Eyyub! Sen ki övülmüş peygambersin. Allah’u Tealanın verdiği beladan niçin inlersin? Dedim, secdeye vardım, teveccüh ettim ve hemen o demde Eyyub aleyhisselamın ruhu ile buluştum. Kendisine selam vermek ve bu inlemesinin sebebini sormak üzere ileriye vardım. Eyyub aleyhisselam önüme geçti ve bana selam verdi ve dedi ki;

Ya Bayezid! Ol Hazret, öyle bir Hazrettir ki, kişi neye itimat eder ve mesnet edinirse, hemen ona set ve hicap olur. Kişinin kendisine değil, Allah’u Tealanın fazlına dayanması gerektiğini bildim. Oğuldan, kızdan, hısımdan, kavimden, maldan, rızıktan, sağlıktan hiçbir fayda olmadığını da anladım. Yani sabırdan başka dayanacak bir şeyim olmadığını da sezdim. Bu sabrın da benimle Mevlam arasında kalın bir perde olduğunu fark edince o sabır dağını da kül gibi savurdum, hiç eyledim. Ol Hazrete, işte böyle bir hiçlikte vardım. Hazret, bana; ‘Sen kimsin?’ buyurdu. Cevap verdim; ‘Ben bir hiçim, bende kimlik kalmadı ki, bir haber verebileyim’. Kulluk makamında hiç olduğum için benim iflasımı ve yokluğumu kabul ettiler ve ol padişahın yanına ilettiler. Şimdi biz onların ve onlar bizimdir…”

Bu cevap üzerine Bayezidi Bestami Hazretleri bir nara atarak kendisine gelir ve “Peygamberim Hz. Muhammed Mustafa sallAllah’u aleyhi ve sellem, şeyhim Sabir aleyhisselamdır” diye bağırırlar.

Beyazıdı Bestami hazretleri, Eyüp aleyhisselamdan, Marufu Kerhi hazretlerinin aldığı bilgiden daha da ötesini alırlar. Biz Hazreti Eyüp aleyhisselamın sabırla Hakka vasıl olduğunu sanırız. Oysa işin manevi boyutunda sabrında Cenâb-ı Hakka bir engel olduğunu, onda da bir varlık duygusunun olduğunu anlamış bulunmaktayız. Her durumda olduğu gibi bu durumda da “yokluk” “hiçlik” tavsiye edilmiştir.

İmam Efendinin (ks), mes’ud ve bahtiyar iki grup insandan bahsettiğini belirtmiştik. Bunlardan birincisi Allah ﷻ ile olanlar, ikincisi Ehlullah ile olanlar.

Sabrı bizzat Allah’ın ﷻ kendisinden öğrenen peygamberler ve büyük Allah ﷻ  dostları, yaşadıkları olayları bir bir, hiç çekinmeden anlatmışlardır. Şayet bizler kendimizi bu birinci sınıf insan içerisinde görüyorsak mesele yok. Bizim kimseye de ihtiyacımız yok. Ancak biz meselemizi bizzat Cenâb-ı Hakkın kendisine sorarak halledemiyorsak bu sefer ikinci grup insanlarlar olan “Ehlullaha” ihtiyaç duyulmaktadır. Bilenlere meseleler sorulmalıdır. Başımıza bir musibet geldi. Ne yapılmalı? Cenâb-ı Hakkın muradı ne? Bu ve benzeri sorular bu sefer Ehlullah denilen Allah ﷻ dostlarına sorulmalıdır. Meseleye alınan cevaba göre davranıldığında Cenâb-ı Hakkın hoşnutluğu kazanılmakta ve sabra konu olan bela ve musibet en az hasarla defedilmektedir. Biz bu tür sabra “sabrı cemil” demekteyiz.

e. Sabr-ı Cemil

Meariç suresi 5. ayette Cenâb-ı Hak; “فَاصْبِرْ صَبْرًا جَم۪يلًا”, “Fasbir sabran cemilen” “Güzel bir sabırla sabret” buyurmaktadır. Ayetin öncesinde ve sonrasında güzel sabır diye tabir edilen “sabrı cemil” in ne olduğu açıklanmamaktadır. Ancak kişinin bela ve musibetler karşısında sabrederken kendisine ve çevresine zarar vermeden bu durumu iyi bir şekilde atlatması olarak tanımlanmaktadır. Sabrı cemilde, Cenâb-ı Hakka yakınlık söz konudur. Bu yakınlık ne kadar artarsa bela ve musibete karşı direnç o kadar artar, sabır bu sefer  “cemil bir sabır” “güzel bir sabır” olur.

Bu sebeple sabırda “yakîn” önemlidir. Zira hadisi şerifte Peygamber Efendimiz ﷺ  : “(Ey Allahım!) Senden öyle bir yakîn isterim ki o yakîn sayesinde dünyanın musibetleri bana kolaylaşsın!” buyrulmaktadır[4].

Hadisi şeriften anlaşılan; yakîn arttıkça sabrın güzelleştiği, musibetlerin kolaylaştığıdır. Peki, nedir bu yakin? Diye sorduğumuzda “Yakîn’in Cenâb-ı Hakka yakınlık” olduğu anlaşılmaktadır. Kitaplarda da benzer tanımların yapılarak “Yakîn, iman kuvvetidir” denilmektedir. Kısaca belanın zararsız def’inde yakîn lazımdır. Hazreti Eyüp aleyhisselamın tüm bela ve musibetler karşısındaki direncinin kaynağının, Marufu Kerhi hazretlerinin bizzat Cenâb-ı Haktan aldığı bilgiye göre, “her sabah kendisine Cenâb-ı Hakkın selam vermesi” olduğu görülmektedir. Öyleyse bizler de başına bir musibet gelmiş insanlara en azından hal ve hatırını sorarak onun acılarını hafifleteceğimizi ve sabrına güç katacağımızı unutmayalım.

Bir insanın, bela ve musibete düçar olmuş diğer insana, basit gibi görünen “bir hal hatır sormasının” sabra ne kadar güç kattığı, musibeti ne kadar hafiflettiği ortadadır. Şimdi salih bir insanın veya Allah ﷻ dostunun bu hali ve hatırı sorduğunda, sabrın gücüne nasıl bir güç katılır onu siz düşünün. Başta da belirtmiştik. “Ya Allah ﷻ ile ol, Ya ehlullah ile ol”.  Bizler doğrudan meselesini Cenâb-ı Hakka götüren, O’ndan hal hatır sual alan kimseler olmadığımız için sabrı cemil meselesinde, bir hak dostunun merhabasına şiddetle ihtiyaç vardır. Yine sabrı cemil için ayrıca ibadetlere de ihtiyaç vardır. Ayeti kerimelerde de buyrulmaktadır. “Allah’tan sabırla ve namazla yardım dileyin”. Sabrı güzelleştiren şey, sabır sırasında Cenâb-ı Hakkın kendisine müracaat edilmesidir. Bu müracaatta en güzel vesile O’nu hoşnut edecek amellerdir.

Başta belirttiğimiz ayete tekrar dönecek olursak “Biz, Eyyub’u cidden (nefsine, ehline ve malına erişen musibetlere) sabırlı bulduk. O, ne güzel kul idi. Daima Allah’u Tealaya döner, ona sığınırdı.” Bela ve musibetten dolayı yine sığınılacak yegâne yer Cenâb-ı Hakkın kendisidir. Cenâb-ı Hakka vesilelerle sarılmamız emredilmektedir. Vesile ister kâmil insan olsun, ister bir ibadet olsun mesele değişmeyecektir.

Ancak Marufu Kerhi hazretlerinin ve Bayezidi Bestami hazretlerinin halleri ortadadır. Marufu Kerhi hazretleri, Eyüp aleyhisselamın “Messenniyed-durru” ifadesine takılması, kendisine “Messenned-durru” isimli tefsirini yazmasına sebep olmuştur. Şu bir gerçektir ki Allah ﷻ dostlarının bize taaccüp gibi gelen meselelerine keşke takılabilsek. Taaccüb gibi gelen meseleler bile insana ne kapılar açmaktadır. İnsanı kâmil vesilenin en büyüğüdür. Öyleyse bela ve musibet halinde sığınılacak en güvenli liman insanı kâmildir.

Cenâb-ı Hak bizlere sabra konu olacak bela ve musibetler vermesin. Şayet vermiş ise kendisine yönelerek razı olacağı en güzel amelleri işlemek ve en güvenli limanlara sığınmak suretiyle sabrı cemil ihsan eylesin.

                   Hâce-i Hâcegân [5]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] İmam Efendi: Osman Bedruddin ERZURUMİ Hazretleridir (k.s) (1858-1922); Hâcegân büyüklerinden Mahmut Samini Hazretlerinin halifesi olup, Osmanlıda Tabur imamlığı görevi yürütmüş, subaylıktan emekli olmuştur. Eserleri, orduda subaylık yapan dinleyicilerinin el notlarından oluşturulmuştur. En meşhur eseri, “Gülzar-ı Samini Sohbetler” eseridir. “İmam Efendi” ismiyle maruftur. Elazığ Harput’ta metfundur.

[2] Eşrefoğlu Rumi; Müzekkin Nüfûs, 50.Bölüm, Eyüp (as) Sabrı.

[3] Marufu Kerhi, Messenned Durru Tefsiri, ilgili bölümü; (Zikreden: Eşrefoğlu Rumi; Müzekkin Nüfûs, 50.Bölüm, Eyüp (as) Sabrı.)

[4] Tirmizî, Nesai, Hâkim

[5] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

Efendimiz ﷺ ; “iman iki parçadan ibarettir. Bir parçası sabırdır, diğer parçası şükürdür”[1] buyurmuşlardır. Sabır ve şükür birbirlerini tamamlayan iki kavramdır ve imani bir meseledir. İmana dairdir. İman da vehbi olduğuna göre sabır ve şükür Cenâb-ı Hakkın insana mahzayı lütuf olarak verdiği önemli nimetlerdendir. Cenâb-ı Hakla bağlantılıdır. Zira “Sabur ve Şekur” Cenâb-ı Hakkın esmalarındandır.

Peygamber Efendimiz ﷺ ile Hazreti Ali Efendimiz arasında geçen konuşma hala kulaklarımızda çınlamaktadır. Allah’tan ﷻ sabır dileyen Hz. Ali Efendimizi işiten Peygamber ﷺ Efendimiz ;

“Ya Ali Allah’tan sabır isteme, sabır istemek bela istemek gibidir. Sen Allah’tan bela mı istiyorsun? Allah’tan şükür talep et, genişlik ve afiyet iste”[2] buyurmuşlardır.

Biz de Cenâb-ı Haktan sabır konusunu anlatacağız diye bize sabrı yaşatmasını istemiyoruz. Ama sabır konusu kâmilen yaşanmadan da yazılamaz.  Hz. Eyüp (as)’mın yaşadığı sıkıntı ve çileler karşısında bizim içinde bulunduğumuz bolluk ve bereket mukayese edildiğinde bizim sabır konusunda söz söylememiz ne derece doğru olur bilemiyorum. Efendimiz ﷺ dâhil büyük Allah dostlarının yaşadıkları yanında bizim yaşadığımız devede kulak değil tüy dahi olamaz. O yüzden Cenâb-ı Hakkın bize sunduğu sonsuz nimetler karşısında ne kadar şükretsek azdır.

Neticede bir küp şekerini düşündüğümüzde şekerin bütününe de şeker dendiği gibi şekerin bir kırıntısına da şeker denilmektedir. Bizde bu çerçevede sabırdan nasibimize düşen kırıntıları hatıra getirerek konuyu incelemeye geçmek istiyoruz.

a. Terim Tanım

Sabır kelimesi Arapça olup, “صَبَرَ” “sa-be-ra” kökünden türetilmiştir. Sözlükte; engellemek, hapsetmek, güçlü ve dirençli olmak, üzüntü ve başa gelen belalar karşısında direnç göstermek, tahammül göstermek, akıl ve şeriatın gerektirdiği şeylere nefsi vakfetmek, musibet anında kendini tutmak, harp esnasında cesur olmak, güç ve sıkıntılı anlarda gönül ferahlığı, sözü gizleme, gibi anlamlara gelmektedir[3].

Istılahî olarak ise sabır; İslâmın emir ve yasaklarını tatbik ederken ve imtihan gereği musibetler karşısında yılgınlık göstermeyip direnmek, cesaret ve dayanıklılık göstermek demektir. Sabır, hak yolda yaşamanın bedeli olan zorluklara göğüs germek, hedefe ulaşmak konusunda direnç, ahlakî disiplin ve nefsi kontrol altında tutmak olarak tarif edilmektedir.

b. Kur’an ve Sünnette Sabır

Kur’anı Kerim incelendiğinde sabrın doğrudan geçtiği ayet sayısının az olduğu, aynı kökten gelen çeşitli isim ve fiillerden türetilerek dolaylı olarak zikredilen yüze yakın ayetin olduğu görülmektedir[4]. Bu ayetlerde genelde sabrın önemi üzerinde durulmakta ve sabırlı davranışların yüceliği ve mükâfatının üstünlüğüne dikkat çekilmektedir. Ayeti kerimelerin bazılarına göz atacak olursak;

Bakara suresi 155. ayette; “Muhakkak sizi biraz korku, biraz açlık, biraz da mallardan, canlardan ve ürünlerden eksiltme ile imtihan edeceğiz. Müjdele o sabredenleri!” Başka bir ayette; “Ey iman edenler, sabır ve namazla (Allah’tan) yardım dileyin. Allah sabredenlerle beraberdir.“[5] ; “Allah sabredenleri sever.”[6]; “Sabrederseniz, andolsun bu, sabredenler için daha hayırlıdır.”[7] ; “Fakat kim sabreder, affederse şüphesiz bu, çok önemli işlerdendir.”[8]; “...Onlar sabredenler ve Rablerine tevekkül edenlerdir“[9] buyrulmaktadır.

Hadisi şerifler tarandığında Efendimiz ﷺ, sabrın kişiyi telaştan ve yanlış işler yapmaktan koruyucu özelliği sebebiyle “sabır ışıktır”[10] şeklinde ifade buyurduğu, yine kendisinden sürekli yardım talebinde bulunan bir kişiye yardım ettikten sonra; “hiç kimseye sabırdan daha hayırlı ve geniş bir nimet verilmedi”[11], yine “kim sabrederse zafere ulaşır”[12]şeklinde beyan ettiği,  rivayet edilmektedir.

Başka bir hadiste; çocuğunu kaybeden ve acısıyla ağlayan bir kadına Efendimiz ﷺ “Allah’tan kork, sabırlı ol” dediği ve buna karşılık kadının; Benim derdimden sen ne anlarsın!

Şeklinde cevap verdiği, ancak kendisine nasihat edenin Cenâb-ı Peygamber Efendimiz ﷺ olduğunu anlayınca ondan özür dilediği ve bunun üzerine Efendimiz ﷺ; “Sabır ilk sarsıntı sırasında gösterilen metanettir” şeklinde ifade buyurduğu nakledilmiştir.

Girişte zikrettiğimiz hadisi şerifte; Hz. Ali Efendimiz; “Allah’ım! Senden sabır diliyorum” dediğinde Cenâb-ı Peygamber ﷺ ; “Bu sözünle Allah’tan ağır bir imtihan istemiş oldun; O’ndan afiyet dile!” şeklinde buyurmuştur[13].

Ayeti kerimeler ve hadisi şerifler incelendiğinde sabrın ne olduğunun çerçevesinin genel olarak çizildiği görülmektedir. Sebebi ise sabrın anlatılır değil daha çok yaşanılır bir şey olmasından kaynaklanmaktadır. İmanın yarısı olan ve çok methedilen sabrın içinin doldurulması için Kur’anın ve Sünnetin diğer ahkâmlarından, özellikle Efendimizin ﷺ ve ashabının yaşantılarından yararlanmak gerekmektedir. Bu zaviyeden bakıldığında sabır, kimi yerde taşkınlık çıkarmadan acılara katlanma şeklinde pasif bir duruş olduğu gibi kimi yerde bir direnme ve bir çabalama ameliyesi olduğu görülmektedir.

Sabır denilince genel anlamda başa gelen sıkıntı ve belalara karşı şikâyet etmemek, o bela ve sıkıntıyı çekmek anlamında bilinmektedir. Ancak sabrın kelime manasında da olduğu gibi direnç göstermek, cihat esnasında kahramanlık göstermek, elden gelenin yapılması gibi bir durumu da kapsadığı unutulmamalıdır.

c. Sabrın İki Cephesi

aa. Kul Cephesi

Sabır iki cepheden incelenmelidir. Bunlardan birincisi kul cephesidir. Kul kendisi hakkındaki hayrın ve şerrin ne olduğunu bilemez. Zira zahiren “şer” gibi gözüken bir şeyde Cenâb-ı Hak “hayr” murat etmiş olabilir. Ezelde kendisiyle ilgili yazılan takdiri göremediği için hangisinin kendisi için “daha hayr” olduğunu bilemez. Bu sebeple kendisi, cüzi iradesi, aklı ve ilmi ile dinimizin emrettiği fiilleri işlemeye memurdur. Bu cephede kul Allah’ın işine karışmaz, kul kendi işine bakar. Bu cephede kul, başına gelen bela ve musibetler karşısında ilim, akıl ve vahiy çerçevesinde bazı yapacakları şeyler vardır. Örneğin cihat sırasında mümin kimse, olanca gücüyle kahramanlık göstererek düşmanı yenmek fiilini işlemek zorundadır.

Ayeti kerimede Cenâb-ı Hak; “ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ “, “Ey iman edenler! Sabredin, düşmanlarınıza karşı sebat gösterin”[14] buyrulmaktadır. Ayeti kerimede “sabır” kelimesi ardarda iki defa geçmektedir. İlk sabır kelimesini İslâm âlimleri “sabredin” şeklinde, ikinci sabır kelimesini de lügat manasında olduğu gibi “düşmana karşı cesur olun, sebat gösterin” şeklinde tefsir buyurmuşlardır. Bu cephedeki sabırda pasiflik yoktur. Netice bilinmediği için kişi İslâmi ölçüler çerçevesinde elinden gelen gayreti göstermelidir. Bu amele de Kur’an “sabır” demektedir. Sabır bu yönüyle çokça methedilirken diğer yönden de Cenâb-ı Peygamber ﷺ ; “sabır isteme, bela müsibet istemiş oluyorsun” buyurarak sabrın istenmemesine işaret etmiştir. Bu iki durum birbiri ile çelişmemektedir. Bela veya musibet isteme ancak bela ve musibete duçar olduğunda şunları yap, şunlara sarıl denilmektedir.

Zahir savaş sırasında kahramanlık göstermek sabrın fiili cephesi ise bunun insan bedeni üzerinde, özellikle büyük cihat olan nefsle mücadelede önem arz ettiği tartışmasızdır. İnsanın nefsi harama meylettiğinde sessiz kalıp, durumu akışına bırakmamalıdır. İnsan bu süfli istekle mücadele etmelidir. Ayeti kerimede bize namaz örnek gösterilmektedir. “Sabırla ve namazla yardım dileyin” buyrulmaktadır. Kişi burada kötü fiili işlememek için direnç göstermeli, bu bir ortamsa ortamdan kaçmalı, dinin kendisine emrettiği fiillere yönelerek belanın def’i için sa’yü gayret etmelidir. Bu fiil sabrın eylemsel boyutudur. Tasavvuf erbabı bu durumlarda “yakin” e müracaatı tercih ederler. Tasavvuf tabiri ile “hızır’a değil hazıra” bakar.  Yani kendisini yakine götürecek en büyük vesile olan Allah dostuna müracaat eder. Allah ﷻ ile yaşadığı hususi halleri (yakini) düşünür. Nefsi harama meyilden alıkoymaya çalışır. Burada bir pasif duruş yoktur, bir mücadele vardır. Bu yapılanların hepsi sabrın eylemsel boyutuna dâhil olup sabır kavramı içerisinde değerlendirilmektedir.

Sabrın eylemsel boyutu üzerinde biraz daha durmak istiyoruz. Zira gözden kaçan, biraz yanlış yorumlanmaya müsait bir konu. Bu konuda Müslümanların geneli, karşı karşıya kaldıkları haksızlıklarda “Allah’tandır” diyerek bu olumsuzlukları sineye çektikleri görülmektedir. Bu manadaki pasiflik sebebiyle haksızlıkları yapanların es geçildiği, bu haksızlığı yapanların yanına kâr kaldığı, akabinde bireysel veya toplumsal zillet halinin meydana geldiği hepimizin malumudur. Pasifliğin adı sabır olmuş, tevekkül olmuş veya adına başkaca dini kılıflar geçirilerek zillete razı olunmuştur. Bu ne imana, ne dine, ne vicdana, ne de insanlığa sığan bir durumdur. Meseleyi daha somut bir örnekle açıklamaya çalışalım;

Bir Müslümanın ticaret yaptığını, ticaretinde mallarını bir dolandırıcıya kaptırdığını düşünelim. Şimdi bu Müslüman iki şekilde düşünebilir.

Birincisi; “Bu olanlar bana Allah’tan gelen bir musibettir. Demek ki benim yaptığım bir yanlış nedeniyle bu başıma geldi. Burada yapılacak bir şey yoktur. Ben yanlışlarımın peşine düşmeliyim” diyebilir.

İkincisi; “Bu dolandırıcı benim saflığımdan yararlanarak beni dolandırdı. Sahte çek verdi. Ben hakkımı aramalıyım. Yasal yollara müracaat etmeliyim” diye de düşünebilir.

Sizce hangisi doğru! Hangisi övülen bir haldir?

Bu sorunun cevabı, bu sözleri söyleyenin kimliğinde ve kişiliğinde gizlidir. Kişi gerçekten meselelere Hak cephesinden bakabiliyorsa, meselesini bizzat Cenâb-ı Hakka arz edip çözebiliyorsa, Hakkın gören gözü tutan eli mesabesinde ise sebepler perdesini aşmış ve Hakikat sırrına vakıf ise levhi mahfuza Allah’ın lütfu ve izniyle bakabilen gerçek bir Allah dostu ise birinci söz doğrudur. Bu kişiler yok denecek kadar azdır. Bu kişinin ikinci şıktaki adi sebeplere sarılması düşüklüktür. Bu cephe Hak cephesidir, hakikat cephesidir. Bu cepheden bakabilenler için meselelerin hakikati görünür. Bu konu üzerinde, ikinci bölümde, sabrın “Allah ﷻ cephesi” başlığı altında detaylıca durulacaktır.

Ancak bu kişi, bizim gibi meselesini Allah ﷻ ile halledemeyen, sorusuna cevabı doğrudan Allah’tan ﷻ alamayan, yukarda arz edilen vasıfta biri değil ise doğru cevap ikincisidir. Bu cephe şeriat cephesidir, kul cephesidir. Bu haldeki kişinin birinci seçenekteki gibi “bu Allah’tan gelen bir musibettir. Burada yapılacak bir şey yoktur” demesi kusura bakmayın hamakat ve yalancılık olur.

Biz, şeriata göre amel etmeye memur olduğumuza göre; karşılaştığımız hadise karşısında yapılması lazım olanı yapmak, meşru direnci göstermek zorundayız. Bahsettiğimiz bu örnekte dolandırılan kişi hukukunu korumak için elinden geleni yapması, yasal yollara veya mahkemeye müracaat etmesi dinin emridir. Tüm aşamalar bittikten sonra neticenin Cenâb-ı Haktan beklenmesi gereklidir. Bu yapılması gerekenler de “sabır kavramı” içerisinde olup sabrın eylemsel boyutudur. Sonraki aşama daha çok tevekkülü oluşturmakla birlikte bu bekleme halinde ayrıca içsel, fiili olmayan sabır da söz konusudur. Burada sabrın pasif halinden bahsedilebilir. Bu aşamadan sonra metanet gösterilmesi gereklidir.

Cenâb-ı Hak bizlere sabra konu olacak bela ve musibetler vermesin. Şayet vermiş ise kendisine yönelerek razı olacağı en güzel amelleri işlemek ve en güvenli limanlara sığınmak suretiyle sabrı cemil ihsan eylesin.

                   Hâce-i Hâcegân [15]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Suyuti, Camiussağir, Hadis No: 3106; Müttekî, Hadis No: 61; Ayrıca; Beyhâkî; Deylemî. Benzer hadisler için bkz: Buhârî, Kebîr, V, 25; Deylemî, 1,128.

[2] Müsnet, V, 231, 235; Tirmizi, Da’avat”, 93

[3] İslâm Ansiklopedisi, “sabır” maddesi

[4] Muhammed Fuad, Abdulbaki, El Mu’cem, “sabır” maddesi.

[5] Bakara, 153

[6] Âl-i İmran, 146

[7] Nahl, 126

[8] Şûrâ, 43

[9] Nahl, 42

[10] Müslüm, Taharet, 1; Tirmizi, Da’vat, 86

[11] Buhari, Zekât, 50; Müslim, Zekât, 124

[12]  Ahmed b. Hanbel, I, 307.

[13] Müsnet, V, 231, 235; Tirmizi, Da’avat”, 93

[14] Âl-i İmran, 200

[15] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

Şükür konusunu daha iyi anlayabilmek için bu bölümde, şükürle ilişkili gördüğümüz bazı konular üzerinde durarak şükrün sınırlarının çerçevesini çizmeye çalışacağız.

d. Şükür-Tevhid-Sabır İlişkisi

Şükürde bazı alt yapıların olması gerektiğinden bahsetmiştik. Şükürde ilim, hal ve amel gereklidir. Şükür daha üst kapsamlı bir kavramdır ve içerisine tevhidi de alır. Şükür kuru bir “Elhamdulillah” veya “teşekkür ederim” demek değildir. Şükrün mütekamilen olması için öncelikle nimet verenin Cenâb-ı Hak olduğunun bilinmesi hatta aradaki sebeplerde de Cenâb-ı Hakkın iradesinin varlığına tam bir imanın olması gerekmektedir. Burada tam bir tevhid istenmektedir. Nimetin şükrü için verenin teklenmesi şarttır. Başkaca ortaklar araya konmamalıdır. Bize gelen nimet amrdan zeydden (ahmetten mehmetten) gelmiş olabilir. Nimetin verilmesi iradesinin Cenâb-ı Haktan olduğunun tam olarak bilinmesi tevhidin yani “Lailahe illAllah” lafzının bir açılımıdır. Fatiha suresinde geçen “iyyakena’budu ve iyya kenastein” ifadesi de “LailaheillAllah” lafzının açılımıdır. Yalnızca Cenâb-ı Hakka kulluk etmek, yalnızca ondan yardım dilemek, nimetin yalnızca ondan geldiğine inanmak hepsi birbiriyle ilintilidir. Demek ki şükrün içinde aynı zamanda tevhid de vardır.

Şükür, içerisinde tevhid gibi sabrı da barındırır. Allah’tan gelen nimete şükür varken bela ve musibete karşı da sabır vardır.  Bela ve musibet halinde bile kulun “Elhamdulillah” diyebilmesi, belki daha beterine düşülmediğinden şükürcü olunması istenmektedir. Sabrı, şükrün içerisinde yaşayabilmek, her hal ve karda şükürcü olabilmek çok faziletli bir kemâldir.

Cenâb-ı Peygamber ﷺ; “Allah Teala, dört sözü diğer sözlere üstün kıldı. Onlar sübhanallah, elhamdülillah, lailaheillallah ve Allahü ekber’dir. Kim sübhaüallah derse ona on sevap yazılır, on günahı silinir. Allahü ekber ile lailahe illallah diyenlere de aynısını vardır. Kim, bir nimete karşılık olmasa dahi elhamdülillah derse ona da otuz sevap yazılır, otuz günahı silinir.”[1] Başka bir hadiste; “Zikrin en faziletlisi Laihe illahdır. Duanın en faziletlisi Elhamdulillahtır”[2] buyrulmaktadır.

Cenâb-ı Hak ile Cebrail (as) arasında geçen ve Allah’ın en çok razı olduğu kuldan bahseden kıssayı tekrar hatırlayalım. Şakiler defterine yazı bir kula Cebrail (as) bu durumu ilettiğinde “Elhamdulillah” deyip şükür secdesi yapıyor. Niye ? Diyor ki Cenabı Hak beni muhatap almış, bir deftere yazmış. Ya muhatap almasaydı, ya bir deftere yazmasaydı. Her hal ve karda “Elhamdulillah” diyebilmek. Zikrettiğimiz hadisi şerifde de “hamd” halinin neden üstün olduğu daha iyi anlaşılıyor. Elhamdulillah demek otuz hasene, diğer durumlar “az hasene”. Elbette dinimiz sevap tüccarlığını emretmiyor. Çok sevap olanı yap diğerini boşver gibi bir durum da söz konusu değil. Ama ortada gerçekten bir çok durumu içerisinde barındıran önemli bir konudan bahsedildiği unutulmamalıdır.

e. Şükür-Kulluk İlişkisi

Sahabeden birisi Hz Aişe validemize gelerek, Peygamber Efendimizden ﷺ gördüğü en acaip şeyin ne olduğunu sorarlar;

Hz. Aişe (ra) validemiz bu söz üzerine ağlayarak; “Hazreti Peygamberin ﷺ hangi durumu acaip değil ki!” buyurarak yaşadıkları bir ânı anlatmaya başlarlar. “O bir gece bana geldi. Yatağıma yattı. Vucudum onun vucuna değdi. Sonra şöyle dedi;

“Ey Ebubekirin kızı! Beni bırak ki rabbime ibadet edeyim!” bu sözü üzerine “sana yakın olmayı severim, fakat senin istediğini kendi isteğime tercih ederim” deyip ibadet etmesine izin verdim. Su dolu bir testiyi alıp abdest aldı. Fakat çok fazla su sarfetmedi. Sonra kalkıp namaza durdu. Gözyaşları göğsüne akacak derecede ağladı. Sonra rukua vardı ağladı. Sonra secdeye vardı, ağladı. Sonra başını kaldırıp ağladı. Böylece bilal gelip sabah namazının vaktini kendisine bildirinceye kadar ağladı. Bunun üzerine;

“Ey Allah’ın Rasulü ﷺ seni ağlatan nedir? Oysa Allah (cc) senin geçmiş ve gelecek günahlarını, senin için affetmiştir” dedim.

Hazreti Peygamber ﷺ bana şöyle dedi;

“Ey Aişe ben çokça şükreden kul olmayayım mı?”[3]

Efendimiz ﷺ, sabaha kadar rükû ve secde halinde gözyaşları göğsüne akacak şekilde ağlıyor. Ve neticede buna şükür diyor. İşte bu yüzden şükrün fazileti diğer amellerden üstün kılınmıştır. Hasenesi bu yüzden yüksektir. Peygamber Efendimiz ﷺ bu hadisi şeriflerinde şükrün nasıl yapıldığını gözler önüne sermektedir. Bu yüzden şükür kuru bir “teşekkür ederim” değildir. Şükrün üç unsuru olan ilim, hal ve amel bu örnekte açıkça görülmektedir.

Hazreti Ali (ra) efendimizin buyurduğu; “şükür için kulluk” böyle olsa gerek diye düşünüyoruz.

Hz. Ali efendimiz (ra) kulluk çeşitlerini bizlere şöyle ifade buyurmuşlardır; “Bazı insanlar bir şeyler umarak kulluk yapar; bu tüccar kulluğudur. Bazıları da korkudan dolayı kulluk yapar; bu da köle kulluğudur. Diğer bir kısmı ise şükür olsun diye kulluk yapar; işte bu, tüm menfî duygulardan kurtulmuş seçkin kimselerin (havâssın) kulluğudur.”

Hiçbir menfaat gözetmeksizin kulluk yapmak. Hazreti Ali efendimiz bu tarz kulluğu “şükür kulluğu” şeklinde tanımlamışlardır. Menfaat kelimesinin içerisine, cennette girmektedir. Cennet için yapılan kulluğun tüccar kulluğu olduğu, cehennem korkusuyla yapılan kulluğun köle kulluğu olduğu ifade edilmektedir. Aslında bu durum yerilmemiştir. Ayeti kerimelerde bu dünyanın ticarethane olduğu, hadisi şeriflerde bu dünyanın ahiretin tarlası olduğu ve yine ayet ve hadislerde cehennemin şiddeti anlatılarak kulluğa teşvik edildiği görülmektedir. Ancak burada sırf Allah (cc) rızası için, sırf nimetler karşılığında şükür olsun diye yapılan kulluğun faziletinin diğerlerinden üstün olduğu vurgulanmıştır.

f. Şükür-Küfür İlişkisi

Birçok ayeti kerimelerde şükrün zıt anlamının; “küfür, nankörlük” olduğu ifade edilmektedir. Bakara suresi 152. ayette Cenabı Hak ”فَاذْكُرُون۪ٓي اَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا ل۪ي وَلَا تَكْفُرُونِ۟” : “beni zikredin ki bende sizi zikredeyim. Şükredin nankörlerden olmayın” buyrulmaktadır. Burada nankörlük olarak ifade edilen kelimeye bakıldığında “tekfurun” lafzından bahsedilmektedir. Tekfurun demek “tekfir edici” demek, yani kâfir demektir.  “Tekfir edicilerden olmayın” buyrulmaktadır. Ayette şükrün zıddı “küfür” olarak geçmektedir. Öyleyse şükrün sınırı küfüre kadar dayanmaktadır. Kapsamının genişliğini buradan da anlamak mümkündür. Küfür olmayan her alan şükür kapsamındadır. Kulluksa şükür kulluğu, zikir ise şükür zikri, ibadet ise şükür için ibadet, şükür için namaz, oruç, zekât, vs. her şey şükür için yapılmaktadır.

Küfür kelimesi zaten bir şeyi örtmek manasına gelmektedir. Şükrün kelime manasının “hayvanın yediği besini, verdiği sütü ve semizliği belli etmesi” olduğunu belirtmiştik. Demek ki şükürsüzlük insanın kendisine verilen nimetleri belli etmemesi, verilen nimetleri görmezden gelmesine denilmektedir. Dolayısıyla müfessirler şükürsüzlük halini küfür şeklinde tefsir etmemişler de biraz daha yumuşatarak “nankörlük” şeklinde tercüme etmişlerdir. Aslında nimetler karşısında şükürsüz olma hali karşısında nankörlük ile küfür arasında bir fark bulunmamaktadır.

g. Hâcegân Yolunun Şükür Anlayışı

Hâcegân yolunda şükür anlayışı elbette yukarıda izah edilen ayeti kerimelerde ve hadisi şeriflerde geçen İslâmın ortaya koyduğu tüm hususlardır. Ancak Hâcegân yolu şükrün eylemselliği yanında bu eylemselliği anlamlı hale getiren onun içini dolduran, ona ruh katan şükrün, anlayış boyutunun önemine özellikle vurgu yapar. Tabir caizse şükrün püf noktalarından biri de “şükrün anlayış boyutu” der. Meseleyi daha iyi izah edebilmek için Musa (as) kıssasına yeniden dönecek olursak; Musa (as) Cenâb-ı Hakka; “Yarabbi Hz. Âdemi kudret elinle yarattın, acaba sana nasıl şükretti? Diye sual buyurduğunda, Cenâb-ı Hak Musa’ya (as); “Bütün olanların benden olduğunu bildi. Onun bilmesi şükürdür” [4] buyurmuştur.

Şükrün üç rüknünden bahsetmiştik. İlim, hal ve amel. Amel şükrün eylemsel boyutudur. Eylemsel şükürde, ibadet veya mal söz konudur. Malın zekâtının verilmesi, aynı zamanda malın bir şükrüdür. Cenâb-ı Hakka karşı fiili bir teşekkürdür. Bu, şükrün eylemsel boyutudur. Eylemin içerisine ilim ve hal sokulmadığı müddetçe kuru bir teşekkür olacaktır. Nasıl ki ilmi ve hali içermeyen kuru bir “teşekkür ederim” şükür kapsamında değilse içerisinde ilim ve hali barındırmayan amel de kuru kalacaktır. Bu yüzden şükrün bir de fikri boyutu vardır. Bu boyutta şükür düşünüldüğünde; Cenâb-ı Hakkın bizim vereceğimiz bir mala veya ibadete ihtiyacı olmadığı görülür. Zekat verdiğimizde, şükür secdesi veya şükür için namaz kıldığımızda bizde oluşan hal nedir? İbadet sonucu bizde varlık mı oluşmakta yoksa yokluk mu, acziyet mi oluşmakta. Ayeti kerimede; “benim nimetlerimi saymakla bitiremezsiniz”[5] buyrulmaktadır. Sonsuz nimetlere ulaşan bizler hangi birinin şükrünü layıkıyla yapabiliriz ki; Bizim yaptığımız ameller deryada bir damla hükmünde bile değildir. O yüzden Âdem (as) gibi “Bütün nimetlerin Allah’tan olduğunun bilinmesi ve ne yapılsa eylemsel bir karşılığının verilememesinde yaşanan acziyet” şükrün fikri boyutu olup aynı zamanda şükrün de püf noktasıdır.

Bir gün Hâcegânın büyüklerinden birisinin yanına bir dervişi gelir ve yaşadığı bir hali aktarır: “Efendim gece teheccüde kalkıyorum, büyük bir keyifle abdest alıyorum, teheccüd namazı kılıp rabbime şükrediyorum. Çevredeki evlere bakıyorum. Kimsenin lambası yanmıyor kimse kalkmıyor. Bende daha da keyiflenerek bu yaptığım ibadet nedeniyle halime şükür ediyorum.” der.

Büyük zat tekrar sorar; “bak ben geceleri kalkıyorum kimse kalkamıyor diye mi düşünüyor şükrediyorsun?“

“Beli kurban” diyor derviş.

Hâcegân büyüğü:

“Kardaş sen hiç kalkma yat emi” diye buyururlar.

Yani böyle sende bir varlık oluşturan, başkalarına dua edip tevbeyi istiğfar yerine kendi amelin nedeniyle sırf başkalarının yapamadığı ameli yapmaktan keyf almaktansa hiç yapma daha iyi buyrulmaktadır. Benlikle yapılan ibadet yerilmiş, acziyetle, yoklukla yapılan ibadet övülmüştür.

Şükürde eylem gereklidir. Ancak eylem et kemiktir. Bu eylemin ruhu da olmalıdır. Eylemin ruhu da acziyettir, yokluktur. Ruhsuz bir şükür eksik kalmaktadır. Elbette kuru da olsa “elhamdulillah” zikri 30 hasene kazandırmaktadır. Bu zikir olur, şükür olmaz. Bu yüzden Hâcegân yolu şükrün fikri boyutu üzerinde ısrarla durur. Maiyet sırrı diye tanımlanan “Cenabı Hak ile birlikte yaşama sanatı” üzerinde durulur. Bu konuda insanı kamilin sohbeti, tavsiye edeceği zikri ve nefs terbiyesi için tavsiye edeceği reçeteleri uygular. Kendisini gerçekleştirmiş insanların “Allah” demesi, zikir; “elhamdulillah” demesi şükür olur. Zira teşekkür, tıpkı “tefekkür” gibi “tefa’ul” babından gelir. Hatırlanacağı üzere tefaul babının özelliği bu babtan türemiş kelimelerde iki kişi vardır. Birisi insan, diğeri Cenabı Hakkın bizatihi kendisidir. Bu babtan türeyen kelimelerde yapılan eylemin Cenabı Haktan tasdik görmesi durumu vardır. Şayet sizin aklınızdan ortaya koyduğunuz düşünce, kalp mekanında tenezzülen iskan buyuran Cenabı Haktan tasdik görmüş ise bu sefer sizin düşünceniz tefekküre dönüşür, tefekkür sonucu tasdik nedeniyle fikir olur, ağzınızdan, femi saadetinizden dışa çıkar. İnsanlığa ser levha olur, sizden çıkan bu fikirler. Niye? Cebab-ı Haktan tasdik gördü de ondan. Bunun için aklı selim olmak, kalbi selim olmak lazımdır. Kalp temiz olmalı ki oraya padişah gelsin.

Tıpki tefekkür bahsinde izah edildiği üzere “teşekkür” bahsi de aynıdır. Eylemin içinin halle doldurulup Cenabı Hakka arzı lazımdır. Temizlenmiş kalp ve selim olmuş fikriyat lazımdır. Hâcegân yolu, insanın kemalat yolculuğu, nefsin ıslahı ve kalbin temzilenmesi işi olunca bu sefer yapılan her amel, kat edilen her merhale, bir diğerinin altyapısını oluştur. Diğerini anlamayı ve layıkıyla yapma gayretine girilir. Aklı selim olmuş, kalbi selim olmuş kişinin anlayışı sahih olur. bu sefer tefekkür ufku açılır. Muhasebeye başlar, zikri bırakmaz. Geldiği aşamada Cenabı Hakla muhataplıkta şaşkınlık yaşar, verilen nimetler karşısında acziyeti yaşar, bu acziyet onu şükre götürür. Ne yapsa az gelir. Bu hal ile yaptığı her eylemi şükür olur. Hatta bu halde acziyetle “elhamdulillah” bile dese şükür olur. Bizim kuru, içi boş, dediğimiz “elhamdulillah” gibi olmaz. Bu sefer, bu hale sahip insanlar “şükreden kullarım azdır”[6] mertebesine yükselirler. Kemalat yolculuğunda bir merhale daha böylelikle katedilmiş olur. Ancak mesele tamamlanmış değildir. Sabrın altyapısı oluşur. Cenabı Hak bu sefer onu sabırla dener. Sabrı tecrübe eder. Taki “maiyet sırrı” na erişene kadar devam eder.

Cenâb-ı hak bizleri bu az kullar zümresine ilhak eylesin. Aklı selime, kalbi selime, anlayışı sahihe erdirsin. Verdiği nimetler karşısında layıkıyla şükreden kullarından eylesin. Hâcegânın bu kutlu yolunu rehberle birlikte adım adım yürümeyi ve başa çıkarmayı nasip eylesin.

                   Hâce-i Hâcegân [7]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Suyuti, Camiussağir, Hadis No: 1684.; İbni Ebî Şeybe, VI, 104; Ahmed, II, 310; Hâkim, 1,693; Heysemî, X, 87,

[2] Tirmizi, Nesai, İbni Mace, İbni Hibban

[3] Buhârî, Tefsîru sûre (48), 2; Müslim, Münâfikîn 81.  Ayrıca bk. Buhârî, Teheccüd 6, Rikak 20; Müslim, Münâfikîn  79-80; Tirmizî, Salât 187; Nesâî, Kıyâmü’l-leyl 17; İbni Mâce, İkâme 200.

[4] Hadisi şerif metni için bkz: Hâkim et-Tirmizi.

[5] Nahl, 18

[6] Sebe, 13

[7] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası