d.    Mutasavvıf Âlimlere Göre Akıl:

Akılla ilgili ilk eser, büyük mutasavvıf âlim Haris el-Muhasibi (d.164 / 781 ) tarafından kaleme alınan “El Akl ve Fehmül Kur’an” dır.[1] Buradan anlaşılmaktadır ki akılla ilgili ilk tanımlamalar mutasavvıf âlimlerce yapılmıştır. Sonraki dönemlerde yazılan eserler incelendiğinde mutasavvıf âlimlerin konuyla ilgili vardıkları tespitler diğer âlimler ve tüm insanlığın dikkatini çekmiş, ilgiyle takip edilmiştir. Bu sebeple mutasavvıf âlimlerinin görüşlerine ayrıca yer verme ihtiyacı duyulmuştur.

İslam’ın ilk dönemlerinde Peygamber Efendimizin (sav), sonraki dönemlerde sahabelerin ve tabii’nin varlığı nedeniyle İslâmi ilimler bugünkü manada ayrışmamıştı. O dönem insanlarına bakıldığında bugünkü tasavvuf ehli diye adlandırılan insanlara genel olarak zahid (takva sahibi) denildiğini görmekteyiz. İlk dönem zahidleri aklın tanımı ve mahiyetiyle fazla meşgul olmamışlar daha çok ahirete yönelerek nefsin arzularını bırakıp dinin emir ve yasaklarına uygun yaşamayı esas almışlardır. Bu manada aklın tanımı ve mahiyeti yerine Kur’an ve hadislerde belirtildiği gibi[2] güncel hayat için lazım olan haramdan ve şüpheliden kaçınma hayır ve ibadette devamlılık esasına yönelik pratik eylemlere yönelmişlerdir[3].

Genel olarak mutasavvıf âlimlerce yazılmış basılı eserler azdır. Zira gönülden aktarılan İslâm nuru ve bilgisi yine insanlığa gönülden aktarılmaya çalışılmıştır. Hâcegân büyüklerinin tabiri ile insanlara yazılmaya çalışılmıştır. Ancak ilimlerin ayrışması ve İslâmi ilimler üzerindeki bilgi kirliği arttıkça bazı mutasavvıf âlimler gönüllerine aktarılan bilgi ve hikmetleri kitaplara geçme ihtiyacı duymuşlardır.

Bu bağlamda konumuzla alakalı mutasavvıf âlimlerin eserlerine bakıldığında hep aynı kaynaktan beslenen saf bilginin değişik yansımaları olduğu ve birbirleri ile çelişmediği gibi insanı hayrete düşüren açıklamaların yer aldığını görmekteyiz. Mutasavvıf olmayan kimi ilim adamlarının iddialarının aksine gerçek tasavvufi anlayışta dünya ve ahiret saadetinin vesilesi olarak görülen akıl, dinin direği, ilmin membaı, esası ve temeli olarak görülmekle beraber ilim ile akıl arasındaki ilişki meyve ile ağaç, göz ile görme arasındaki ilgiye benzetilmiştir[4].

Tasavvuf kitaplarında akılla veya akletmeyle ilgili birinci bölümdeki ayetlerden başka akılla ilgili ayrıca şu ayetlere de yer verildiği görülmektedir. “Allah (c.c) göklerin ve yerin nurudur. Mü’minin kalbinde nurunun sıfatı; sanki bir hücre ki içinde bir lamba var. Lamba da cam bir mahfaza içindedir. O cam mahfaza sanki (parlayan) inci gibi bir yıldız…[5]” ayetinde geçen mü’min kalbindeki nur, akıl olarak tefsir edilmiştir.

Başka bir ayette “Ey Rasulüm!(sav), işte sana böyle emrimizden bir ruh vahyettik[6]” şeklinde geçen ruh kelimesinin akla işaret ettiği beyan edilmiştir.

“Hiç (evvelce) küfürle ölü olup (sonra) kendisini hidayetle dirilttiğimiz ve ona insanlar arasında yürüdüğü bir nur verdiğimiz kimse karanlıklar içinde kalmış olan ve ondan bir türlü çıkamayan kimse gibi olur mu?[7]” ayetinde geçen nur kelimesinin akıl olduğu buyrulmuştur.

Akılla ilgili nakledilen önceki hadislerin dışında ayrıca şu hadisi şeriflere yer verildiği görülmektedir.

Peygamber Efendimiz (sav) den;

“Akıl kalpte hak ile batılı ayırt eden bir nurdur.[8]”

“Ey insanlar! Rabbinizi bilin ve tanıyın! Birbirinize aklın kemâlini tavsiye edin. Çünkü size emredilenler gibi size yasak edilenleri de akılla bilirsiniz. Bilin ki rabbinizin nezdinde sizi kurtaracak aklınızdır…[9]”

“Bir topluluk, Rasulullahın (sav) yanında mübalağa edecek derece bir kişiyi övdü. Bunun üzerine Allahın Rasulü; “övdüğünüz kişinin aklı nasıldır? diye sordu. Onlar ey Allah’ın Resulü biz kişinin yaptığı ibadet ve gösterdiği çeşitli hayırları sana söylüyoruz, sen ise onun aklını soruyorsun deyince Hz. Peygamber (sav) söyle buyurdu; “Ahmak kişinin cehaletiyle işlediği günah, facirin fıskıyla elde ettiği günahı kat kat geçer. Yarın kıyamet gününde Allah’a en yakın derecelere her abid, aklının miktarı nispetinde yükselecektir[10]” şeklinde rivayetlere dikkat çekilmektedir.

Hz. Ömer efendimizden nakledilen diğer bir hadis;  “Hiç kimse akıl gibi büyük bir fazileti elde etmiş değildir. Akıl sahibini hidayete erdirir, felaketten kurtarır. Kişinin aklı tamam olmadıkça imanı tamam, dini müstakim olmaz[11]” şeklindedir.

İbn Abbas’tan (r.a) rivayet edilen bir hadiste Peygamber Efendimiz (sav); “Her şeyin bir aleti ve hazırlığı vardır. Mü’minin aleti ise akıldır. Her şeyin bir bineği vardır, kişinin bineği akıldır. Her şeyin direği vardır, dinin direği ise akıldır. Her kavmin bir hedefi vardır, abidlerin hedefi ise akıldır. Her kavmin bir davetçisi vardır, ibadet edenlerin davetçisi akıldır. Her tüccarın bir sermayesi vardır, Allah yolunda çalışanların sermayesi ise akıldır. Her hane halkının bir idarecisi vardır, sıddıkların hanelerinin reisi ise akıldır. Her harabe olan yerin bir imar edeni vardır, ahireti imar eden ise akıldır. Her kişinin bir zürriyeti ve nesli vardır, ona nispet edilir ve o da o nesille yâd edilir. Fakat sıddıkların, nispet edilen ve yâd edilmelerine vesile olan nesilleri akıldır. Her kavmin bir çadırı vardır, Müslümanların çadırı ise akıldır[12]” diye buyurmuştur.

Kaynaklarda mutasavvıf âlim Haris el-Muhasibiye (d.164 / 781 ) ait  “el akl ve fehmül kur’an” adlı eserin akabinde mutasavvıf âlim Hâkim et-Tirmizinin (d.210 / 825)  “Kitabul Akl vel Heva” adlı kitabı olduğu görülmektedir. Eserde, aklın bedende yer alan bir nur olduğu üzerinde durulmakla beraber aklın madde veya maddi bir şey olmadığına işaret edilmiştir. Muhasibi aklı; tabî (doğuştan) ve tecrübi (kesbî)[13] diye ikiye ayırarak incelemekle beraber[14] Tirmizi aklı, hak ile batılı ayırt eden bir nur olarak tarif eder ve akılla heva arasındaki ilişkiyi inceler[15].

Tasavvufta akıl iki türde incelenmiştir. Birincisi matbu denilen ve insanla doğuştan gelen akıl, ikincisi ise sonradan çalışma ile kazanılan kesbî, tecrübi veya mesmu denilen akıldır. Bu değerlendirmenin temeli de Hz. Ali (kv) efendimizden nakledilen şu sözlere dayandırılmaktadır; “İki tür akıl vardır: Birincisi, Tabiî (matbu, doğuştan), ikincisi ise Kesbî (mesmu, tecrubi) dir. Tabî akıl olmayınca kesbî akıl yarar sağlamaz. Nasıl göz görmediği zaman güneş ışığı fayda vermiyorsa, tabiî akıl olmadan da kesbî akıl fayda vermez[16].”

İmam Gazali (d.450/1052),  aklı;  “ruhun dili ve tercümanı[17]” olarak görmektedir. Aklın önemine ve şerefine işaret ederek aklı, Tabî ve Kesbî diye ikiye ayırmış ve aklın dört manası üzerinde detaylı durmuştur[18]. Kısaca Tabiî aklı, İnsanı hayvanlardan ayıran, teorik bilgileri, sanatları ve teknik bilgileri öğrenebildiği güç olarak tanımlamış ve ikinin birden çok olduğunu, bir kişinin aynı anda iki yerde olamayacağını bilme kudretini örnek göstermiştir. Kesbî (Mesmu, tecrubi) denilen aklı ise tecrübelerden, deneyimlerden ve hayatın akışından elde edilen ilimler olarak tarif etmişlerdir[19]. İlmin akıl içerisinde fıtri olarak var olduğunu, varlık dünyasına çıkaran bir vasıtayla âlemde göründüğünü ifade ederek toprakta bulunan suyu misal göstermektedir. Toprakta bulunan suyun ancak kuyu kazılması sonucu belirdiğini söylemektedir. Yine gül ile içindeki gül yağı örneğini de akıl ile ilim ilişkisini izahta kullanmaktadır[20]. Gazali aklın kötülenmesine karşı çıkar. Şayet akıl kötülenirse övülecek başkaca bir şeyin olmadığını zira İslâm övülecekse bu İslam’ın akılla bilindiğini, mademki İslâm kötülenemez, öyleyse İslam’ın bilinmesine vesile olan aklında kötülenemeyeceğini ifade ederek şu hitapta bulunur, “İslâm, yakînin gözüyle ve imanın nuruyla bilinir, akılla değil!” diyen kimseye iltifat edilmez. Çünkü o yakîn gözünden ve iman nurundan neyi murâd ediyorsa, biz de akıldan aynı şeyi murâd ediyoruz” diye buyurur[21]. Bir kısım sufilerin aklı ikinci plana atmak lazım geldiği görüşlerine değinen imam gazali buradaki akıldan maksadın gerçek aklı değil, felsefe ve kelamcıların kullandığı “akılcılık” akımı adı altında akıl diye öne sürülen “mücadele ve münazara ilmi” ne veryansın edildiğini izah etmişlerdir[22].  Her şeye rağmen aklında sınırlarının olduğunu karmaşık kimi meseleler üzerindeki anlaşılmazlık perdesini kaldıramadığına da işaret etmiştir[23]“.

Hz. Mevlânâ (d.605/1207) ise Mesnevî’de aklı, küllî (akl-ı meâd) ve cüz’î (akl-ı meâş)  diye ikiye ayırmıştır. Küllî akıl, “Allah’ın kudretinden ilk önce ortaya çıkan akıldır; Hakîkat-i Muhammediyye’dir” demek suretiyle fiziksel dünyânın ötesini, metafizik âlemi de kavrayabilen akıldır. Cüz’î akıl (akl-ı meâş) ise, dünyâ işlerini ve tabiat âlemine âit meseleleri idrak eden, ancak tabiat ötesini kavrayamayan akıldır. Çeşitli düşünce kurallarına ve kalıplarına, kıyas ve mantık esaslarına gereksinim duyan bu akıl ile metafizik konularını gereği gibi bilinip kavrayamaz. Esâsında tek bir hakîkatten ibâret olan akla, her iki yönelişi açısından, bu iki ayrı ad verildiğini beyan buyurmuştur[24].

Mesnevide Efendimizin (sav); “Kim akılsız ahmak ise o bizim düşmanımız ve yol kesen eşkıyamızdır” şeklindeki bir sözünü nakilden sonra şu ilavede bulunur; “Akıllı insan bizim canımızdır. Ondan gelen serin meltem bize reyhân ve fesleğen kokusu getirir. Akıl kızıp bana sövse de, ben rıza gösterir ona ses çıkarmam… Aksine ahmak gelip ağzıma helva koysa, ben onun helvasından ateşlenip hastalanırım” şeklinde buyurarak aklın önemine işaret eder. Başka bir münasebetle; “Akıl, nuranî ve iyiliğe talip bir hakikat arayıcısıdır” buyurur. Ayrıca, imanla nurlanmış bir akıl için de şu övgüde bulunur,  “İmanlı akıl, adil bir zabıta memuru gibidir; o, gönül şehrinin hem hâkimi, hem de muhafızıdır.”  Mevlânâ hazretleri, Allah’a müteveccih olmayan aklı da ahmaklığa eş tutar ve “Eğer aklın hak yolunda sana ayak bağı oluyorsa, o akıl değil bir yılan ve akreptir” buyurarak akılsızlığa işaret eder.

İmam Sühreverdi (d. 632/1234), Mearifte, akılı, ruhun lisanı olarak tanımlamaktadır. Ruhun da Allah’ın emirlerinden olduğunu, yerlerin ve göklerin yüklenmekten kaçındıkları manevi emaneti aklın yüklendiğini, aklın nurundan da ilimlerin neşet ettiğini, aklın ilimler için yazılmış bir levha olduğunu ifade etmektedir[25].

İbnül-Arabî (d. 638/1240), Fütûhâtu l-Mekkiyye’de “akıl ancak fazîletleri kabul eder, o gereksiz ve uygunsuz davranışlara yönelmekten insanı alıkor. İşte bağ ve engel anlamına geldiği için ona akıl adı verilmiştir” demektedir. Yine  “kalem-i âlâ” ve “dürre-i beyzâ” gibi isimler verdiği akl-ı evveli, varlık âleminde ortaya çıkan ilk mahlûk olarak görmektedir. Vasıfsız basit bir cevher olarak nitelediği bu ilk akıl, şuurlu bir varlık olması sebebiyle Allah’ı (cc) tanımış, Allah da (cc) varlık alanına çıkacak her şeyin bilgisini akıla öğrettikten sonra bu bilgileri ve kendi emirlerini Levh-i mahfûz’a yazmasını ilk akıldan istemiştir. Allah (cc)’tan aldığını Levh-i mahfûz a kaydettiği için onun bir adının da Kalem-i âhd olduğunu söylemektedir. Yine “Allah’ın ilk yarattığı şey akıldır” hadisi şerifini “Allah’ın ilk yarattığı ruh-u müdebbirdir[26], bu da Hz. Muhammed (sav)’in ruhudur, sonra öteki ruhlar ondan sâdır olmuştur” şeklinde tefsir ederek[27], bu durumu İmâm-ı Mubin, Hakikat-ı Muhammediyye, Nûr-i Muhammedî, Rûhu’l-ervâh ve İnsan-ı kâmil gibi çok farklı terimlerle izah etmiştir. Hakîkat-ı Muhammediyye’yi vücud-ı mutlakın yaratılış sahasındaki ilk ve en mükemmel mazharı olarak görür. “Onun her isminin bir mahzarı vardır. En kapsamlı isim olan ve bundan dolayı ism-i a’zam denilen Allah (cc) isminin mazharı Hakîkat-ı Muhammediyye’dir. Vücud-ı mutlak en yüksek seviyede ve bu mazharda tecelli ettiğinden ona “insân-ı kâmil” de denir. [28]” şeklinde izahatta bulunmuştur.

Azîzuddin en-Nesefî (ö.700/1300), bu konuda: “Allah’ın ilk yarattığı şey akıldır.[29]”,“Allah’ın ilk yarattığı şey kalemdir[30]” ve “Allah’ın ilk yarattığı şey arştır[31]” hadislerini naklettikten sonra: “Bil ki Yüce Allah’ın Melekût âleminde yarattığı ilk şey, Allah’ın kalemi olan akıldı. Bu kaleme “Bu arşa yaz” diye hitap geldi. Kalem “Allah’ım ne yazayım?” dedi. “Eskiden ve şimdi ne varsa, gelecekte ne olacaksa hepsini yaz” diye hitap gelmesi üzerine yazdı. Ey derviş! Yüce Allah büyük âlemde bir kalem yaratmış olup, o da akl-ı evvel’dir. Küçük âlemde de bir kalem yaratmıştır, o da insandır. Yüce Allah’ın melekût âleminde yarattığı ilk şey bir cevher olup, bu cevherin adı Allah’ın kalemi olan akl-ı evveldir” demektedir[32].  Yine devamla Aziz Nesefî, akl-ı evvel olmadan hiçbir akıl ve ruha bilginin ulaşmayacağını, akl-ı evvelden maksadın ise Hz. Peygamber (sav) olduğunu söylemektedir.

Abdulkerim el-Cilî (d. 805/1402), “Akl-ı evvel”, “akl-ı küll” ve “akl-ı meaş” kavramları üzerinde durarak akl-ı evveli, ilâhî ilmin nûru olarak tanımlamıştır. Bu manada Cebrail’e akl-ı evvel de denildiğini, akl-ı küll’ü; akl-ı evvele tevdî edilen bilgi sûretlerinin kendisinde tecellî ettiği nurlu bir müdrike olarak görmektedir[33].

İmam Şârânî (d. 973–1565) “Allah’ın ilk yarattığı, akıldır” ve “Allah’ın ilk yarattığı, nurumdur.” Hadislerinde geçen  “akıl” ve “nur” ifadelerinin her ikisinin de, “Hz. Muhammed(sav)’in hakikatinin kastedildiğini ifade etmektedir[34].

Cevrî (d. 1065/1654) “O (sav) nun vücudu cihan halkının en şereflisi olmuşsa bunda şaşılacak ne var? O (sav) Âdemoğlunun zübdesidir, insanlar arasında onun eşi ve benzeri yoktur. “Akl-ı Kül” onun pâk olan cevherinin eşidir” anlamına gelen meşhur şiiri ile akılla ilgili hadisi şerh etmeye çalışmıştır[35].

Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri (d. 1194/1780) “Allah bütün yaratıklardan evvel yokluktan, çok nurlu, yeşil bir cevher yarattı. Bazı rivâyetlere göre kendi nurundan, latif ve azîm bir cevher var edip, ondan bütün kâinâtı bir tertip içinde yavaş yavaş yarattı. Buna ilk cevher, Nûr-u Muhammedî, Levh-i Mahfuz, akl-ı kül, izafî ruh adını verirler ki bütün ruhların ve cisimlerin başlangıcı ve kaynağı bu cevherdir” demektedir[36].

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (d.1294/1877; ö. 1942) aklı; “Duyulardan hareketle duyular ötesini idrak eden veya duyularla elde edilemeyen bilgiyi bizzat keşfeden idrak aleti” olarak tanımlamaktadır[37]. Akıl konusunda “Akl-ı matbû’nun kâbil-i tahdidi olmayan birçok merâtibi vardır ki, bir zekâyı basitten ukûl-i Enbiya mertebelerine kadar gider. En yüksek mertebesine, “akl-ı evvel” denilir ki, mebde’den gâyeyi, gâyeden mebdei, evvelden âhiri, âhirden evveli, kemâli yakîn ile gören bu akl-ı evvel, kelâm-ı ilâhî ve nur-i Muhammedî’dir” demekte ve konumuzla ilgili “Allah’ın yarattığı şeylerin ilki benim nûrumdur”, “Allah’ın yarattığı şeylerin ilki kalemdir”, “Allah’ın yarattığı şeylerin ilki akıldır” hadislerini delil olarak kullanarak akl-ı evvel kavramını açıkladığı görülmektedir[38].

Mutasavvıf âlimlerin akılla ilgili birbirini teyit eden adete tek bir kaynaktan beslenen hakikatlerin dışa vurumu gibi gördüğümüz yukardaki tanımlamalara rağmen tasavvuf hakkında yeterince bilgi sahibi olamadan konuşan bir kesimin yukarda isimleri verilen veya ismi verilemeyen ancak eseri bulunan birçok âlimin kitaplarını ya okumadıkları veya okumalarına rağmen anlatılanları ya anlayamadıkları ya da yaşamadıkları için anlamakta güçlük çekerek ben yaşayamamışsam kimse de yaşayamaz mantığıyla yersiz eleştirilerde bulundukları görülmektedir. Özellikle tasavvufta aklın geri plana bırakıldığı, önemsenmediği, değişik anlam ve mana verildiği veya birbirleri ile çelişik görüşlerin ileri sürüldüğü söylenmektedir.

Oysaki zikrettiğimiz ayet ve hadisi şerifler ışığında akılla ilgili olarak yukarda ismi geçen mutasavvıf âlimlerin eserleri ve eserini insana yazmış birçok Allah dostu âlim kişilerin konuya bakışları incelendiğinde tek bir pınardan neşet eden saf katışıksız bilginin çeşitli ağızlardan aktarımı olduğu, aklın dinin direği, insanın nuru, ruhun tercümanı olarak gördükleri, aklı devre dışı bırakmak lazım geldiği görüşlerinde zikredilen aklın, gerçek akıldan bihaber akılsızlık hastalığına düçar olmuş akılcılık akımı olduğu görülecektir.

                    Hâce-i Hâcegân [39]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Muhasibi, El-akl ve Fehmül-Kur’an, (neş. Hüseyin el Kuvvetli), 1982, s.201-238.

[2] “Akıllı nefsini güden (tedip ve muhasebe eden) ve ölümden sonrası için amel eden kimsedir” Hadis metni çin bkz. Ramüz El-Ehadis (Hadisler Deryası), Musannif Ahmed Ziyauddin Gümüşhanevi (k.s.), Mütercim, Abdülaziz Bekine (k.s.), c.1, s.229, No.7; ““Aklın başı insanlarla sevgi tesis etmektir.” Hadis metni için bkz. Ramüz El-Ehadis, s.122, No.8 ; “Akıllı, nefsini kontrol altına alıp, ölümünden sonraki ebedi hayat için hazırlanan kimsedir.” .” Hadis metni için [2] İbn-i Mace, Züht, s.31

[3] Uludağ, Süleyman; “Akıl” in: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi c.II, İstanbul. s.246

[4] Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1,  s.263.

[5] Nur,  35

[6] Şura, 52

[7] En’am, 122

[8] Maverdi, Edebü’d-Din ve’d-Dünya, s. 4

[9] Davud b. Mihber, Kitabul Akıl, (zik. Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.264.)

[10] Hâkim et-Tirmizi, Nevadir, Mihber, Kitab’ul-Akıl, (zik. Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.265.)

[11]  Mihber, Kitab’ul-Akıl, (zik. Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.265)

[12]  Mihber, Kitab’ul-Akıl, (zik. Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.268)

[13] Mükteseb Akıl; Tabî (garazî) aklın kullanılmasıyla kazanılan akıldır. Sezgi, deney, düşünme ve öğrenim yoluyla oluşur.

[14] Muhasibi, El-akl ve fehmül-Kur’an, 201 vd.

[15] Hakim et-Tirmizi, Hatmül Evliya, (Neş. Osman İsmail Yahya) 1965, s.196 vd.

[16] Râgıb el-İsfehânî, El-Müfredât, s.511.

[17] Gazâli, İhyâu Ulûmiddîn, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. V, s. 220.

[18] Bkz. Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.269 vd.

[19] Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.3, s.85-86.

[20] Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.272

[21] Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.278

[22] Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, c.1, s.277

[23] Gazâli, El-Munkizu min-ad-dalâl, MEB Yayınları, İstanbul 1990, s. 16.

[24] Uludağ, Süleyman;  İslâm Düşüncesinin Yapısı, 2. baskı, İstanbul 1985, s. 151 vd.

[25] Sühreverdi, Şihabuddin; Avarifü’l-Mearif (Gerçek Tasavvuf), İstanbul 1995, (Umran Yayınevi), s.591 vd.

[26] Akıl kelimesinin Kur’anda kimi yerlerde “ruh” manasında kullanıldığı görülmektedir. Örneğin; Şura, 52

[27] Yıldırım, Ahmet; Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Kaynakları, s. 116.

[28] Demirci, Mehmet, “Hakîkat-ı Muhammediyye” mad.,  in: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (15. Cilt), İstanbul , s. 179–180.

[29] Fetenni, Tezkiratül Mevdu’at, s.28.

[30] Aclûnî, Muhammed; Keşfu’l-Hafa, c.1, s.309.

[31] Aclûnî, Keşfu’l-Hafa, c.1, s.309.

[32] Nesefî, Azizuddin; Tasavvufta İnsan Meselesi İnsan-ı Kâmil, s. 101,103

[33] Uludağ, “akıl”,  s.247.

[34] Uysal, Tasavvuf Kültüründe Hadis, s. 271-272

[35] Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Târikatlar, s.150

[36] Yıldırım, Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Kaynakları, s. 119, 120.

[37] Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi; Hak Dini Kur’ân Dili,  Yenda Yayın- Dağıtım, c. I, s. 566

[38] Yazır, Hak Dîni Kur’ân Dili, c.1, s.461-462.

[39]Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

a.    Terim Tanım:

Akıl kelimesi Arapça olup ( ع-ق-ل ) kökünden türemiştir. Lügat manası olarak akıl “Bağlamak (rabt), tutmak, engellemek, menetmek, kaçındırmak, barınak, sığınak, korumak, kıvrım” anlamlarına gelmektedir. Felsefe ve mantık terimi olarak “varlığın gerçekliğini idrak eden, maddi olamayan, fakat maddeye tesir eden basit bir cevher, maddeden şekilleri soyutlayarak kavram haline getiren ve kavramlar arasında ilişki kurarak önermelerde bulunan, kıyas yapabilen güç, kuvve” olarak tarif edilmiştir[1].

b.    Kur’an ve Sünnette Akıl

Kur’an’ı kerimde akıl tarif edilmemiştir. Akılla ilgili ayetlere bakıldığında  “Aklettiler, akledersiniz, aklederler, aklediyorlar” siygalarıyla fiil olarak kullanıldığı ve “anlama”, “idrak”, “ilim”, “hayrı ve şerri ayırt etmek” ve “kişinin kendini yanlış davranışlardan uzak tutması” anlamında kullanıldığı görülmektedir. Bu durum bize Kur’ân’daki aklın sırf nazarî, mücerret akıl anlamında değil, kişiyi hayır işlemeye yönlendiren, kötülükten uzaklaştıran amelî, işlevsel, pratik bir akıl olduğunu açıklamaktadır. Kısaca Kur’ân’daki akıl; ilim ve ameli birleştiren bir akıldır.

Ayeti kerimelerde “ancak bilenlerin akledeceğini[2]”, bu gücü ve bilgiyi iyi kullanmadıkları için kâfirlere “onlar sağırdırlar, dilsizdirler kördürler, bu yüzden akledemezler[3]” şeklinde hitap buyurduğu, “o aklını kullanmayanlara kötü bir azap verir[4]” ayetiyle de tüm insanlığı uyardığı, “akıllarını kullananların cehennem azabından kurtulacakları[5]” zikredilmiştir.  Kur’anda eşyadaki nizamı anlama gücüne sahip olan akla, aynı zamanda ilahi hakikatleri sezme, anlama ve onların üzerinde düşünüp yorum yapma görev ve yetkisinin de verildiği görülmektedir. Ayette geçen “Allah ayetlerini akledesiniz diye açıklamaktadır[6]” emri ilahisi ile aklın bu fonksiyonuna işaret edilmek istenmiştir.

Sünnete bakıldığında da akıl kelimesinin bizatihi kendisinin tanımının yapılmadığı[7], genel olarak akıllı kişinin vasıflarının belirtildiği veya aklın özelliklerinden bahsedildiği görülmektedir. Hadisi şeriflerde  “Akıllı, nefsini güden (tedip ve muhasebe eden) ve ölümden sonrası için amel eden kimsedir[8]” şeklinde akıllı kişinin tarifinin yapıldığı, “İnsanlar Allah’a akılları nispetinde yakınlaşırlar[9]” buyurularak Hakka yakınlıkta aklın önemine işaret edildiği,  “Aklın başı imandan sonra hayâ ve iyi ahlaktır.[10]”, “Aklın başı insanlarla sevgi tesis etmektir.[11]” denilmek suretiyle aklın başının iman sonra hayâ sonra iyi ahlak olduğunu ve sevginin de aklın başı olduğuna vurgu yapıldığı, “Allah’ın (cc) rızası dâhilinde tedbir gibi akıl, haramdan sakınmak gibi vera’ ve iyi ahlak gibi asalet yoktur” buyurularak aklın öneminden ve özelliklerinden bahsedildiğini görmekteyiz.

Akılla ilgili en çok müzakere edilen hadisi şeriflerin başında “İlk yaratılan şey akıldır[12]” hadisi ve  “Allah aklı yarattığında ona şöyle buyurdu: “gel” o da geldi. Sonra ona buyurdu “git” o da gitti. Sonra ona buyurdu “otur” o da oturdu. Sonra ona buyurdu “konuş” o da konuştu. Sonra ona buyurdu “sus” o da sustu. Sonra buyurdu ki “bana senden sevgili ve daha kerim olan bir mahlûk yaratmadım. Seninle tanınırım. Seninle hamd edilirim, seninle itaat olunurum. Seninle alırım, seninle veririm. Seni hesaba çeker muhatap ederim. Sevap sana, ceza da sana. Sana en büyük ikram da sabırdır[13]” hadisi şerifleri olmuştur.

c.     İslâm Âlimlerine Göre Akıl

Kaynaklarda akılla ilgili ilk müstakil eserin Muhâsibî tarafından kaleme alındığı ve aklı; “Yüce Allah’ın imtihan ettiği kullarını, ölçüsünce muhatab aldığı, emir ve yasaklarda bulunduğu, ceza ve mükâfat va’dettiği, bir tabiat ve yetenektir. Bu tabiat ancak kalbteki ve organlarda meydana getirdiği fiil ve tezahürleri ile bilinebilir. Herhangi bir renk, koku ve cisim gibi durumlarla bilinemez” şeklinde tarif ettiği görülmektedir[14]. Mûtezili âlimlerden Câhiz’e göre akıl, insandaki anlama ve kendisini zararlı şeylerden koruma gücü olarak tanımlamıştır[15].

İmam Mâturîdî aklın açık tanımını yapmamakla birlikte onu, “aynı nitelikte olanları bir araya toplayan ve ayrı nitelikte olanları ayıran şey” olarak izah etmiştir[16]. Bu açıklamasından anlaşılacağı üzere Mâturîdî aklı varlıkları ve onlarla ilgili bilgileri tasnif ederek sonuçlar çıkaran ve insana kıyas yapma gücü veren zihni bir alet olarak kabul etmektedir[17].

İslâm âlimlerinden İsfehânî aklı, “hem bilgi edinme yeteneği hem de elde edilen bilgi” olarak tanımlamakta ve Hz. Ali’nin “İki tür akıl vardır: Birincisi, matbu’, ikincisi ise mesmu’dur. Nasıl göz görmediği zaman güneş ışığı fayda vermiyorsa, matbu’ olmadığında da mesmu’ fayda vermez[18]” dediğini nakletmektedir. Yine İsfehânî’ye göre dünyada akıl nuru ve Kur’ân nuru olarak iki tane nur vardır. Buna göre akıl, insanın önünü aydınlatan bir nurdur[19].

İmam gazali ise aklı  “ruhun dili ve tercümanı[20]” olarak gördüğünü ve aklın dört manası olduğuna işaret etmişlerdir. 1. mana; insanın hayvanlardan ayrıldığı, teorik bilgileri, sanatların ve teknik bilgilerin inceliklerini öğrendiği güç. 2. mana; mümeyyiz çocukta ortaya çıkan ve mümkünün imkânını, muhalin muhalliğini bilen ilimlere denir. İkinin birden çok olduğunu, bir kişinin aynı anda iki yerde olamayacağını bilmek gibi. 3.mana; çeşitli hal ve durumların cereyanı ile tecrübelerden, deneyimlerden ve hayatın akışından elde edilen ilimlere denir. Bundan dolayı deneyim ve tecrübelerle bilgi sahibi olmuş -güngörmüş- ve şartların olgunlaştırdığı kişiye de akıllı denir. 4. mana; insanda var olan bu fıtratın işlerin sonuçlarını öngörecek kadar gelişmesine ve kişiyi geçici lezzetlere sürükleyen şehvete uymaktan alıkoymasına, bu istekleri yok etmesi şeklinde tanımlamışlardır. Bu kuvvete, yeteneğe sahip olan kişi akıllı diye isimlendirilmektedir. Çünkü bu kişi artık olayların, işlerin sonucunu öngörebilmekte ve şehvetlere, yanlış tutku ve isteklere esir olmamaktadır. Bu dört özellikten sonuncusu en son meyvedir ki asıl büyük gaye de amaç da budur. İlk ikisi doğuştan (matbu’), diğer ikisi ise çalışma ile elde edileceğini, yani mükteseb olduğunu ifade etmektedir[21].

Aklın bunların dışında farklı tanımları da yapılmıştır. İbnu’l-Cevzî aklı: “Kalbe konulan, kendisiyle eşyaların, olayların hakikatinin, caiz olanların caizliğinin, muhallerin muhalliğinin ve işlerin sonucunun bilindiği bir tabiat[22]” olarak tarif eder. Taftazânî “Akıl, kendisiyle ilimlerin ve kavramların (tasavvur ve idrak edilebilen şeylerin) anlaşıldığı, nefsin bir kuvveti, kendisiyle bilinmeyenlerin, duyu organlarıyla algılanamayanların vasıtalarla, işaretlerle; duyu organlarıyla algılanabilenlerin şahitlerle, delillerle anlaşıldığı, idrak edildiği, kendisine yardımcı organlar sağlıklı olduğunda zarûrî ilimlerin bilindiği bir yetenek ve tabiat olarak tarif etmiştir[23].

Son dönem âlimlerinden Elmalılı ise aklı; “Duyulardan hareketle duyular ötesini idrak eden veya duyularla elde edilemeyen bilgiyi bizzat keşfeden idrak aleti” olarak tanımlamaktadır[24].

Kelamcılar aklın taksimi konusunda genel olarak uzlaşmışlardır. Mûtezile, Şia ve Ehl-i Sünnetin çoğunluğuna göre akıl ikiye ayrılmaktadır. Birincisi Garazî Akıldır ki, her insanda doğuştan var olan ve insanın diğer canlılardan ayrılmasını sağlayan asıl akıldır. Bu aynı zamanda deney ve düşünme yoluyla elde edilen bilgilerin de esasını teşkil eder. Maturîdiyye ve Mûtezile’ye göre insanın Allah’ın varlığını bilip tasdik etmekle yükümlü olmasının temel dayanağı da bu akıldır. Bu tür aklın basit bir zekâdan peygamberlerin akıllarına kadar varan birçok derecesi vardır. Allah vergisi olduğu için akla; mevhub, matbû, kuvve-i kudsiyye adları da verilir. İkincisi mükteseb Akıl ki; garazî aklın kullanılmasıyla kazanılan akıldır. Sezgi, deney, düşünme ve öğrenim yoluyla oluşan bu tür akla mesmû, müstefât ve tecrübî akıl, adı da verilir. Mükteseb aklın gelişmesinde zekâ yanında sezgi, deney ve öğrenim büyük rol oynadığı için bu nevi aklın verdiği hükümler farklıdır. İnsanlar arasındaki farklı düşünceler de çoğunlukla bu noktada toplanmaktadır[25].

Sonuç olarak; İslâm âlimleri aklı, lügat manasında olduğu gibi kulu Hakka yakınlaştıran, ona bağlayan (rabteden) ondan geleni algılayan mevhibe-i ilahi olarak tanımlamışlardır. Ayrıca Allah’a karşı sorumluluğun temel şartının akıl olduğunu, her insanın sahip olduğu yaratılıştan gelen (matbu’)  aklı, mükteseb akıl haline getirerek, varlıkları ve ilimleri anlayıp sınıflandırabileceğini ve bu yetenek sayesinde kendisini yanlış davranışlardan koruyabileceğini ifade etmişlerdir.

                    Hâce-i Hâcegân [26]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Bolay, Süleyman Hayri; “Akıl” in: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c.II, İstanbul, s.238.

[2] Ankebüt, 43

[3] Bakara, 171

[4] Yunus, 100

[5] Mülk, 10

[6] Bakara, 242

[7] Ayasbeyoğlu, Nevzat (1964);  “Kur’ân’da Akıl”,  İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi, İstanbul, Sayı, 2, s.48.

[8] Ramüz El-Ehadis (Hadisler Deryası), Musannif Ahmed Ziyauddin Gümüşhanevi (k.s.), Mütercim, Abdülaziz Bekine (k.s.), c.1, s.229, No.7.

[9]  Ramüz El-Ehadis, s.95., No.5.

[10] Ramüz El-Ehadis, s.286., No.12.

[11] Ramüz El-Ehadis, s.122., No.8.

[12] Fetenni, Tezkiratül Mevdu’at, s.28

[13] Ramüz El-Ehadis, s353, No.35.

[14] Muhâsibî, Ebu Abdullah Haris b. Esed (1986); Şerefu’l-Akl ve Mahiyyetuhû, (Gazalî’nin Kitâbu’l-Akl’ı ile birlikte basım) Tahk, Abdulkadir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, s.19. (Zik. Sami Kılınçlı, Akıl İle İlgili Hadislerin tespiti ve tenkidi)

[15] Yavuz, Yunus Şevki, “Akıl” in: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi c.II, İstanbul, s.242

[16] Maturidi, Kitabu’t Tevhid s.5 (Zik. Yavuz, T.D.V.İ.A, c.II, s.243)

[17] Yavuz, Akıl, T.D.V.İ.A, c.II, 243.

[18] Râgıb el-İsfehânî, Hüseyin b. Muhammed (1986), El-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, İstanbul, Kahraman Yayınları, s.511.

[19] Rağıb el-İsfehânî, El-Müfredat, s. 775.

[20] Gazâli, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed (t.y.); İhyâu Ulûmiddîn, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. V, s. 220. (Zik. Sami Kılınçlı, Akıl İle İlgili Hadislerin tespiti ve tenkidi)

[21] İmam Gazâli, İhya-i Ulüm’id-Din, İstanbul 1993, Arslan Yayınları, c. III, s. 85-86.

[22] İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali  (1987) Zemmu’l-Hevâ, thk. Ahmed Abdusselam Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye s. 13. (Zik. Sami Kılınçlı, Akıl İle İlgili Hadislerin tespiti ve tenkidi)

[23] Taftazânî, Sâdeddin (h.1286); Şerhu’l-Akâid, İstanbul: Matbau’l-Âmire, s. 10.

[24] Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi; Hak Dini Kur’ân Dili,  Yenda Yayın- Dağıtım, c. I, s. 566

[25] Yavuz,  Akıl, T.D.V.İ.A,   c.II, s.244-245.

[26]  Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

Hâcegân Vakfının ve Yolunun Hizmet Anlayışı:

Hizmetin kaynağının Cenâb-ı Hak (cc) olduğunu belirtmiştik. İnsan, yaratılma isteğiyle ve “ol” emriyle vücuda gelişinde ilk hizmetini almıştır. Bu hizmet ile eğitimi başlamıştır. Bedenen dünyaya geldiğinde ise bu sefer de karşılıksız hizmet, anne tarafından yapılmaya devam edilmiştir. Kendisine hizmet edildiği için de içi hizmet etme aşkı ile dolmuştur.  Hizmet görerek büyüyen insanın iç âlemine bu hizmet etme ruhu adeta ilmek ilmek dokunmuştur. Hem de karşılıksız gördüğü hizmet karşısında, karşılıksız hizmet etme aşkı onun mayası olmuştur.

Peygamber Efendimiz (sav), hizmeti bizzat kaynağından öğrendiğini “beni rabbim terbiye etti [1]“ hadisi şerifiyle beyan buyurmuştur. Rabbisinden öğrendiği hizmeti “Her küp içini terler[2]” fehvasınca tüm insanlığa yaşamında göstermiştir. Efendimizin (sav) tüm hayatı, insanlık için güzel örneklerle doludur[3]. O’nun (sav) yaşantısı dikkatlice incelendiğinde içinin hizmet aşkı ile dolup taştığı, bize basit gibi gelecek günlük yaşamında bile bizler için örneklerle dolu olduğu hemen fark edilmektedir . Özellikle hizmet konusunda hizmet eden olmaya gayret etmesi ve hizmet anlayışındaki farklılığı dikkat çekicidir. Efendimizin (sav) gündelik yaşamından alınan kesitlerden hareketle hizmetle ilgili bugünün eksiklikleri üzerinde durarak gerçek ve kâmil hizmet anlayışının nasıl olması gerektiği konusu üzerinde biraz daha detaya girmek istiyoruz.

Kâinatın Efendisinin (sav) Hizmet Anlayışından Kesitler

Bir cihad dönüşünde Efendimiz (sav) ve ashabı kiram istirahate çekilmişlerdi. Mücahitlere yemek hazırlama hizmeti konuşuluyordu. Ashabtan biri, “Ben yemeği hazırlayayım” derken, diğeri; “Ben de su getireyim” diye ilave etti. Bir diğeri ise, “Ben de ateş yakayım” dedi. Allah Resulü (sav) Efendimiz de, “Öyle ise ben de odun toplayayım!” diye ekledi. Ashab;

Siz istirahat buyurun, biz hizmetin hepsini yaparız, sizin de yemeğinizi huzurunuza getiririz! Dediler. Bunun üzerine Efendimiz (sav);

“Bilirim ki siz tüm hizmetleri yaparsınız. Ancak ben hizmet edilmekten değil hizmet etmekten memnun olurum! Ben de hizmet edenlerin arasında olmak ve gücümün yettiği hizmeti yapmak isterim”[4] buyurarak hizmet edilmeyi değil hizmet etmeyi tercih ettiklerini aleni buyurmuşlardır.

Birgün Efendimiz (sav) ashabına su dağıtma hizmetini bizzat kendisi üstlenmişti. Bu sırada oradan geçen bir yabancı, “Bu insanların efendisi kimdir?” diye sorunca Efendimiz (sav); “İnsanların efendisi insanlara hizmet edendir[5]” cevabını vererek hizmet etmeyi insanların efendiliği makamı olarak gördüğünü ifade buyurmuşlardır.

Yine Ashabtan birisi, bir adamı Efendimizin (sav) huzurunda övüyordu. Bu adamı tanıyan diğer sahabe; “Ben de onunla uzun yolculuk ettim, çok ibadet eden biridir. Her konaklamada hemen abdest alıp namaza durur, başka hiçbir işle meşgul olmaz” dedi. Bunun üzerine Efendimiz (sav) araya girerek;

“Her konaklamada hemen ibadete başlayan adamın devesinin yemini, suyunu kim verir, sofra hazırlama hizmetini kim yapardı?” diye sorarlar.

“O hizmetleri biz yapardık!” Ya Rasulallah deyince, Efendimizin (sav)  cevabı şöyle oldu:

“Demek ki siz ondan çok ibadet etmişsiniz! Çünkü siz hizmet eden olmuşsunuz o ise hizmet edilen!”

Hz. Aişe validemize (rah) “Rasûlullah’ın evindeki hayatı nasıldı?” Diye sorulduğunda şu cevapları vermişti; “O (sav), evinde sizler gibi ayakkabısını tamir eden, elbisesini dikip yamayan, koyunlarını sağan, kendi işlerini kendisi yapan birisiydi.[6]“

Efendimizin (sav) hayatı bu ve benzer olaylarla doludur. Hizmet edilmekten hoşlanmayan, kendi işlerini kendisi yapan, söküğünü ve ayakkabısını kendisi tamir eden, hizmet edilen olmaktan çok  “hizmet eden” olmaya gayret eden bir Paygamber (sav). Bu örnekleri bugün kendi yaşamımıza veya örnek olarak gördüğümüz dini cemaat veya grupların liderlerinin yaşantılarına vurabiliriz. Kıyaslayalım Allah (cc) aşkına. Bir bakalım kendimize ve toplumumuzdaki örnek şahsiyetlere (!), bir de kâinatın Efendisine (sav)…

Kısaca zamanını sırf ibadetle geçiren bir topluluk olmak yerine insanların ihtiyaçlarının giderilmesi gayretine düşen topluluk olmak bugün ibadet etmekten daha önem arz etmektedir. Efendimiz (sav) zamanında İslâm topluluğu bugünkünden daha basit bir yapıya sahipti. Bugün içinde yaşadığımız toplum ve hizmet araçları daha farklıdır. İnsanların selameti için, huzur ve refah içerisinde yaşam sürmeleri için öncelikle güvenlik hizmeti gereklidir. Bunun yanında adalet ve sağlık hizmeti, eğitim hizmeti gibi birçok hizmetler insanın maddi ve manevi gelişimi için olmazsa olmaz şartlardandır. Eğer özgürlük yoksa kimi ibadetler de yoktur. Özgür değilseniz size cuma namazı farz değildir. Bu sebeple elhamdülillah bugün yaşadığımız ülkemizde kimi kısıtlamalara rağmen bu manada özgürüz. Cenâb-ı Hakka ibadet eden numune bir topluluk elbette bulunmalı. Ancak bu örnek topluluk insanın maddi ve manevi yaşamı için ibadet ne kadar gerekli ise diğer hizmetlerin de yapılması en az yapılan bu ibadetler kadar gerekli olduğu hususunu hatırdan çıkarmamalıdır.

Yukarda zikredilen hadisi şerifteki iki insan profiline dikkat çekmek istiyoruz. Efendimiz (sav), yolculuk esnasında mola yerinde abdest alıp namaza duran ve bu tarz ibadetten başka işleri önemsiz görüp başkalarına bırakan kişinin ibadet ve hizmet anlayışı ile mola sırasında anın gerekliliğini yerine yetiren, yani develere su veren, sofrayı hazırlayan kişinin, ibadet ve hizmet anlayışını birbirleriyle kıyaslamış ve ikinci kişinin hizmetinin ve ibadetinin daha büyük olduğu alenen beyan buyurmuştur.

Bu basit örneği hayatımızın tüm alanlarına vurmak mümkündür. Bugün ülkemizde şer odakları ile girişilen mücadelede yapılan eylemlerin hepsi kim ne derse desin Cenâb-ı Hak nazarında ciddi bir hizmettir. Gece sabahlara kadar kılınan namaz yerine ülkenin selameti ve güvenliği için sabahlara kadar kafa yoran kişinin hizmeti daha övülmeye layıktır. Bu sebeple kısır hizmet anlayışının terk edilmesi gerektiği üzerinde uzunca durmuştuk. Hizmeti ibadetsel faaliyetlerin yayılması, cemaatin isminin tüm ülkede duyulması şeklinde anlarsak hem kendimize hem de ülke insanına yazık etmiş oluruz.

Son dönem İslami cemaatler ve gruplar, hizmet deyince ya yalnızca Allah (cc) için cihat etmek olarak anlamışlardı veya yalnızca Kur’an kursu açmak, cami veya dergâh inşa etmek olarak algılamışlardı. Diğer eylem ve işler boş şeyler, masiva olarak görülmüştü. Sonra bir yirmi sekiz şubat geldi ve tüm kursların ve dergâhların kapılarına kilitler vuruldu. Yapılan onca dua ve niyaz fayda etmedi. Bu musibetten sonra İslami cemaat ve grupların hizmet anlayışları değişti. Ne oldu? Hizmet kavramı asliyetine döndü. Namaz kılan kadar deveye yem veren adamın amelide hizmetten sayıldı. Hatta deveye yem veren insanın hizmeti namaz kılandan daha üstün sayıldı. Yaşadığımız coğrafyada ülkenin güvenlik ve adalet birimleri için insanlar yetiştirildi. Bu insanların güvenlik ve adalet alanında her çabası iki rekât nafile namazdan evla görüldü. Bu alandaki her çaba cihad telakki edildi. Belli kadro ve hizmet birimlerinde bu anlayış olunca şer odakları harekete geçti ancak ibadet aşkıyla gece sabahlara kadar kafalar şer odaklarına yoruldu. Hizmet anlayışı sahih olan gerçek mürşidi kâmiller bu kişilere destek oldu. Teşvik etti. Geceleri sabaha kadar namaz kılan ile insanlığın huzuru ve güvenliği için sabaha kadar nöbet bekleyen polis aynı kemâlde görüldü. Hatta daha üstün sayıldı. Taşlar yerine oturdu. Hizmet anlayışındaki kısırlık terk edildikçe Cenâb-ı Hakkın da yardımıyla birçok kapılar teker teker aralanmaya başlandı. Bugün camimizde ve dergâhımızda rahatça ibadet edebiliyorsak bu deveye yiyecek vermeyi ibadet sayan anlayış sayesinde olduğu unutulmamalıdır.

Efendimizden (sav) sonra hizmet anlayışında çığır açan iki Allah (cc) dostundan burada bahsetmeden geçemeyeceğim. Bunlardan birisi Mevlana Halid Efendimizin çok yakın arkadaşı ve halifesi, Abdullah-i Nehri hazretleri ve diğeri yakın tarihimizin üstad isimlerinden Bediüzzaman Said Nursi hazretleri.

Hâcegân Büyüklerinden Abdullah-i Nehri Hazretleri ve Hizmet Anlayışı

Hâcegân yolunun büyüklerinden Abdullahi Nehri Hazretleri, Mevlana Halidi Bağdadi (ks) efendimiz ile aynı dönemde yaşamış büyük bir Allah (cc) dostudur. Bu iki zat Hâcegân yoluna girmeden önce de çok iyi arkadaştırlar. O zamanlarda Delhi’de Şahı Dehlevi (ks) adında bir Allah (cc) dostunun varlığından bir vesile haberleri olur. Abdullah-i Nehri Hazretlerinin maddi durumları iyidir. Ticareti, bugünkü manada inşaat işleri üzerine kuruludur. Mevlana Halid efendimizle birlikte Şahı Dehlevi Hazretlerine talebe olmaya Hindistan’a gitmeye karar verirler. Mevlana Halid efendimizin maddi imkânı yoktur. Hindistan’a gitmek ister ancak cebinde yol parası dahi yoktur. Abdullahi Nehri Hazretleri kendisine bir öneride bulunur. Derki, “Ben buradaki işlerin başında kalayım. Buradaki ticaretimiz açık kalsın, ikimizin de maişetini kazanayım, senin yol paranı ve tüm masraflarını ben karşılayayım. Sen Hindistan’a git. Bu zata müntesip ol. Hâcegân yolunun usul ve esaslarını öğren sonra gel bize uygula. Biz de burada senin yanında seyrimizi tamamlayayım” derler. Mevlana Halid efendimiz bu teklife sıcak bakarlar, anlaştıkları gibi Hindistan’a giderler, Şahı Dehlevi Hazretlerine müntesip olurlar. Nakşibendî yolunun tüm inceliklerini öğrenirler ve Şahı Dehlevi efendimizden hilafet alarak dönerler. Abdullahi Nehri hazretleri heyecanla arkadaşını beklemektedir. Mevlana Halid efendimiz Hâcegân yolunun usul ve esaslarını kendi yaşadığı seyir ve sulûkunu anlatır. Vasılı ilallah için öncelikli olarak zikri tavsiye eder. Beş bin Allah (cc) lafzı ile zikir tarif etmek ister. Süreci anlatır. Bu beş bin lafzı celal daha başlangıçtır. Yüzbir binleri falan duyunca Nehri Hakkâri hazretleri çıkışır;

“Bu senin anlattığın amele seyri suluğudur. Ben biçare değilim ki. Bak ben inşaat ustasıyım. Sen bana diyorsun ki otur, bilmem kaç bin tespih say. Bu elinden bir iş gelmeyenlerin zikridir. Sen bana deki; tekke yap, mektep-medrese yap, dergâh yap. Filan caminin inşaatını bitir. Benim hizmetim ve zikrim bunlar olsun” buyururlar. Bu çıkış üzerine Mevlana Halid Efendimiz çok düşünür ve bu mesele kendisinde değişik ufukların açılmasına vesile olur. Abdullahi Nehri hazretlerine hak vererek kendisine en iyi bildiği ameli, hizmet olarak verir ve bu hizmeti onun aynı zamanda zikrini ve seyri suluğunu oluşturur. Abdullahi Nehri hazretleri en iyi bildiği işi yaparak yani tekke ve dergâh yaparak büyük Allah (cc) dostu olur.  Hâcegân yolunun zikir ve hizmet anlayışının inceliklerinin de böylelikle ortaya çıkmasına sebep olurlar.

Üstad Bediüzzaman Said Nursi  Hazretlerinin Hizmet Anlayışlarından Bir Kesit

Bediüzzaman hazretleri, kadir gecesinde Mustafa Sungur beye “Ankara’da bulunan milletvekili Tahsin Tola’ya şöyle bir mektup yaz” talimatı verirler. Mustafa Sungur bey kadir gecesi münasebetiyle evrad ve ezkârla coştuğu bir sırada Bediüzzaman hazretlerinin bu emrini algılamakta zorlanır.

İlk bakışta, mübarek bir gecede evrad ve ezkârla meşguliyetin, bir siyasetçiye mektup yazmak gibi “basit, sıradan, önemsiz” gibi görünen bir işten çok daha değerli olduğu düşünülebilir. Ancak Üstad hazretleri meseleye farklı bakmaktadır. Bu sebeple Mustafa Sungur efendinin okumakta olduğu evrad ve ezkârı derhal bir kenara bırakarak o mektubu yazmasını ister.  Üstada göre o gece mektubun yazılması, hizmetin gereği ve maslahatı açısından, evrad ve ezkâr okumaktan çok daha önemli ve önceliklidir. Evrad okumak, kişinin kendisinin şahsî kemâlâtıyla ilgili bir husustur. Ama hizmetin genel meselelerini takiple vazifeli bir milletvekiline yazılacak mektup, tüm insanlığa planlanan hizmetin selâmetini ve tüm insanlığın hukukunu ilgilendirmektedir. Onun için de, kadir gecesinde bile, şahsî evrad ve ezkârdan daha çok önem arz etmektedir.

Yine üstad Bediüzzaman hazretleri Afyonda hapishanede ve mübarek üç aylar içerisinde iken tüm zihnini mahkemede yapacağı savunmaya ayırır. Bu sebeple de kendisini kınar. Boş bir dava için kendisini niye bu kadar yorduğunu düşünür. Her şeyi Hakka havale edip üç ayları zikir ve ibadetle geçirmek ister ancak kendisine cezaevinde öyle ilhamatlar gelir ki yaptığı savunmanın o mübarek aylarda yapacağı en büyük ibadet olduğu kendisine manen bildirilir. Bu husus üstad hazretlerinin tarihçeyi hayat isimli eserinde şöyle geçer; “Bu günlerde kısmen müdafaatla zihnen meşguliyetimden teessüf ederken kalbe geldi ki: O iştigal dahi ilmîdir; hakaik-ı imaniyenin neşrine ve serbestiyetine bir hizmettir, bu cihette bir nevi ibadettir[7]”.

Sonuç olarak; Hâcegân vakfının ve yolunun hizmet anlayışındaki eylemler, yukarıda zikretmeye çalıştığımız örneklerde olduğu gibi zamanın gerekliliğine ve her insanın istidadına göre farklı özellikler arz edebilmektedir. Cenâb-ı Hak tarafından insana ne özellik verilmiş ise onu yine Hakkın hoşnutluğu için insanlığa sunması, hizmetin esasını oluşturmaktadır. Allah’a (cc) ve Rasulüne yapılacak en büyük hizmet; Allahın (cc) i’yalleri hükmünde olan insana yapılan hizmettir.

Cenâb-ı Hak tüm hizmetlerimizi dergâhı izzetinde kabul etsin. Gerçek hizmet anlayışına sahip olmayı ve gerçek hizmet eri olmayı cümlemize nasip eylesin.

                     Hâce-i Hâcegân [8]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Suyuti, el-Câmiu’s-Sağîr, c.I, s.12

[2] Aliyyü’l-Kari, Kübra, s.265.; Acluni, Keşf, 2/157.

[3] Ahzab Suresi, 21. Ayet: “Andolsun, Allah’ın Resûlünde sizin için; …güzel örnekler vardır.”

[4] Muhibbüddin et-Taberî, Hulasatü siyeri seyyidi’l-beşer, s. 87; Zürkani, Şerh, 4/265.

[5] Deylemî, el-Firdevs bi-Me’sûri’l-Hitâb, Beyrut 1986, II, 324.

[6] Müsned, VI, 256.

[7] Tarihçe-i Hayat, s. 512.

[8] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

Göçük altında kalanlara “sesimizi duyan var mı?” diye sesleniyorlar. Yaşadığımız afet olmasaydı, bu ifadenin bizim için bu denli bir anlamı olur muydu bilemiyorum. Esasında bu deprem afeti nedeniyle hatiften bir ses geliyor kulağımıza; “sesimizi duyan var mı?” diye. Siz de işitiyor musunuz?

Kahramanmaraş depremi insanları üç sınıfa ayırdı. Birincisi kurtulanlar, yani şehitler, yani, göçük altında kalarak can veren kardeşlerimiz. İkinci sınıf insanlar, kurtarıcılardır. Allah’ın izniyle göçükten sağ kurtularak çıkan ve diğer insanlara ibret olan, diğer insanların kurtuluşlarına vesile olmak üzere hayata geri dönenlerdir. Nihayet üçüncü sınıf insanlar da geriye kalan, kurtarılmayı bekleyen, bizim gibi insancıklar güruhudur.

Şimdi yaraları sarma ve muhasebe zamanıdır. Yaraların sarılması konusunda çok şükür ülkemiz imtihanını güzel verdi. Devletiyle, milletiyle, sivil toplum kuruluşuyla. Sağcısıyla, solcusuyla; sakallısıyla, sakalsızıyla…

Ama şimdi meselenin doğru tahlilini yapma zamanı. Röntgeni doğru yere çekip ehil insanların değerlendirme yapma zamanı. Mesele tüm yönleriyle, dini, ahlaki, teknik ve idari yönden hatta milli güvenlik yönlerinden dahi uzman görüşlerin toplanıp sağlıklı bir değerlendirme yapma ve ders alıp bu felaketin bize fısıldadığı hususlara dikkat etme ve gerekenleri behemahal yerine getirme zamanıdır. Aksi halde daha şiddetli hadiselerle karşı karşıya kalınması kaçınılmazdır.

Depremin teknik olarak doğal veya milli güvenliği ilgilendiren teknolojik bir saldırıyla gerçekleştirilmiş olsa bile ortada olan bir gerçek vardır ki o da Cenabı Hakkın bu faciaya müsaadesinin olmasıdır. “Hayrihi ve Şerrihi minAllahi Teala” diyoruz. Hayır ve şer Allah’tandır[1]. Şeriaten sebepler, failler, araştırılıp bulunur, cezalandırılır ancak hakikatte büyüklerimiz, “amrdan, zeydden (ahmetten mehmetten) değil Haktan bilin” şeklindeki telkinleri de asla unutulmamalıdır.

Kitaplarımızda başa gelen musibet ve felaketlerin üç sebebi zikredilir. Bunlardan birincisi işlenen zulüm, günah ve isyanlardır[2]. İkincisi; Cenabı Hakkın imtihanı gereğidir[3]. Üçüncüsü; Cenabı Hak, kişilerin derecelerini artırmak için musibeti verebilir[4].

Bu üç durumu, yaşadığımız deprem felaketine vurmak mümkündür. Günahsız, sabi çocukların şehit olmaları, tertemiz bu dünyadan göçmeleri, onlar için hem kazanılmış bir imtihan hem de derecelerinin artırılması denilebilir. Yine günahkâr da olsa bir Müslümanın göçük altında kalması; günahlarına rağmen şehit hükmünde olacağı için hem derecesinin artması hem de imtihanın başarıyla geçilmesi olarak değerlendirilebilir. Bunlar meselenin kolay ve bireysel değerlendirme kısmıdır.

Zor olan kısmı, Hakka isyanın, İslam’a muhalefetin, azgınlığın, sapkınlığın artması konusundaki değerlendirmelerdir. Mana cephesinde; depremlerin oluş nedenleri arasında; genel olarak zülüm ve haksızlıkların artması ve zinanın çoğalması şeklinde cereyan eden Allaha isyan eylemlerinin olduğu konusunda İslam Uleması arasında ittifak vardır[5]. Zülüm; Hz. Mevlana’nın tabiri ile adaletsizliktir. Hakkı, hak edene vermek adalet, vermemek zulümdür. Zulüm, adaletsizliğin artması şeklinde cereyan eden eylemlerdir. Büyüklerimiz zelzeleyi kısaca şöyle formülüze etmişlerdir: Zelzele eşittir zulüm ve zina… (Z =z+z)

Depremin yaşandığı yerlere baktığımızda; Kahramanmaraş, Adıyaman, Urfa, Gaziantep, Hatay, Malatya ve civarları… Peki, bu bölgelerde mi azgınlık, isyan, genel olarak fuhşiyyat arttı da Cenabı Hak o bölgelere musibet verdi, sorusu hemen karşımıza çıkagelmektedir. Malum fay hattı lut gölünden gelen hat olduğu görülüyor. Lut aleyhisselamın kavmi, bugünkü tabir ile LGBT diye tanımlanan melun güruh nedeniyle helak edildiğini Kuranı mübin bize haber ediyor[6].

Maraş, Antep, Urfa, Adıyaman, Malatya, buralar Türkiye’nin kalbi mesabesindedir. Türkiye’nin genel olarak en muhafazakâr en sağlam tabir caizse Türkiye’nin kalbi diyebileceğimiz yerler olduğu dikkat çekicidir. Mademki mesele Allaha isyan ise bu değerlendirmede zelzelenin ağırlık merkezinin farklı yerler olması gerektiği hemen akla gelebilir. Ancak doğru bakış açısıyla, doğru tefekkürle meselelerin hakikatleri gün gibi açıktadır. Yeter ki kalp gözümüz, gönül kulağımız açık olsun.

Hadiselerin doğru değerlendirilmesi için bakılacak kitap sayısı üçtür. Cenabı Hak bize içinde yaş ve kurunun yani her şeyin olduğu üç kitap vermiştir. Bu üç kitap, birbirinin aynısı hükmündedir, kimi hak dostları bu kitapları üçüzler olarak da değerlendirmişlerdir. Kitaplardan birincisi; Kuranı Kerimdir. İkincisi, kâinat kitabı dediğimiz, kâinatın bizzat kendisidir. Üçüncüsü de insanın bizzat kendisidir. Nerden okursanız okuyun birbirini teyit eder, sizi yanıltmaz. Yeter ki okuma yazmanız olsun. Birinci kitap olan Kuranı Kerim’de ve onun izahı dediğimiz Hadisi Şeriflerde bu konuyla ilgili neler buyrulduğu konusu, basit bir google taramasıyla bile ortaya çıkacaktır. Biz, bu deprem felaketini, Kuran kitabıyla paralel olarak ilmi detaylara boğulmadan özellikle insan kitabından örneklerle gücümüz nispetinde okumaya, anlamaya ve anlatmaya çalışacağız.

Deprem bölgeleri Türkiye’nin kalbi ise öyleyse biz bir kalp krizi yaşadık. Kalp krizi yaşandı diye kalbimizi, vücudun en bozuk veya en kötü organı olduğunu söylememiz hata olur. Kalp krizini, et parçası olan kalbe mal etmek nasıl bir hata ise bu bölgelerdeki Hakka isyan nedeniyle bu felaketlerin o bölgelere geldiği tezini ileri sürmek de bir o kadar abes olacaktır.

Öyleyse bizim yapmamız gereken şey insan kitabından okumaya devamla kalp krizi sebeplerini araştırıp doğru teşhisi koyup, doğru tedaviye girişmektir. Kalp krizi, malum kan damarlarında yaşanan tıkanma nedeniyle meydana gelmektedir. Bu tıkanmalarda, plak dediğimiz, damarın içine yerleşen ve damarı sıvayarak içini daraltan maddeler ile kolesterol denen kandaki yağ oranının yüksekliğinin rol oynağı söylenmektedir. Bu durumun nedeninin de yeme ve içmelere dikkat edilmemesi ve sağlıksız yiyeceklerin tüketilmesi olarak belirtilmektedir. Bu durumda hücrelere gerekli nefes dediğimiz oksijen ve gıdanın ulaştırılmasında sıkıntılar yaşanmakta ve kalp zorlanmaktadır. Tıkanan damarlar nedeniyle oksijen ve gıdanın hücrelere eşit gitmesi için kalp, basıncı artırır. Bu durumda basınç nedeniyle yüksek tansiyon oluşur. Zamanla kalp yorulur ve kalp krizi meydana gelir. Kriz derin ise insan hayatını aniden kaybeder, geçici ise ani müdahale ile hasta tekrar hayata döner.

Bu kabaca misalden hareketle memleketimizin kalbi olan illerinde bir kalp krizi yaşadık. Sevindirici olan husus kalp kriziyle memleketimiz, Lut kavmi gibi tamamen helak olmadı elhamdülillah. Krizi ağır atlattık ancak milletimiz ve devletimiz açısından çok şükür altından kalkılamaz sonuçlara sebebiyet olmadı.

Başta da ifade etmiştik. Zaman yaraları sarma ve muhasebe zamanıdır. Bu olay tabir caizse bize “sesimizi duyan var mı?” şeklinde bağırmaktadır. Gelin bu sese kulak verelim, tahlil ve değerlendirmelere devam edelim.

Kalp krizi örneğinden devam edecek olursak yukarda da belirttiğimiz üzere kalp krizinin birinci sebebi, kan damarları içerisine yerleşmiş plaklardır. Bu plaklar tüm hücrelere giden oksijen ve gıdanın eşit şekilde gitmesini zorlaştırmaktadır. Kuran kitabına paralel olarak başımıza gelen felaketin sebebi, memleketin milli gelirinin tüm bireylere hakça paylaşımını engelleyen zamanın plakları mesabesindeki hak yiyici haramzadelerin varlığı ve onlarla yeteri kadar mücadele edilememesidir. Bu modern plaklar, haksız kazançlarla memleketin nefes ve gıdasının, hücrelere hakça dağılımını engellemektedir. Bu plaklar, başkalarının oksijen ve yiyeceklerine göz dikmiş haramilerdir. Daha da somutlaştırırsak kimi yerde binadan çalan müteahhit, kimi yerde yolsuzluk yapan kamu görevlisi, kimi yerde başkasının hakkına tecavüz eden idareci veya vatandaş kılıklı kişilerdir. Kısaca hakka hukuka riayet etmeyen herkes bu kapsamdadır. Bunlar sebebiyle ülkenin damarlarının tıkanması söz konusu olduğu gibi zulüm ve adaletsizlik denilen haksızlıklar da yaygınlaşmakta, helal-haram konusundaki hassasiyetlerde de zafiyetler çoğalmaktadır. Kalp, her hücreye oksijen ve gıdanın gitmesi için basıncı belki artırarak tansiyonu yükseltmektedir. Yani fakire fukaraya yapılan doğrudan yardımlar, destekler, kömür yardımı vs. ancak bu durumun sürekliliği devleti yormakta ve tıpkı tansiyon hastaları gibi onu harab etmektedir. Yapılması gereken şey cerrah hassasiyetiyle oksijen ve gıdanın dağılımını engelleyen bu plakların kazınıp, sökülüp atılması ve yeme içmemizdeki sağlıksız (haram) yiyeceklerden uzak durulması iken maalesef bugün bunu başarmış değiliz.

Arife tarif gerekmez dostlar. Ölümcül nitelikli bu afetten gerekli dersler alınmalı. Kalbimize ve gönlümüze gelen fısıltıya (fısıltı da demeyeceğim bağıran seslere) kulak verelim. Cenabı Hakkın celalinden, cemaline kaçalım. Hani bir anne çocuğuna kızınca çocuk şok olur ve şokun etkisiyle nereye gitsin ki en güvenli yer anne kucağıdır da yine anneye koşar ya. Biz de ayeti kerimede zikredildiği gibi “fefirru illAllah” “Allaha (cc) firar edin[7]” buyruğunda olduğu gibi O’na koşmaktan, onun emirlerine sığınmaktan başka çaremiz yok.

Deprem felaketiyle bize bir şeyler mırıldanmaktadır. Gelin bu sese kulak verelim. Yapılması gerekenleri zahiriyle (idari, teknik, adli, milli güvenlik vs)  ve manasıyla (zulüm, haksızlık, adaletsizlik, günah, haram-helal hassasiyeti) gereği gibi yapalım. İsyanda ısrar etmeyelim. Haksızlıkta ve anlayışsızlıkta ısrar etmeyelim.

Allah (cc), bu millete bir daha böyle felaketler yaşatmasın. Yaşanan afetten ders almayı ve gerekenleri layıkıyla yapmayı bizlere nasip eylesin. (Amin)

                    Hâce-i Hâcegân [8]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Nisa Suresi, 78. Ayet; “İyilik de kötülük de hepsi Allah’tandır.”

[2] Şura Suresi, 30. Ayet: “Size gelen musibet, işlediğiniz günahlar yüzündendir”

[3] Bakara Suresi, 155. Ayet; “And olsun ki sizi biraz korku ve açlık; mallardan, canlardan ve ürünlerden biraz azaltma (fakirlik) ile imtihan ederiz.”: Bir Hadisi Şerifte Peygamber Efendimiz (sav); “Allah sevdiği kullarını zaman zaman musibetlerle imtihan eder”. Bkz: Buhârî, Merḍâ, 1; Tirmizî, Zühd, 57.

[4] Buhâri, Îman, 39; Müslim, Birr, 52.: “Mümine gelen her sıkıntı, günahlarına kefaret olur.”

[5] Bir Hadisi şerifte Peygamber Efendimiz (sav): “Zina yayılınca depremler çoğalır.” buyurmaktadır. Hadis metni için bkz: Deylemi,  1/330-331.

[6] Ankebût Suresi, 28-35. Ayetler.  34. ve 35. Ayette Cenabı Hak;“Biz, yoldan çıkmalarının cezası olarak bu memleket halkının üzerine gökten alçaltıcı bir belâ indireceğiz!. İşte o memleketten geriye, aklını kullananların yararlanabileceği açık bir ibret vesikası bıraktık.”

[7] Zariyat Suresi, 50. Ayet.

[8] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

Hizmet Anlayışı ve Hizmet Alanı Sorunu:

Hizmet denilince akla ilk olarak kişinin Allah (cc) için, din uğruna var gücüyle çalışması gelmektedir. Tüm emek ve mesaisini Allah (cc) rızası için Kur’an okutmaya ayıran, bir şeyhin yanında onun işine gücüne yardımcı olan veya cemaatin dini işleriyle meşgul olan kişilerin yaptıkları şeyler gibi. Ancak hizmet kavramı bu kadar basit ve kısır anlaşılmamalıdır. İnsanın nerede kullanıldığı önemlidir. Kişinin istidadı, kabiliyeti ve insanlığın ihtiyacı hizmette önem arz eder. Kişinin neye istidadı varsa o yol Cenâb-ı Hak tarafından o insana açılmaktadır. Cenâb-ı Hakkın insana bahşettiği meziyet ve kabiliyetleri yine O’nun (cc) rızası doğrultusunda insanlığın faydasına sunması işine genel olarak “hizmet” denilmektedir. Bu maksatlarla yapılan hizmet Hakka atılmış bir adım olarak değerlendirilecek ve bundan sonra Cenâb-ı Haktan belki bire sayısız adımla karşılık görecektir. Böylelikle Hakkın arzu ettiği noktaya doğru bir gidiş olacak ve o noktada bir buluşma bir manevi alışveriş gerçekleşecektir.

Bu sebeple kişiye Cenâb-ı Hak tarafından vazife olarak ne verildiği kuşkusuz önemlidir. Ancak verilen vazifenin mahiyeti kadar o vazifenin istenen gibi içinin doldurularak yapılması da vazife kadar önemlidir. Mekke’de, Kâbe’de hacılara su dağıtmakla görevlendirilen kişi ile hiç bilinmeyen bir yerde Cenâb-ı Hakkın takdir ettiği bir işin yapılması arasında fark yoktur. Önemli olan vazifeye değil verene bakabilmek, vazifeyle ne murâd edildiğini anlayabilmek ve verilen vazifeyi layıkı veçhile yapabilmektir. Kâbe’de su dağıtan kişi, bu işle ne murâd edildiğini anlamış mı? Kendisiyle ne tür alışveriş yapılmak isteniyor bu bilinmiş mi? Bu biliş ve anlayış olmadıktan sonra ha Mekke’de durmuşsun ha tekkede ne fayda.

Bugün hizmet anlayışının ve hizmet alanlarının çok kısırlaştırıldığını görmekteyiz. Bu durum insanlık için önemli tehlikelerden birisidir. İlim denilince ayet, hadis, tefsir, fıkıh gibi dini ilimler akla gelmektedir. Hizmet denilince de Kur’an okumak, okutturmak; camiye cemaate, hatmeye, sohbete koşmak algılanmaktadır. Bunlar elbette kişinin gelişimi için önemli faaliyetlerdir. Ancak hizmet salt bu tür faaliyetler için çaba sarf etmek olarak algılandığında hem hizmet alanlarında bir daralma hem de bu faaliyetler içerisinde bulunan kişilerin ufuklarında bir kısırlık görülmektedir. Osmanlının son dönemlerinde, dini ilimler ile dünyevi ilimler birbirinden iyice ayrılmıştı. Tekkeye dünyevi ilimler sokulmaz olmuştu. Dünyevi ilimlerin tahsil edildiği yerlerde de dini ilimler yoktu. Bu ayrım had safhaya geldiğinde ne oldu biliyor musunuz? Cenâb-ı Hak, toptan cezalandırdı. Ne medrese ne tekke hiçbirisi kalmadı, tümü kapatıldı. Biz belki tekke ve zaviyelerin devlet veya din düşmanları tarafından kapatıldığını zannediyoruz. Oysa durum asliyette bizim bildiğimiz gibi değil. Dini ilimlerin tahsil edildiği tekkede, diğer ilimler küçümsendi, anlaşılamadı. Bunlarla meşgul olanlar dışlandı, dünya peşinde sanıldı. Din ile dünya birleştirilemedi, insanlığa yol olacak adımlar atılamadı. Sonuçta fatura yaş kuru denilmeden tüm insanlara kesildi.

Bu meseleyle ilgili Hâcegân yolunun büyüklerinden bir hak dostuyla yaşadığımız bir olayı aktarmak istiyorum. Bir gün İstanbul’un Eyüp ilçesinde metfun Küçük Hüseyin Efendi (ks) isminde bir Allah (cc) dostunun kabrini birlikte ziyarete gitmiştik. Küçük Hüseyin Efendinin (ks) hizmetlerinden bahis açıldı. Cenâb-ı Hakla olan hususi ilişkilerinden bahsediliyordu. Ayrıca Osmanlının son dönemleri ve cumhuriyetin ilk yılları anlatılıyordu. “Küçük Hüseyin Efendinin Cenâb-ı Hak nazarında öyle itibarı vardı ki ne istese Cenâb-ı Hak iki etmezdi” diye buyurulunca hayatım boyunca iyi ki sormuşum dediğim sorularımdan birisini araya sıkıştırmıştım.

“Efendim, madem Küçük Hüseyin Efendi (ks) bu kadar Hakkın yanında hatırlı birisi, o dönemde tekkelerin, hilafetin ve birçok dini iş ve hizmetlerin kaldırılışına neden seyirci kaldı?” Dedim.

Cevaben; “tekkelere kilidi küçük Hüseyin Efendinin bizzat kendisi vurdu” buyurdular. Nasıl olur da tekkeler, bir şeyh tarafından kapatılır diye içimizden sorular bitmek bilmedi. Ancak bu sorumuz epeyce uzun bir sohbete kapı açmıştı. Tüm sorularımıza cevaplar almıştık. Bu sohbete burada girmeyeceğim ancak özetle tekkelerde Cenâb-ı Hakkın kendisi yoktu. Oralara Allah’ın (cc) bahsi yerine dedikodu, gıybet girdi, cehalet girdi. İnsanlığa yol olabilecek fikir ve ameller kalktı. Kısır çekişmeler ve rızaya muhalif işler çoğaldı. Küçük Hüseyin Efendi (ks), bu durumu zaten görüyordu ve tekkeleri terk etmişti. Kapısına manevi kilidi, zamanın büyüğü Küçük Hüseyin Efendi (ks) zaten vurmuştu. Zahir kilidi de Allah’ın emriyle zamanın görevli zabıtası vurdu, buyurdular.

Bunlardan niçin bahsediyoruz? Çünkü bugün de aynı tehlikenin varlığı söz konusudur. Hizmet deyince hâlâ mezkûr hastalıklı anlayışların yer yer hâkim olduğu, bu kısır anlayışta ısrar edenlerin gün be gün eridikleri, kalan bir avuç insanın da daha radikalleştikleri, şekil ve şemaile düştükleri, bu kısır anlayışı yıkıp ufuk açan grup veya cemaatlerin, insanlığın umudu olduğu, eksik ve kusurlarına rağmen Cenâb-ı Hakkın desteğinin onların yanında olduğunu görmekteyiz.  Yine bugüne baktığımızda cami ve cemaat köşelerine sıkışan, ne olduğu belli olmayan ama din adamı kisvesine bürünen kimi zevatın, hizmetlerini genişletmek adına her tür güç odaklarıyla ilişkiye girdikleri ve bu yolla makam, mevki veya menfaat ele geçirmeye çalıştıkları veya bu işbirlikleri sayesinde menfaat kulübü haline geldikleri görülmektedir. Bugünün hastalıklı bir diğer hizmet şeklinin ise ev ile cami veya cemaat evi arasına sıkışan hizmetlerin, sosyal mecra illüzyonu üzerinden, beğeni hastalığına duçar bir şekilde, yapılıyormuş gibi görünerek, sanal iş ve işlemlere girişildiğine şahit olmaktayız. Biz bu tür din adamı ve hizmet anlayışlarına karşıyız.

Hizmet anlayışında alan sorunlarından bir diğeri de kâmil insanın tekkede, cami veya cemaat binasında olur anlayışıdır. Kâmil insanın camisi, tekkesi, kışlası, dairesi olmaz. Öğretmen ise bulunduğu yerde, asker ise kışlasında, memursa dairesinde hem kendi noksanlarıyla uğraşır, hem de çevresindeki insanlarla ilişki kurarak Hakka ve hakikate ayna olur. Tıpkı Hâcegân yolunun, subay olan imam Efendisi (ks)(Osman Bedreddin Erzurumi), hakimlik yapan Mustafa Tâki Efendisi (ks), öğretmenlik yapan Musa Kazım Efendisi (ks), çömlekçilik yapan Emir Külali (ks), İnşaat ustası olan Abdullahi Nehri (ks) gibi. Herkes işi gücü bırakıp tekke hizmetine girmeli orada yetişmeli şeklinde bir anlayış kısır bir anlayıştır. Osmanlının son dönem tekkelerinin anlayışıdır. Ve neticesi hüsrandır.

Haşa ki Cenâb-ı Hak bu dünyadan el çekmiştir. Her şey onun iradesi ile gerçekleşmektedir. Bir Allah (cc) dostu buyurmuştu. Bir belediyeye çöpçü alınacaksa bu husus özel olarak Cenâb-ı Hakkın iradesi ve izniyle tüm dosyalar incelenerek alınmaktadır. Bizim alt seviye diye gördüğümüz bir çöpçü için bile Cenâb-ı Hakkın müthiş ihtimamı var. Ya diğer zahir görevleri bir düşünün. Buralar tesadüfen mi oluşturuluyor. Elbette tesadüf değil. Buralara tesadüf gözüyle bakan, buralarda Cenâb-ı Hakkın parmağını görmeyen kaybeder. Biz bilemediğimiz gibi Cenâb-ı Hakkın iradesi de böyle diyemiyoruz. Öyleyse zahirin kim tarafından ve hangi hikmetle dizayn edildiği unutulmamalı. Bu sebeple Cenâb-ı Hakkın işlerine karışmak ve habire kuru kuruya eleştiri yapmak yerine gerçek rıza için kapsam alanımıza bakarak neler yapabilirinizin derdine düşülmelidir. Her alanın sahibinin Allah (cc) olduğu ve her işini bir hikmete tabi olarak yürüttüğü, herkesin bir imtihan içerisinde olduğu unutulmamalı ve had (sınır) bilinmelidir. Hizmet ve faaliyetler bu anlayış dairesinde icra edilmelidir.

Bir Şeyhin Rüyası

Bir şeyhin rüyası isimli ilginç yaşanmış bir hatıratı anlatan kitabı bir ev sohbetinde mütalaa ediyorduk. Kitap, ismi gibi bir şeyhin rüyasını anlatmaktaydı. Osmanlının yıkılışı ve Cumhuriyetin ilk dönemlerinden bahsedilmekteydi. Bu dönemde yaşanılan sıkıntılar aktarılmaktaydı. Kötü gidişata dur demek isteyen bir şeyhin rüyası kitabın konusunu oluşturmaktaydı. Bu şeyh, zamanında yaşayan tüm Âlim ve Meşayıhı özel bir mekâna, memleketin kötü gidişatına dur denilmek maksadıyla davet eder. Toplantının amacı açıklanır. Kimin Allah (cc) nazarında ne nazı varsa eller açılacak, dua edilecek ve özellikle lider konumundaki bazı azgın kişilere karşı Cenâb-ı Hakkın “Kahhar” ismi şerifiyle kahrı istenecek ve bu kötü gidişata dur denmek istenecektir. Bu işleri organize eden şeyh, imam tayin edilir. Dualar, zikirler, yakarışlar, ağlayışlar başlar. Gece geç saatlere kadar Cenâb-ı Hakka niyaz edilir. Bu organizeyi yapan şeyhte yorgunluğun da etkisiyle kısa bir uyku hali olur ve bir rüya görür. Rüyasında tüm dünya taksim edilmektedir. Bu taksimatı Cenâb-ı Peygamber (sav) yapmaktadır. Sıra Türkiye’ye gelir, şeyh efendi heyecanlanır ve bu taksimatta Türkiye’nin kendilerine verileceğini bekler. Ancak Peygamber Efendimiz (sav) Trakya tarafında duran ve sırtı kendisine dönük Mustafa Kemal isimli bir askere Türkiye’yi teslim eder. Türkiye yeşillik içerisindedir ancak etrafı yarım duvarla örülü ve ateş çemberi içerisindedir. Şeyh efendi uyanır uyanmaz bu rüyayı tüm Âlim ve Allah (cc) dostlarına anlatır. İttifakla Osmanlının yıkılışı ve yeni Türkiye’nin kuruluşunun Allah’ın (cc) izni ve Efendimizin (sav) emriyle olduğu kanaatine varılır. Bu gidişatın aksine yapılacak bir şeyin olmadığı anlaşılır ve tüm dua ve yakarıştan vazgeçilir. Olan olmuş, karar alınmış, ümmete bir ceza kesilmiştir. Bu cezadan doğan hayır ise yeni bir Devletin zuhuruna müsaade edilmesidir.

Bu rüya ve olanlar o dönemde yaşanmış gerçeklerdir. Bu yaşanan olaylardan çıkarılacak çok dersler vardır. Allah (cc) kimsenin tekelinde değildir. Allah kimseye mecbur, mahkûm değildir. İşini herkesle görür. Siz gereğini, rızaya uygununu yapmaz iseniz, imtihan gereği adetullah cereyan eder. Allah (cc) içimizdeki ahmaklar yüzünden bizi cezalandırmasın demekten başka gönlümüze bir şey gelmiyor…

Öncelikle işi tersine döndürecek hareket, celalinden cemaline kaçmak. Onun dostları mesabesindeki Hakkın avukatlarından tiyo almak. İlahi şaşmaz mahkemeye düşmeden önce muhakeme olmak. Celaline mazhar olacak iş ve işlemlerden uzak durmak, zamanın cemale müstahak amelini veya zamanın hastalıklarını iyi tespit etmek. Duruma göre harekete geçmek elzemdir. Bugün birçok hizmet alanları Cenabı Hakkın celalini üzerimize çekecek bir çok muzır iş ve işlemlerle veya muzır adamlarla doludur. Bu durumun sebepleri iyi irdelenmeli ve bir daha aynı hatalara düşülmemelidir. Ehil olmayan kişiler tarafından doldurulan hizmet alanlarına geçiş için ciddi gayret ve mücadele gerekmektedir. Yoksa cami ve cemaat evlerinde oturarak Hakka niyazla bir şey değişmemektedir. Hizmet alanları hak edilmelidir. Ciddi gayretler ve terler dökülmelidir. Cenâb-ı Hakkın bu ciddi gayret ve çalışma sonucu verdiği hizmet alanı yerli yerinde kullanılmalıdır. Bu hizmet alanı, idari görevler olabileceği gibi belki bir polislik mesleği şeklinde zuhur edebilir ve bir hırsızın kovalanması görevi kendisine verilmiş olabilir. Bugün rahat köşemizde tesbihimizi çekiyorsak birçok dini kolaylıklar varsa ibadet aşkı ile vazifesini doğru yapan insanlar sayesinde olduğu unutulmamalıdır. Biz hırsız kovalamayı hizmet olarak görmediğimiz vakit birileri buralara geçerek hırsız yerine bizleri kovalayıp evlerimize mahkûm etmişlerdi, unutmayalım.

Hâcegânın büyüklerinden Ali Haydar Efendinin, Adnan Menderes için sarf ettiği ve hizmet anlayışını ortaya koyması bakımından çok önemli gördüğümüz sözlerinden bahsetmek istiyoruz.  Ali Haydar efendi;  Menderesin o zamanki mecliste Allah için sarf ettiği küçük bir gayretin bile kendilerinin sabahlara kadar ki ibadetlerinden, zikirlerinden veya yüzlerce cami ve cemaat hizmetlerinizden daha üstün olduğunu belirterek bugün her arapça okunan ezanın sevabından hisseyab olduğunu ifade etmişlerdir.

Bu örneklerden hareketle, çoğumuzda yer alan mevcut kısır hizmet anlayışı terk edilmelidir. Dini ile dünyasını ayıran değil birleyen hizmet anlayışına ihtiyaç vardır. Allah (cc) yalnızca camide ve tekkede anlayışıyla Allah’ımızı ve Peygamberimizi camiye ve tekkeye hapsettiğimizin farkında mıyız?  Kendimiz tekke civarında oturmakla kurtulmuş, diğer insanları helak olmuş tarzı anlayışsızlığımızın farkında mıyız?

Hizmet anlayışındaki maksat, rıza-ı ilahinin tahsilidir. Kişi bu rızayı ötelerin ötesinde, sanal âlemlerde değil de zahirde önüne konan hayat sahasında aramalıdır. Cenâb-ı Hak, zahirde ne görev vermiş ise o görevi Hakkın rızası doğrultusunda var gücüyle, ibadet aşkıyla ve kendi rahatını kardeşinin rahatına tercih ederek yapmalıdır. Verilen vazifenin ne olduğunun önemi yoktur. Bu annelik, babalık, evlatlık gibi ailevi vazifeler olabileceği gibi susuz köpeğe su verilmesi veya son yaşadığımız Kahramanmaraş depreminde yaraların sarılması işine koşulması şeklinde cereyan eden sosyal bir rol de olabilir. Yine kişinin iş meşguliyeti şeklinde tezahür eden çöpçülük olacağı gibi esnaflık, polislik, öğretmenlik, kaymakamlık da olabilir. Her insan kendi hayat sahasında icra ettiği rolünün fıkhını, başkalarından daha iyi bilmelidir. Bu sebeple kalbinde rıza konusunda tam bir sabitlik olmalı ve başkalarının indi değerlendirmelerine geçit vermemelidir. Tek korkusu olmalıdır, oda Hakkı hoşnut edememe korkusu.

Sonuç olarak kendisini iki yönde teçhiz etmiş, hem dine, hem de dünyaya vakıf, hem dinin, hem de dünyanın içinde yaşayan “zülcenaheyn” diye tabir edilen “çift kanatlı-çift yönlü” insanlara ihtiyaç vardır. Dini bilmeyen zahir güç, ya dini reddederek dinin emirlerine muhalefet etmekte veya dine tabi oluyorum diye gerçek dinden bihaber din adamlarının oyuncağı haline gelmektedir. Bu iki durum bugünün çok ciddi sorunlarından birisidir. Birçok meselenin çözümü burada yatmaktadır. Dünyayı bilmeyen din adamları ve dini bilmeyen dünya adamları. Din adamlarında dünya eksik, dünya adamlarında da din eksik…

Bugün hizmet adına yapılacak en önemli iş; kendisini iki yönde geliştirmiş, hem dine, hem de dünyaya vakıf, hem dinin, hem de dünyanın içinde yaşayan “zülcenaheyn” diye tabir edilen “çift kanatlı-çift yönlü” nakısiyeti sebebiyle başkaları önünde eğilme ihtiyacı hissetmeyen gerçek Allah (cc) adamları yetiştirmektir. Bu Allah (cc) adamları hem kendi alanının en iyi bileni, hem de Allah’ı (cc) en iyi bilen olmalıdır. Hakkı iyi bilen işçi, Hakkı iyi bilen çöpçü, Hakkı iyi bilen esnaf veya idareci misali.

İşte Hâcegân Vakfı bu ilkeler doğrultusunda hizmet anlayışına sahip bir ocak gibidir.  Vatanı ve milletine âşık, kendi öz değerleriyle çatışmayan yeni Türkiye’nin donanımlı ve özgüvenli nesillerinin yetiştirilmesine katkıda bulunma gayreti içerisindedir. Tüm gruplara eşit mesafededir. Organik hiçbir grupla bağlantısı olmamasına rağmen tüm grupları ortak değerler çatısı altında bir olmaya çağıran misyona sahiptir. Bu fikriyat İslam’ın üst çatısıdır, özüdür. Tüm insanlığı bağrına basacak kapasiteye sahiptir.

Tıpkı, Hâce Ahmet Yesevi, Hâce Abdulhalık Gucdüvani, Hacı Bektaş Veli ve Hacı Bayram Veli fikriyatı gibi.

                     Hâce-i Hâcegân [1]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

Terim Tanım:

Hizmet (خدمت) kelimesinin aslı Arapça olup “hademe” “خدم” “hizmet etti” fiilinin masdarıdır [1]. Kelime anlamı; birisinin bir işini görme, ona yardım etme, ihtiyacını giderme, kulluk, görev gibi manalarda kullanılmaktadır[2]. Türkçede hizmet edene “hizmetçi-hizmetkâr” denilmektedir. Yine Osmanlı sultanları kendilerini “hadimul haremeyn” “haremin hizmetçisi” olarak tanıtmışlardır.  İslâm tarihine bakıldığında “İslâmın hizmetkârı” tabirini daha çok Türklerin ortaya koyduğu ve bu kelimeyi İslâmi kavram haline getirdikleri görülmektedir.

İslâmi kaynaklarda “hizmet” kavramı kurumsal olarak ele alınmamıştır. Fıkıh, tefsir veya hadis kitaplarına baktığınızda böyle bir konu başlığı bulamazsınız. Bu konu daha çok kulluk kavramı içerisinde yer alan ve “hizmet etmek” eylemini ifadeden öteye başkaca anlamlara sahip olmadığı görülmektedir. Bu sebeple kaynaklarda hizmet denilince daha çok Hakka layıkıyla yapılan kulluk akla gelmektedir. Malum olduğu üzere kullukta bireysel faaliyetler olduğu gibi toplumsal faaliyetler de vardır. Kullukta bireysel kurtuluş ön planda iken hizmette bireysel kurtuluş yanında toplumsal kurtuluş için çaba sarf etme vardır.

Tasavvufi terim olarak hizmet; rızayı ilahinin kazanılması için sarf edilen her türlü çabaya denilmektedir. Bu manada Allah için yoldan bir taşın kaldırılması, bir düşküne yardım edilmesi insanlığa hizmet iken diğer mahlûkata faydalı işlerin görülmesi de hizmet kapsamındadır. İslâm tarihinde konuya çok örnek bulunmaktadır. Susuz bir hayvana su veren kişinin bu hareketinin Cenâb-ı Hakkın hoşuna gitmesi, sarhoş birisinin yerden Kur’anı kerimin bir parçasını hürmeten alıp duvarın üstüne koyması gibi. Bu bireysel hareketler Hakkın hoşnutluğunun kazanılmasına vesile olunmuş örneklerden sadece birkaçıdır. Bu manada bu hareketlerin hepsini Hakka hizmet kapsamında değerlendirmek mümkündür. Ancak asıl hizmetin yaratılmışların en şereflisi olan insan için yapılan hizmet olduğu gözden kaçırılmamalıdır. İnsanın ve insanlığın dini ve dünyasının kurtuluşu için yapılan her fiil gerçek hizmet olarak değerlendirilmektedir.

Bu manada Hâcegân yolunda hizmet konusu çok önemlidir. İnsanları Allah’a, Allah’ı da insanlara sevdirmek adına yapılan her meşru faaliyet hizmet olarak tanımlanmaktadır. Burada hizmet ehlinin bir ayağının Hakta, diğer ayağının insanlar cephesinde olması gereklidir. Zira Cenâb-ı Haktan gafil insanların avukatı mesabesinde olan hizmet eri, bu durumda Allah ile olan ilişkisini devreye sokarak “bu insanları Allah’a (cc)” sevdirme gayretine girecektir. Yine insanlar içerisinde yaşayan bu hizmet eri örnek yaşantısı ile bu sefer “insanlara Allah’ı (cc)” sevdirme çabasında olacaktır.

Bu ehemniyetli işi yapmak, hizmet eri olmak için insanın önce bir eğitimden geçilmesi gereklidir. Belli bir aşamadan sonra bu hizmete girişmelidir. İnsan önce hizmet almalıdır ki hizmeti görüp öğrensin ve tatbik etsin. Hâcegân yolunda hizmet için önce tâlim gereklidir. Sonra tâlim edilen şeyin tatbiki istenir. Ardından tebliğ ve irşadı da kapsayan hizmet gelir. Öyleyse hizmet bizim bildiğimiz gibi alelade bilmeden hemen yapılacak şey değildir. Hizmet için bir takım alt yapılar olmalıdır. Yoksa hizmet ediyoruz diye etrafı kırıp dökmeler başlar.

Hizmetin Şartları

Hizmette asıl amaç rızayı barinin tahsilidir. Hakkın hoşnutluğunun kazanılmasıdır. Bu rızanın nerede olduğu bilinmemektedir. Bu sebeple Kâinatta Cenâb-ı Hakla bağlantılı ne varsa bu rıza oradadır anlayışıyla insanın meseleye bakması gereklidir. Ancak insan Cenâb-ı Hakkın en keremli varlığı olduğu düşünüldüğünde insana hizmet üzerinde öncelikle durulması gereklidir.

Hemen belirtelim ki hizmet etmek bir marifet işidir. Herkes ev temizliği yapamaz. Bir temizlik anlayışının varlığı gereklidir. Bugün ticari hayatta hizmet sektörü denilen iş kolu bulunmaktadır. İşçilerin yer aldığı belli sanat veya mesleğin emekle icra edildiği iş kolu. İnşaat sektöründe sıvacılık yapacaksanız bu mesleğin inceliklerine vakıf olmak gerekecektir. “Ben her işten anların abi” mantığı ile hareket edildiğinde neticenin nereye vardığı malumdur. İş ele yüze bulaştırılıp, yarardan çok zarar verilmektedir. Demek ki hizmet için kişi bir takım eğitimler almadır. Bu eğitim sürecinde bir çıraklık dönemi, ardından kalfalık ve ustalık dönemleri olmalıdır.

Hakikatte hizmet etme duygusu vehbidir. Allah (cc) tarafından insana meccanen verilmiştir. Düşkün birisine yardım elinin uzatılması, yaralı bir hayvana müdahale edilip onun yarasının iyileştirilmesi çabası insanlığın ve merhametin gereğidir. Doğal olarak insanın içerisinde olan bir duygudur. Allah (cc) tarafından insana lütfedilmiştir.

İşte insanın, bu manevi donanımını dış dünyaya doğru ve faydalı aktarabilmesi için bir takım eğitimler alması gerekmektedir. Yaralı bir hayvanı nasıl tedavi edeceği hususu bir ilme tabidir. Bu ilmin tahsili gereklidir. İnsanın, hasta bir insanı iyileştirmesi için tıp ilmini bilmesi gereklidir. Bir kalp ameliyatı yapabilme kabiliyeti insana doğuştan verilmemiştir. Bu bir kuşun yuvasını yapması, bir örümceğin ağını örmesi kabiliyeti gibi değildir. Öyleyse insanın öze uygun hizmeti için eğitim görmesi şarttır.

Eğitimsiz de hizmet olur denilebilir. Ancak bu cümle asliyette doğru değildir. Dikkat edilirse İnsan, doğumundan itibaren bir eğitime ve hizmete tabi tutulmaktadır. Zahirde insanın ilk hizmeti annesi tarafından görülmektedir. İlk alınan eğitim “hizmet” tir.  İlk mürebbi annedir. Zahir seyru sulûk buradan başlar. Ancak hakikatte eğitimin ve hizmetin başlangıcı farklıdır. İnsan ilk eğitimini Cenâb-ı Haktan almıştır. İlk eğitim yine “hizmet” konusunda olmuştur. İnsan, yaratılma isteğiyle ve “ol” emriyle vücuda gelişinde ilk hizmetini almıştır. Bu hizmet ile eğitimi başlamıştır. Kendisine hizmet edildiği için de içi hizmet etme aşkı ile dolmuştur. Hizmet görerek büyüyen insanın iç âlemine bu hizmet etme ruhu adeta ilmek ilmek dokunmuştur. Hem de karşılıksız gördüğü hizmet karşısında, karşılıksız hizmet etme aşkı onun mayası olmuştur.

Tüm bu süreçlerden geçen insan, doğal olarak varlık sebebinin Hakka hizmet etmek olduğunu görür. Kişide bu bilinç doğuştan başlar ve gün be gün gelişip şekil alır. Bu şekil almada dış etkenler önemli rol alır. Bu durumu sevgili Peygamberimiz (sav); “Her doğan insan İslâm fıtratı üzerine doğar[3]” şeklinde ifade etmektedir. Hadisi şerifin devamında “daha sonra onu anne babası kendi dini üzerine yetiştirir” buyurmaktadır.

İnsanın içerisinde Hakka hizmet aşkı (kulluk) doğuştan gelir. Ancak çocuk bu hizmet edeceği şeyi zamanla değiştirebilir. Kişinin ailesi ve ortamı insanı değiştirebilir. Nefsini ve hevasını ilah edinen kişilerle beraber büyüyen insan o hizmet aşkını bu sefer nefsine, bencilliğine, hevasına kullanır. Aile ve bulunduğu ortamı malı veya parayı ilah edinmişse bu sefer insanın hizmeti mala veya paraya veya dünyaya olmaktadır. Bu aşamada kişi serbest bırakılmıştır. Kimi insanlar vardır ki cehennem gibi ortamda, bir gül gibi yetişmeyi becerebilmiş, kimi insanlar da peygamber oğlu olmasına rağmen Hakka hizmeti anlayamamıştır. Musa aleyhisselam firavunun sarayında ve kucağında yetişmesine rağmen Cenâb-ı Hakka sevgili bir kul olabilmiş, bunun yanında Nuh aleyhisselamın oğlu bir peygamber çocuğu olmasına rağmen Cenâb-ı Hakka isyan edip helak olmuştur.

Hadisi şeriften de anlaşılacağı üzere; genel olarak çevre faktörü kişinin yetişmesinde etkili olmaktadır. Çevre dediğimiz şey kişinin kendisinin dışında yer alan her şeydir. İnsanın yetiştirilmesine yön veren dış faktörler olumlu olabileceği gibi olumsuz faktörler de olabilir. İnsanı helaka götüren Cenâb-ı Hakla bağlantısını koparan her şey olumsuz, İnsanın Hakla bağlantısını sağlayan her şey de olumlu faktörlerdir.

Bu manada insana hizmet konusunda, insanın Hakla bağlantısını sağlamaya yönelik en büyük dış faktör; İnsana yapılabilecek en güzel dış müdahale; tebliğ ve irşaddır. Bu faaliyet insanın kurtuluşuna vesile olabilecek en büyük hizmettir. Öyleyse en büyük, en yüce, en kutsal hizmet; tebliğ ve irşaddır.  Peki, nedir bu en kutsal hizmet olan tebliğ ve irşad.

En Büyük Hizmet; Tebliğ (Buluğa Erme) ve İrşaddır (Buluğa Erdirme).

İnsanın yetiştirilmesi hizmeti, hizmetlerin en büyüğüdür. Zira “Bir insanın kurtuluşuna vesile olmak,  âlemin kurtuluşuna vesile olmak gibidir[4]” buyrulmaktadır. Bugün çevre dernekleri ve hayvan sever derneklerinin ilginç mücadelelerine şahit olmaktayız. Buzullara sıkışan bir balina için tüm maddi imkânlar seferber edilebiliyor. Helikopterler, vinçler, saatlerce canlı yayınlar, tüm insanlık bir hayvanın kurtuluşu için çırpınıyor adeta. Bir hayvanın kurtuluşu için bu kadar içten sarf edilen çabayı görünce insan hayrete düşüyor. Öte taraftan aynı insanların orta doğuda, Afrika’da hatta kendi içlerinde, kendilerinden olmayan insanların canlı yayınlarda öldürülüşlerine hiç tepki yok. Bu nasıl oluyor diye sormadan edemiyor insan. Nasıl bir insan ki bir hayvanın kurtuluşu için çırpınırken bir insanın öldürülüşüne tepkisiz kalıyor. İnsan, doğal olarak canlı bir varlığın öldürülmesine karşıdır. İşte insan, çevresi tarafından böyle canavarlaştırılabilmektedir.  Bu insan bu şekilde irşad ediliyor. Yahudi bir aileden gelen çocuğa anne ve babası ve kendi din adamları bu insanlar hayvanlardan daha aşağıdır. Bunların öldürülmesini dinimiz, haşa ki Allah (cc) emrediyor diyor. Masum yaratılış duyguları değiştiriliyor. İşte bu sebeple insanın yetiştirilmesi (irşadı) önemlidir.

İnsanı eğitmek için eğitilmiş olmak gereklidir. Cenâb-ı Peygamber (sav);  “beni Rabbim terbiye etti[5]” buyurmaktadır. Demek ki gerçek eğitimci gerçek tebliğci ve irşad edici Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisidir. Numune insan sevgili peygamberimiz (sav) Cenâb-ı Hakkın tornasından çıkmış gerçek bir öğretmen, tebliğci ve irşad olmuş kişidir. Hani başta da belirtmiştik; hizmeti almayan hizmet edemez. Cenâb-ı Peygamber efendimiz de (sav) hizmet etmeyi Cenâb-ı Haktan öğrenmiştir. İnsan nasıl terbiye edilir sözünün cevabı burada yatmaktadır.

Hâcegân büyükleri, insan yetiştirme yolunda hizmete seçilmiş insanın (insanı kâmilin) bidayetten nihayete, aşama aşama neler yaşadığını bizlere aktarırken en iç burkan aşamasının insanın Hakka vuslatından sonra o birlikteliği bırakıp insana hizmet için yeryüzüne dönmesi olduğunu belirtmişlerdir. Düşünün, bir hayat boyu yanıp yakıldığınız bir sevgiliye kavuşuyorsunuz, birlikte yaşama hayalleri kuruyorsunuz ancak geride kalan Allah’ın (cc) i’yallerini düşünerek yüreğiniz yaka yıkıla geri dönüyorsunuz. Ne için? İnsana hizmet için. Bu bölümü Hâcemden bir daha dinlemeye güç yetirebilir miydim bilemiyorum. Hani yanık sesli hak âşıkları var. Biz bu kişileri Hakka vuslat edememiş bu sebeple bağrı yanık âşıklar zannederiz. Oysa bu zaatlar; Hakka vuslat edip kendi iradeleri ile hizmet için dünyaya geri dönmüş ve Cenâb-ı Hak ile yaşadıkları o vuslat deminin neşvesi ve ayrılık ateşinin harı ile her an o demi mırıldayan kişilerdir.

Hâcegân pirleri, evliyanın derece derece olduğunu buyururlar. Birçok evliyanın Hakka vuslat ettiğini, ancak vuslattan sonra bir daha Cenâb-ı Haktan ayrılmadığını, insan içine çıkmadığını, yakaladığı manevi zevkten ayrılamadığını beyan ederler. Bu aşamadan sonra kâmil insan, aklı ile Cenâb-ı Hakkın muradını iyi algılayarak kendisinden vazgeçer ve gerçek rızanın Cenâb-ı Hakkın i’yali mesabesinde bulunan insanlara hizmet etmek, onları Cenâb-ı Hakka götürerek yaşadığı demi diğer insanlara da yaşatmak olduğunu bilir. Bu gayeyle vuslattan sonra içi yana yana toplum içine döner. Gerçek kemâl buradadır. Kim olsa sevgilisiyle beraber yaşam sürmek ister. Hakka vuslattan sonra kim dönmek ister ki. İşte hizmet vuslattan sonra başlar Hâcegân yolunda… Tam kavuştum derken hizmet uğruna başlar ayrılık… Başlar hasret… Bu dünyada kavuşmak diye bir şeyin olmadığı anlaşılır…

“Gerçek kemâl vuslattan sonra hizmet için geri dönebilmektir” Bu söz duvarlara kazınacak bir sözdür. Vuslatta devamlı kalmak aslında bir nakısıyettir. Ben merkezlidir. Ancak burada insanın aklı devre dışı kalmaktadır. Kişi ben bundan böyle sevdiğimle beraber yaşayacağım. Gerisi beni ilgilendirmez diyebilir. Bu aşamada Cenâb-ı Hakkın bir müdahalesi olmaz. Ancak irşada ehil insan bu aşamada bile aklını yitirmez. Aşkını, sevdasını, duygusunu neyi varsa devre dışı bırakır ve Cenâb-ı Hakkın asıl muradını okur. Hizmete koşar. Zahirini halkın içine atar ancak vuslattaki demden taviz vermez. Kendisi hep vuslat halindedir. Çevresindeki insanları da hep o deme, vuslata teşvik eder.

Cenab-ı Peygamberi (sav), bizzat terbiye eden Cenab-ı Hak (cc) vuslattan sonra insanlığa bir nur olarak hizmete göndermiştir. Efendimizde (sav) aldığı terbiyeyi bizzat insanlığa Haktan aldığı gibi aktarmıştır.

Bugün Peygamber (sav) öldü diyenler için gerçekten çok üzgünüz. Mürebbileri ölmüş insanlar için ne denebilir veya ne yapılabilir ki? Kendi peygamberini öldürene bir daha nasıl öğretmen beğendirilebilir ki. Zaten kimseyi beğenmedikleri için hiçbir eğitici ve irşad ediciye ihtiyaç yok demektedirler. Oysa Hâcegân anlayışında Cenâb-ı Peygamber (sav) Cenâb-ı Haktan aldığı terbiyeyi, hizmet anlayışını, aynısıyla ashabına, ashabından da Âlim, kâmil, sahih mirasçılarına aktararak bugüne kadar gelmiştir. Kendisi canlı ve diri olduğu gibi hizmeti de bugün canlı ve diridir. Bu nebevi hizmet, bugün devam ettiği gibi kıyamete kadar da devam edecektir.

İşte insanı yetiştirme çalışmasına kimi cemaatler hizmet demiş, kimi cemaatler irşad demişlerdir. Özde hizmetin ve irşadın temeli aynıdır. Tasavvuf meşrebi daha çok irşad kelimesini tercih etmiştir. İrşad faaliyetine hizmet demişlerdir. İrşad faaliyetini yapabilme gücüne sahip kişilere mürşidi kâmil denmiştir. Tasavvufi kavramlarda daha çok hizmetin esasının insan üzerine inşa edildiği görülmektedir. Zira İnsan irşad edilir. Hayvan irşad edilmez, bitkiler irşad olmaz. Bu sebeple irşad kavramında sapmalar yaşanmamıştır. Ancak hizmet kavramında, eksenin insan olması hususunda bazı sapmaların olduğu görülmektedir.

Bugün kimi cemaatlerce hizmet denilince “Kur’an kursu açmak”, “okul yaptırmak” “cami yaptırmak” gibi algılamaların olduğu, eksenlerin insan yerine binalar üzerine inşa edildiği görülmektedir. Hizmetin devamlılığı için daha çok okul yaptırılmalı deyip tüm emek ve mesailerin bir bina uğranı zayi edilmesi, Kur’an Kursu yapacağız diye nice insanların katledilmesi ayrıca konuşulması gereken konulardır. Tasavvuf erbabı bu meseleyi bir balinayı kurtarmak için çırpınan insanın, bir insanın katli karşısındaki duyarsız tutumuna benzetir. Hiçbir dünyalık meta, insan için kıymete haiz değildir. Bu manada okul, cami ve Kur’an kursları bizim için de çok önem arz eden müesseselerdir. Ancak bu müesseseler insandan kıymetli, mükerrem değildir. İnsana hizmet için bir araçtır. Yer geldi mi bir insanın kurtuluşu için binlerce okul, cami veya benzer bina yıktırılabilir. Ancak bugün bir bina için para toplayacağız diye kaç insanı dinden soğuttuk, kaç insanın ölümüne sebep olduk. Bunun muhasebesini sizin vicdanlarınıza arz ediyorum.

Bu manada hizmetimizi büyüteceğiz diye, diyar diyar gezen ve çırpınan insanların bu hassasiyette olması gerektiği, tüm emek ve gayretin önce kendi nefslerinin kurtuluşu için ardından tâlim ve tatbikle elde ettikleri bu hayat ve hakikat suyunu ömrü boyunca susuz kalmış birisine nasıl ulaştırmanın derdine düşmesi gerektiği unutulmamalıdır. Hâcegân anlayışı bu temel esasa dayandığından bu tarz bina ve inşaat gailelerine girmemişler, bina ve inşaat peşine ve derdine düşmemişlerdir. Okullarını ve camilerini seyyar yapmışlardır. Nereye gitmişlerse kolayca taşımışlar, okulları, Kur’an kursları, dergâhları gönülleri olmuştur. Böyle olunca onu Haktan gayri kimse kapatamamış, yıkamamıştır. Bu sebeple bu manevi okullar bugün olduğu gibi kıyamete kadar da Allah (cc) ın izni bereketiyle açık olacaktır.

Bugün insanlığın içerisinde bulunduğu yangın çok büyüktür. Böyle bir yangında insanın elinde ne varsa yangına müdahalesi farzdır. Elindeki bir bardak suyu yanan bölgeye atmalıdır. Emri bil maruf ve tebliğ anlayışımız budur. Ancak bu yangın öyle bizim elimizdekilerle sönecek gibi değildir. Öyle ki ta bizim içimize kadar sıçramış ailemize ve bize kadar ulaşmış haberimiz yok. Başka yangına koşmaktan kendi yanan yerimizi göremiyoruz. Bu yangını söndürmek için bir yangın söndürme ekibine ihtiyaç vardır. Onlarla bağlantılı olmak, itfaiye hortumu alıp bir musluğa bağlayarak o suyla önce kendi yangınımıza sonra en yakın çevremizdeki yangına müdahale etmek gereklidir.

Bu manada Hâcegân büyüklerinin hizmet anlayışları farklılık arz eder.  Hâcegân yolunun hizmet anlayışı, tâlim, tatbik ve tebliğden ibarettir. Kişi önce bir kâmil insanın yanında tâlim etmeli, tâlim ettiği öğrendiği şeyleri önce kendi tatbik etmeli ondan sonra yaşadığı şeyleri tebliğ etmelidir. Tebliğ nihai sonuç olarak görülür. Tebliğ için önceden halledilmesi gerekenler olduğunu bilir. Tebliğe, İslâmı başkalarına lafla anlatmak meselesi olarak bakmaz. Örneğimizdeki gibi başka yangınlar peşinde koşmaz. Tebliği, kendisini olgunlaştırma hareketi olarak görür. Tâlim ettiklerini önce kendi nefsine tebliğ eder. Bu nasihati dinleyerek tatbik eder. Kendisinden Hakkın kokusu yayılınca bu kokuya insanlar gelir. Bu gelişte insanlarla kişi arasında olan manevi alışverişe tebliğ denilir. Yoksa boş bir insanın tın tın, yaşamadığı, kendisinde tatbik etmediği bir şeyi başkasına anlatması nasıl tebliğ olabilir ki. Zaten tebliğ buluğ kökünden gelir. Buluğa ermek demektir. Kişinin kendisini buluğa erdirmesine başka bir anlatımla olgunlaştırma hareketine tebliğ denir.

Bu tarz bir olgunlaşma olmadan nasıl tebliğ hareketi olmaz ise aynı durum hizmet içinde geçerlidir. Hizmette de bir olgunlaşma ve olgunlaştırma hareketi vardır. Efendimiz (sav), bizzat Cenâb-ı Hak tarafından terbiye edilmiş olgunlaştırılmıştır. Ve hizmetine öyle başlamıştır. Öyleyse gerçek hizmet eri için önce bu terbiyeye ve irşada gerek vardır.

Hâcegânın büyüklerinden İmam Efendi[6] (ks), her insanın bu manada irşada (eğitime) ihtiyacını farz olarak görür. Buyururlar ki; “Nasıl ki namaz kılmak için abdest şart ve farz ise kâmil insan olmak için de bir terbiye altına girmek, bir öğretmene, bir mürşidi kâmile ihtiyaç duymak ve onu aramak farzdır”  

Cenâb-ı Hakka vuslat etmiş, tüm aşamaları yaşayarak geçmiş, Cenâb-ı Hakka vuslattan sonra gerçek kemâlin “insana hizmet” olduğunu anlamış insanı kâmile mülaki olmak. Onunla iki dakika sohbetleşmek… onun yolundan yürümek… büyük vuslatı ve hizmet için geri dönmeyi onun şahsında yaşamak…

Tasavvuf en kese tarifle Cenâb-ı Hakla birlikte yaşama sanatıdır. Bu sanat ancak insanı kâmil vasıtasıyla öğrenilebilir ve öğretilebilir. Ustasız sanat olmaz. Bu öğrenme ve öğretme işi, İnsanları Hakka götürme işi, dünyadaki en kutsal işlerdendir. Bir insanı gerçek sahibine götürme çabası… Onun kurtuluşuna vesile olabilme gayreti… Kaybolmuş kuzunun annesine götürülmesi misali…

Öyleyse en büyük hizmet bu amaç uğrunda sarf edilen; tebliğ (buluğa erme) ve irşad (buluğa erdirme) hareketidir.

…..

Hülasâdır insan bu kevn-i âlemin,
Hz.insandır gaye-i kelâmı kadimin,
İnsanı hazret yapan tohumudur kâmilin,
Hâce-i Hâcegândır, dostu yâr besti yâr [7].

…..

                    Hâce-i Hâcegân [8]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Hizmet Arapça’da “Hademe” “خدم” “Hizmet Etti” fiilinin masdarı olan “Hidmet”, “خدمت” kelimesinden gelmektedir. Hizmet; yapılan iş, görev, kulluk gibi manalara gelmektedir. Bkz: https://www.etimolojiturkce.com/kelime/hizmet, E.T.: 29.01.2023:

[2] TDK, Hizmet: https://sozluk.gov.tr/, E.T: 29.01.2023;

[3] Buhârî, Tefsîr, (Rûm) 2; Müslim, Kader, 22

[4] Buhari, 7/3468, Müslim, 2406/34

[5] Süyûtî, el-Câmiu’s-Sağîr, c.I, s.12

[6] Osman Bedreddin Erzurumi (ks); Gülzar-ı Samini: Sohbetler, C.1-2.

[7] Hâce Turâbul Akdem; “Bestiyar” isimli şiirinden.

[8] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası