Teslimiyet; akıldan başlayan ve kemâlât yolculuğu diye nitelenen Hâcegân yolunun son durağıdır. Teslimiyeti yaşayan insan tüm merhaleleri adım adım geçmiştir. Teslimiyeti yaşayan kişi hem zâhiddir, hem şâkirdir, hem sâbirdir, hem mütefekkirdir, hem mütevekkildir. Her ehli tevekkül, teslim olmuş değildir. Ancak her teslim, ehli tevekküldür. Teslimiyet öyle kuru kuru teslim olma işi değildir. İçinde birçok kemâli barındıran üst bir hâldir.

Kemâlât yolculuğunun son durağı denince insanın aklına hemen bu aşamadan sonra herhalde fenafillah, Allah (cc) ile buluşma, insanı kâmil olma, evliya olma gibi durumlar gelebilmektedir. Ancak durum böyle değildir, her şey bitmiş, son gelmiş değildir. Elbette bu aşamadan sonra insanın Cenâb-ı Hakla hususi bir ilişkisi başlamaktadır. Ancak burada teslimiyetle beraber gerçek manada “mümin-muvahhid” olma vasfının başlaması söz konusudur. Bu manevi yolculuğun zirvesi olan teslimiyetle elde edilen, gerçek manada Müslüman olma vasfıdır. “La ilahe illAllah Muhammederrasulullah” diyerek giriş yapılan Müslüman olma dairesinin içinin tam manasıyla doldurulması söz konusudur.

Aslında bu dünyada “Müslüman olma- Kul olma” sıfatından daha yüce makam ve daha üst bir kimlik yoktur. Nitekim Ayeti Kerimede; “Allah size Müslüman ismini verdi” [1] ; “Ben Müslümanlardanım diyenden daha güzel sözlü kimdir?” [2]fermanı ilahisiyle bu sıfat üstüne sıfat aramanın yersizliğini ortaya koyarken bu kimlik, Efendimiz ﷺ tarafından da en zirve nokta olarak ifade edilmiştir. Nitekim yine Kur’anı Kerimde de Efendimizle ﷺ ilgili olarak “O Allah’ın Kulu ve elçisidir” ifadesiyle, Efendimizin ﷺ “kul” olma özelliğinin “peygamberlik” özelliğinden önde olduğu beyan edilmiştir.

Yine birçok Hâcegân büyükleri de şeyhlik, kutupluk, vesairelik özelliğini bir tarafa bırakarak Müslüman olma, ümmet olma şerefinin en yüce mertebe olduğunu bizlere defaatle izah buyurmuşlardır. Siz kimsiniz? Dendiğinde “Bizler Müslümanız” demeyi tercih etmişlerdir. Nakşibendiyiz, Kadiriyiz, şucuyuz bucuyuz denmesini istememişlerdir. Önce “Müslüman” olma meselesini vurgulamışlar, daha sonra zemin müsaitse tanışmaya ve tanımaya vesile olması için  “Nakşiyiz” diye kendilerini tanıtmışlardır. Hatta çoğu yerde bu husus anlaşılamayacaksa, kafa karışıklığına sebebiyet verecekse belirtmemişlerdir.

Allah (cc) ile bir dem yaşanacaksa bu Müslüman kimliği altında yaşanacak, insanda bir kemâlât zirvesi olacaksa Müslüman vasfı içerisinde olacaktır. İnsan ne olacaksa, ne yaşayacaksa,  bu süreç içerisinde olacaktır. Fenafişşeyh, fenafirrasul, fenafillah halleri ve yine imanın ve ahlakın güzelleşmesi de yine layıkıyla Müslüman olma dairesi içerisinde gerçekleşecektir. Tasavvufta; şeriat, tarikat, hakikat ve marifet diye adlandırılan tüm merhaleler, sanki şeriat halkasından başlanarak dışa doğru genişleyen haleler olarak ifade edilmektedir. Bu tanım bizce eksik kalmaktadır. En dış halka şeriat halkasıdır. Her şey İslâm dairesi içerisinde vuku bulmaktadır. Marifete yolculuk da bu İslâm, şeriat halkasından dışarı doğru değil enfuse doğru yani içeriye doğrudur. İslam denilen şeyi cevize benzetirsek cevizin kabuğu, iç zarı, içi ve özü hepsi ceviz tanımının içindedir.

Bu kısa açıklamalarımızdan sonra insanın kemâlât yolculuğunun son duraklarından birisi olarak adlandırdığımız teslimiyet meselesine geçebiliriz. Öncelikle “terim ve tanım” kısmına girerek teslimiyetin kelime anlamı üzerinde duracağız. Akabinde teslimiyetin Kur’an ve Sünnette nasıl yer aldığını inceleyerek Hâcegânın konuya nasıl baktığını detaylı olarak  açıklamaya çalışacağız.

a.   Terim Tanım

Türkçe sözlükte teslim; “kendini verme, boyun eğme”, Teslimiyet gösterme; “birinin isteğini olduğu gibi kabul etme” manalarında kullanılmaktadır.[3]

Teslimiyet, kelime olarak “selime” fiilinden türetilmiştir. Anlam olarak; “Bir işten kurtulmak, beri olmak, boyun eğmek, itaat etmek, savaşmaksızın esir almak” manaları taşımaktadır. Bu fiilin if’al kalıbındaki şekli “esleme”dir. Esleme; “İtaat etmek, teslim olmak, Müslüman olmak, kurtuluşa ermek, selâmete kavuşmak, barış yapmak” anlamına gelmektedir. İslâm kavramının da kök fiili olan ‘esleme’ ayrıca, “barış yaptı, sulha girdi ve barışın şartlarına uydu” şeklinde de tanımlandığı görülmektedir.[4]

“Selime” isim olarak; selamet, kurtuluş ve güvenlik manalarını da taşımaktadır. Bundan türeyen “selâm”; emin olmak, güvenlik içinde olmak, barış ve esenlik içerisinde olmak demektir. Teslim mastarının aslı “selleme” fiili, hem bir şeyi sahibine teslim etmeyi, hem de emre itaat ve inkıyat etmeyi ifade etmektedir.[5]

“İslâm” ile aynı kökten türeyen teslimiyette, Hakka ve doğruya boyun eğme manası ön plana çıkmaktadır. Zira İslâm’a göre bâtıla ve yanlışa boyun eğme, teslimiyet değil isyandır. Demek ki teslimiyet, barış, selâmet ve güven için Hakka tabi olmak, ona teslim olmak demektir.

İslâmi kaynaklara baktığımızda teslimiyet kelimesi daha çok İslâm üzerinden izah edilmeye çalışılmıştır. Zira İslâm kelimesi, inanmanın da ötesinde teslimiyeti, yani itaat ve inkıyat etmeyi, barış ve güvenliği de beraberinde getiren son derece kapsamlı bir kelimedir. İslâm; mutluluğun, barışın, şeref ve izzetin sağlandığı yaşama biçiminin adı, bunları ortaya koyan değerler bütünüdür. Allah’ın (cc) emirlerine teslim olup itaat etmeğe dayanan bir din olması sebebiyle bu dine İslâm denilmiştir. İslâm, barış isteyen bir otoriteye boyun eğerek, ondan razı olup ona saygı duyarak itaat etmek, böylece barış ortamında ve güvenlik içinde yaşamayı istemek ve bu durumun devam etmesi için gerekli etkinlikleri yapmak şeklinde izah edilmektedir.

Bu sebeple kâinat, zerresiyle kürresiyle Allah’a teslim olmuş, O’nun hükmüne boyun eğmiştir. Daha doğrusu her şey Allah’ın koyduğu yerde durmakta, Allah’ın kendisine tevdi ettiği görevi icra etmektedir. Onların teslimiyeti bilinçli bir tercih değil, Sünnetullah’ın (Allah’ın âdeti, kanunu) gereğidir.

İnsanın teslimiyeti ise bilinçlidir, özgür irade iledir. Zira Allah (cc) insanı farklı yaratarak ona cüz’i irade vermiş ve bu iradenin gereği olarak seçim hakkı tanımıştır. Bu seçimini Cenâb-ı Haktan yana kullanır ve gönülden Hakka teslim olur ve gereğini yaparsa, varlık içinde en yüce mertebeyi kazanır ve hem dış dünyayla hem de kendisiyle barışık ve uyum içinde yaşar. Gerçek manada Müslüman olur. Hakka teslim olmaz islamın emir ve yasaklarına uymaz ve isyan içeresinde olursa bu sefer “esfel” dediğimiz aşağılık hatta hayvanda da aşağılık seviyeye düşer.

b.   Kur’an ve Sünnette Teslimiyet

Teslimiyetle ilgili ayeti kerimeler incelendiğinde; teslim olmak fiilinin daha çok Müslüman olmak, Cenâb-ı Hakkın ve Efendimizin ﷺ  emir ve yasaklarına uymak, onun hükümlerine itaat etmek, hükümlerinden razı olmak şeklinde kullanıldığı görülmektedir. Örneğin; Bakara suresi 131. ayette Cenâb-ı Hak (cc); “Rabbi ona: “Teslim ol” dediğinde, O “Âlemlerin Rabbine teslim oldum” demişti.” ; Nisa suresi 65. ayette; “Hayır hayır Rabb’ine andolsun ki onlar aralarında anlaşmazlığa düştükleri her konuda sen Peygamber’i ﷺ hakem yapmadıkça ve sonra senin kararına kalplerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın tam bir teslimiyetle uymadıkça gerçekten inanmış olmazlar” diye buyurmuştur.

Yine başka bir ayeti kerimede; “Hayır, kim (güzel davranış ve) iyilikte bulunarak kendisini Allah’a teslim ederse, artık onun Rabbi katında ecri vardır. Onlar için korku yoktur ve onlar mahzun olmayacaklardır[6]” şeklinde geçmektedir.

Teslimiyetle ilgili ayetlerde teslimiyetin iki cephesine açıkça vurgu yapıldığı görülmektedir. Birincisi; Allah’ın emir ve hükümlerine teslimiyet, ikincisi; Peygamber Efendimizin ﷺ hüküm ve emirlerine teslimiyet. Bazı kesimlerin dile getirdiği Kur’an Müslümanlığı adı altında Efendimizin ﷺ sünnetini ve şahsını es geçmeleri o kişilerin teslimiyet konusunda bir takım sorunlar yaşadığının delilidir. Teslimiyet yaşanmayınca “Müslüman” olmada da sorunların yaşandığı görülmektedir. Bu sebeple teslimiyetin hem Cenâb-ı Hak yönü, hem de Efendimiz ﷺ yönü olduğu unutulmamalıdır. Aslında burada bir ikilik yoktur. İnsana bakan cephede insana ilk görünen şey Efendimizin ﷺ uygulamalarıdır, Sünnetidir. Cenâb-ı Hakkın İslâm diye insana lütfettiği yaşam modelinin somut resme dökülmüş hali, sünneti Resulullahtır. Ayeti kerimelerde bu durum aslında açıkça vurgulanmıştır. “Resulde ﷺ) sizler için güzel örnekler vardır[7]”, “Allaha (cc) ve Resulüne ﷺ  itaat edin”[8], “Allah’a (cc) itaat etmek isteyen Resule ﷺ  itaat etsin”, “Resule ﷺ itaat eden Allah’a (cc)itaat etmiş gibidir”[9]

Hadisi şerifler incelendiğinde; Efendimizin ﷺ Mî’raç gecesinde Cenab-ı Hakka: “Efdal-i â’mâl (En faziletli amel/ibadet) ne­dir?” diye suali üzerine Cenab-ı Hakkın: “Efdâl-i a’mâl; kulu­mun bana tevekkülü, tefvîz-i umûru ve bana teslim olması, taksîm-i İlâhîme râzı olmasıdır” [10] diye ferman buyrulduğu kaynaklarda geçmektedir.

Görülmektedir ki amellerin zirvesi, tevekkül ve ardından teslimiyettir. İlmimiz var ama bize kibir, gurur varlık yapmışsa neye yarar, ibadetimiz var, namazımız orucumuz var ama Hakkın taksimine rızada, tevekkül ve teslimiyet konusunda sorun yaşıyorsak ne fayda. İşte bu Hadis-i Şerif’ten de anlaşılacağı üzere teslimiyet üst bir kavram, üst bir haldir. Bu sebeple burası özellikle irdelenmesi üzerinde durulması gereken konudur.

Hele hele tasavvufa atfedilen ve teslimiyeti: “gassalın elindeki meyyit gibi olmak” şeklinde yapılan tanımların gerçeği yansıtmadığı, gerçek tasavvufi hareketlerde bilinçsiz (ölü gibi) bir teslimiyet değil, İsmail (as) ın İbrahim (as) a teslimiyeti gibi akıl başta iken bile isteye yapılan teslimiyeti esas aldığını önsöz olarak buradan belirtmek isteriz. Detaylar, Hâcegân yolunun teslimiyet anlayışı başlığı altında 2. bölümde incelenecektir.

                   Hâce-i Hâcegân [11]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkan

[1] Hac Suresi, 78. Ayet.

[2] Fussilet Suresi, 33. Ayet.

[3] Türkçe Sözlük, s. 1462.

[4] Lisanu’l-Arab, 7/240-244.

[5] Lisanu’l-Arab, 7/244.

[6] Bakara, 112.

[7] Ahzab, 21.

[8] Ahzab, 21.

[9] Nisa Suresi, 80.

[10] Et-Terğib ve’t-Terhîb, c.4, s. 18.

[11] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası.

c. Tevekkülün İncelikleri

Tevekkülde insanlar ikiye ayrılmaktadır. Birincisi “avam” dediğimiz bizim gibi insanlar. Diğeri “Havas” dediğimiz, peygamberi zişân efendilerimiz ve onun sahih, âlim mirasçıları, Ehlullah diye tanımlanan Allah dostlarıdır. Havas derken aslında kastımız, Peygamber Efendilerimiz gibi işlerini bizzat Allah (cc) ile gören, meselesini Cenâb-ı Hakka bizzat götüren, meselenin neticesini Haktan alan kişiler kastedilmektedir. Bu kimselerin tevekkül anlayışında İbrahim Aleyhisselam misali sebeplere başvurmak sanki şirk gibi kabul edilmektedir. Bu kişiler, normal insanların başvurdukları adi sebeplere hiç başvurmazlar. Bize göre yapılması gerekeni dahi yapmazlar netice ne olursa olsun baştan o neticeye razıdırlar. Ne yapılırsa yapılsın neticenin değişmeyeceğini bilirler. Hazreti Hüseyin Efendimiz gibi.

Hâcegânın büyükleri, Hz. Hüseyin Efendimiz için, “Kerbelâ’da şehit olacağını biliyordu. Neticeyi bile bile gitti” buyururlar. Bu cephedeki insanlar vesilenin tevekküle perde olduğu gerekçesiyle bazen yeme içmeyi bile kesmişler, tedaviyi reddetmişlerdir. Her şeye Allah’u Teâlâ’nın kefil olduğunu tam bilmişler ve ona göre de yaşamışlardır. Vücudundan düşen kurdu yeniden vücuduna koyan Eyüp (as), kendisini ıssız bir çöle terk edip kumun içine gömen, günlerce kumun altında aç susuz kalmasına rağmen ölmeyen ve kalbinde Allah’a (cc) karşı tam bir güveni yaşayan ve sonra insanlar tarafından bulunan kişi gibi.

Meselenin bu cephesiyle ilgili olarak Kur’anın bize haber verdiği üç peygamberden (as) bahsetmek istiyoruz. Bu üç peygamber efendilerimizin tevekküle dair yaşadıkları ilginç olaylar tevekkülün bu cephesinin anlaşılmasında bizlere ufuk açacaktır. Bunlardan ilki İbrahim (as) ikincisi Zekeriya (as) ve üçüncüsü Yusuf (as) dır.

İbrahim Aleyhisselam, kızgın alevler karşısında ve kendisinin tam ateşe atılması sırasında Cebrail aleyhisselam gelerek “Ey İbrahim! Benden bir isteğin var mı?” diye buyurduğunda İbrahim aleyhisselamın kalbinde hiçbir endişe olmaksızın “Benim Rabbim var. O’ndan başka kimseye ihtiyacım yok. Rabbim beni görüyor. O ne murad etmişse benim kabulümdür”  diyerek ortaya koyduğu tevekkül örneği Cenâb-ı Hakkın hoşuna gitmiş ve tüm insanlığa örnek olarak göstermiştir.

İkinci örneğimiz de Zekeriya (as) ile ilgilidir. Zekeriya (as) düşmanlardan kaçarken Halep’te bir ağacın yanına sığındı ve insanların kendisine zarar vermemesi için ağaca seslenerek “Ey Allah’ın mahlûku beni içine gizle!” buyurdu. Ağaç içini açarak Zekeriya aleyhisselamı gizledi. Ancak kıyafetinden küçük bir parça dışarıda kaldı. Bunun üzerine şeytan aleyhilla’ne düşmanlara Zekeriya aleyhisselamın kıyafetinin ucunu göstererek Zekeriya Aleyhisselamın yerini gösterdi. İnkârcılar Zekeriya aleyhisselamı bularak testere ile keserek şehit ettiler. Bu sırada Cenâb-ı Hak, Zekeriya aleyhisselama seslenerek “Sen düşmanlarından korunmak için bana değil de bir ağaca mı güvenip sığındın” buyururlar. Rivayet ediliyor ki; Zekeriya (as) bu hatasını anlayıp testereyle kesilme anında kalbini Cenâb-ı Hakka yönelterek ve tam bir teslimiyet içinde testerenin kesilmesi sesine benzer zikir yaparak dışarıya hiçbir ses vermeden vefat etmiştir. Tasavvufta “Hizar Zikri” diye halen Zekeriya aleyhisselamın bu zikri yapılmaktadır.

Zekeriya aleyhisselamın tevekkülde düştüğü bu durum aslında bizler için rahmetin kapılarını aralamaktadır. Bu örneklerden anladığımız insanın Hakka yakınlığı oranında tevekkülün boyutlarının değiştiğidir. Bize bir ağacın dibine saklanmak normal gibi gelirken bir peygamber için bu durum Hakka güvende eksiklik gibi telakki edilmektedir. Demek ki tevekkül insanın Hakka yakınlığına göre şekil almaktadır. İnsanın Hakka yakınlığı oranında ondan tevekkül istenmektedir.

Yusuf Aleyhisselam, zindana atıldığında zindandan kurtulmak için arkadaşına kendi durumunu muhakkak krala anlatmasını ve kendisini zindandan kurtarmasını istemişti. Zindandan çıkan arkadaşı kralın yanına gitmesine rağmen Yusuf Aleyhisselamın durumunu anlatmayı unutmuştu. Ona Cenâb-ı Hak unutturmuştu. Zira Yusuf Aleyhisselamın Hakka değil de zindandan kurtulmak için bir Melike güvenmesi Cenâb-ı Hakkın gücüne gitmişti. Rivayetlere göre Yusuf Aleyhisselamın arkadaşı zindandan çıktıktan yedi yıl sonra ancak durumu krala aktarabilmiştir.  Bu olay nedeniyle Cenâb-ı Hakkın onu yedi yıl daha zindanda tuttuğu rivayet edilmektedir.

Bu ve benzer hayat hikâyelerini Cenâb-ı Hak Kur’an-ı Kerimde bizlere bildirmektedir. Bu olaylar ve olaylarda geçen kurallar bizleri bağlamamaktadır diyemeyiz. Cenâb-ı Hak ile Peygamberleri arasında geçen olaylardır ancak bu olaylardan bizlere de hisseler düşmektedir. Bu olaylardan anladığımız tevekkülde en üst derece peygamberlere aittir. Ondan sonraki dereceler Allah (cc) dostları ve Peygamber Efendimizin kâmil mirasçılarının tevekkül anlayışlarıdır. Bu bölümde zikretmeye çalıştığımız anlayış daha çok Allah (cc) dostları ve Efendimizin kâmil mirasçılarının anlayış ve halleridir. Tevekkül aslında bir anlayış değildir, hâldir. Zira Efendimiz (sav) “Çalışmak benim âdetim, Tevekkül hâlimdir” buyurmuşlardır. Tevekkül öyle bir hâldir ki insanın kemâlât yolcuğunun son duraklarından birisidir. İnsanın kemâlâtı arttıkça sebeplerin arkasındaki gerçek Halikı Zül Celali görüşü artacak ve o oranda tevekkülü de artacaktır.

Gelir elbet zuhûra ne ise hükm-ü kader,
Hakk`a tefvîz-i umûr et, ne elem çek ne keder [1].

d. Sebepleri de Murad Eden Cenâb-ı Hakkın Bizzat Kendisidir.

Her şeyin bir sebep dairesinde yaratılması Cenâb-ı Hakkın kadim sünnetidir. Sebepsiz hiçbir şey yoktur. Ancak Cenâb-ı Hak insana bir şeyi murad etmiş ise onun insana nasıl gideceği konusundaki sebebi de halk eden Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisidir. Örneğin Cenâb-ı Hak insana çocuk vermeyi murad etmiş ise çocuğun meydana gelişi için lazım olan sebepleri de murad eder. Çocuğun olması yönündeki sebeplere sarılma isteğini de o insanın içine koyar. Bu sefer o insanda o takdir doğrultusunda bir arzu belirir, evlenir, eşiyle beraber olur, çocuğu da Cenâb-ı Hak böylelikle nasip eder.

Kur’an-ı Kerimde bu anlayışa paralel çokça delil bulmak mümkündür.  Örneğin Tevbe Suresi 51. ayette; “De ki: Allah`ın bizim için yazdığından başkası bize asla erişmez. O bizim Mevla’mızdır. Onun için mü’minler yalnızca Allah`a dayanıp güvensinler” buyrulmaktadır. Şimdi bu ayeti kerimeyi nasıl eğip büğeceğiz ki… Burada; “Allah (cc) size ne yazmışsa o olur, başkası olmaz, sen ne yaparsan yap onun yazdığı olur” denmektedir. Buradan açıkça bu anlaşılmaktadır. Yine bu hususu destekler birçok ayeti kerimeler ve hadisi şerifler mevcuttur. Efendimiz (sav) dünyada olacak her şey yazıldı çizildi, kalem kırıldı, mürekkep kurudu [2], mealindeki hadisi şerif’te aynı hususa işaret etmektedir. İşte bu anlayışın gereği olarak, insana Cenâb-ı Hak tarafından ne takdir edilmiş ise yine O nun kadim sünneti gereği takdir edilenler sebepler dairesinde olacaktır. Bu nedenle insan önüne gelen sebebe bu anlayışla sarılır. Meseleyi sebepten değil de Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisinden bilir.

Kur’an-ı Kerimde ismi geçen peygamberlerin hayat hikâyeleri hep aynı hakikate, aynı anlayışa işaret etmektedir. Mekke’de Hacer annemizin açlık ve susuzluktan kıvranarak çaresizce Safa ve Merve arasında koşuştururken Cenâb-ı Hakkın insanlığa bahşettiği zem zem suyunun yeryüzüne çıkış hikâyesi de meseleye güzel bir örnektir. Cenâb-ı Hak, Hacer validemize bu zemzemi doğrudan vermedi. Ayaklarını yere vurmasını istedi. Bu vurma sonucu yerden su fışkırdı. Buradan hareketle insan bu olayı, “ayaklar yere vurulduğu için toprağa bir basınç uygulandı. Zaten su da yeryüzüne yakındı o vurma sebebiyle su çıktı” diyebilir. Ancak bu ne kadar doğru olur orası tartışılır.

Yine Eyüp Aleyhisselamın mağarada hastalıklarla mücadele ettiği yıllardan bir örnek verelim. Mağarada yedinci yılında, Eyüp Aleyhisselamın tüm bedenini kurtlar sarmıştır. Etleri lime lime olmuştur. Yalnızca kan dolaşımını sağlayan damarlarla hayatta kalabildiği sırada Cenâb-ı Hak, Eyüp Aleyhisselamın kendisine olan tevekkülünün ve sabrının mükâfatı olarak; “ارْكُضْ بِرِجْلِكَ – Urkud bi riclike”,  “Ey Eyüb! Ayağını yere vur[3]” diye buyurur. Eyüp Aleyhisselam da ayağını yere vurur ve vurduğu yerden su çıkar. Cenâb-ı Hak; “çıkan sudan gusleyle ve iç” diye emir buyurunca Eyüp Aleyhisselam da guslederek suyu içer ve şifa bularak tekrar sağlığına kavuşur.

Rivayete göre sağlıklı bir şekilde yüz atmış yıl daha yaşamıştır. Burada yine suyun çıkması Eyüp Aleyhisselamın ayağının yere vurması ile olmuştur. Sağlığına kavuşması o suyu içmesi ve o su ile bedenini yıkaması sonucu olmuştur. Şimdi insan dese ki; “Eyüp Aleyhisselam ayağını vurduğu için su çıktı. Bu sudan içti, bedenini yıkadı. Su ilaçlı bir suydu, bu nedenle iyileşti”. Böyle bir mantık yürütülebilir. Buna müsait bir olay. Zira Cenâb-ı Hak verdiği nimeti bir sebep dairesinde verdi. Suyun çıkışında ayağın vurulması, şifanın verilmesinde suyun kullanılması gibi. Ama işin hakikat cephesinden bakıldığında; Cenâb-ı Hak, Eyüp Aleyhisselamın sabrını denedi ve Eyüp Aleyhisselamı sabırlı bulduğunu zikretti. “Biz O`nu hakikaten sabırlı bulduk[4]”. Onun Hakka tevekkülü ve sabrı neticesinde ona mükâfat olarak şifayı ihsan etti. Burada şifayı veren de o (cc) idi. Sebepleri halk eden de O (cc).

İlkokul 4. sınıf öğrencisiydik. O zaman din kültürü ve ahlak bilgisi dersi ilkokul dördüncü sınıfta başlamıştı. Hayat bilgisi diye dersler de vardı. Bizlere yağmurun nasıl yağdığı fizik kurallarına göre anlatılmıştı. Su buharlaşınca yükselmekte bulut oluşmakta, yoğunlaşan bulutlar soğuyunca yeniden su damlacıkları haline gelip yere düşmekteydi. Örnek olarak da kaynayan çaydanlığın kapağı yukarı kaldırıldığında buharın nasıl su damlacığına dönüştüğü verilmişti. Din kültürü hocamız da yağmurun nasıl yağdığını kendi anlayışına göre anlatıyordu. “Allah (cc) isteyince melekler bulutlara emir veriyor, her bir melek yağmur damlasını yeryüzüne getiriyor” dedi. İçerde kafalar karıştı. Çocukluk işte “ama öğretmenim yağmur şöyle yağar, böyle yağar” denildiyse de o ton ton gülüşleriyle; “Bunları size kim anlattı” dedi. Bizde “Hayat bilgisi öğretmeni” dedik. Bu sefer dedi ki; siz gidip öğretmenize sorun. “Öğretmenim yağmuru Allah (cc) mı yağdırıyor. Yoksa bulutlar mı?”  diye.

Meseleyi daha uzatmak istemiyorum ama hepsi aynı kapıya çıkıyor. Yapan eden kim, gözüken kim?

Bu cepheden bakıldığında aslında vesileler birer perdedir. Yapanı ve edeni gizleyen bir perde. Bu durum insan için de büyük bir nimet. İnsan her şeyi doğrudan Allah’tan (cc) bilse meseleyi nasıl karşılar bilinmez. Nimet esnasında genelde insan bunu Cenâb-ı Haktan bilmekte ama külfet ve musibet halinde durum biraz değişmektedir. İşte bu gibi durumlar nedeniyle Cenâb-ı Hak kendisini gizlemek için vesileler halk etmiştir. Her şeyi bir sebebe bağlamıştır. Bu sebebe sarılmak gereklidir. Ancak bilinmelidir ki Cenâb-ı Hak insana bir şey takdir etmiş ise onun sebeplerini de halk edecektir.

e. Tevekkül Anlayışı, İnsanın Cenâb-ı Hakka Yakınlığı Oranında Değişir.   

İslâm dini tevekkül konusunda bir çıta belirlemiştir. Bu çıta, asgari haddi bildirmekle birlikte orta yüksekliktedir. Dinimiz tevekkül konusunda da orta yolu tutmuştur. Peygamber Efendimiz (sav) yine ümmetini düşünerek önceki peygamberlerin yaşadıkları bu hâlleri ve anlayışı daha da kolaylaştırarak orta bir yol bulmuşlardır. Ne her şeyi sebepten bilmeyi emretmiş nede sebepleri yok saymıştır. Sebeplere sarılmayı emretmiş ancak neticenin olabilirliğini Cenâb-ı Hakka havale etmeyi bizlere öğretmiştir. İslâmın kuralı böyle olmakla birlikte Hakka yakınlık kesbetmiş Allah (cc) dostlarının tevekkül konusunda değişik hallerinin olması da İslâmın dışında değildir. Kişinin Hakka yakınlığı arttıkça tevekkül çıtası da yükselmektedir. Tabir caizse nasıl ki ibadette bir işin fetvası bir de takvası var ise kişinin Cenâb-ı Hakka yakınlığı arttıkça tevekkül anlayışındaki skala da diğer peygamber efendilerimizin durumuna doğru yaklaşmaktadır.

İlmi kitaplarda konuyla ilgili bir örneği burada zikretmek istiyoruz. Bu örnekle mesele daha iyi anlaşılacaktır. Bir beyaz kâğıda bir kalem yazı yazmaktadır. Beyaz kâğıdın üzerine kalemde bulunan mürekkep yazıya dönüşmektedir. Beyaz kâğıt artık o bembeyaz halini yitirmiştir. Mürekkebe hitaben; “Ey Mürekkep! Neden benim üzerime düşüp benim tertemiz sayfamı kirletmektesin, zira ben tertemiz iken sen sebepsiz yere beni yazarak kirlettin?” der. Mürekkepte dile gelerek der ki; “Ey Kâğıt! Seni kirleten ben değilim. Görüyorsun ki beni bir kalem yazmaktadır. Benim bir iradem ve gücüm yoktur” der. Bunun üzerine Kâğıt aynı soruyu Kaleme sorar; “Ey Kalem! Neden benim üzerime yazı yazarak benim temiz sayfamı kirletmektesin” der. Kalemde dile gelerek; “Ey Kâğıt kardeş, yazının yazılması benim sebebimle gözükse de aslında bu yazının yazılmasında benim iradem ve gücüm yoktur. Beni şu ellerdeki parmaklar hareket ettirmektedir” der. Bunun üzerine Kâğıt bu sefer aynı soruyu ele sorar. Bu sefer el, şöyle bir cevap verir; “Ey Kâğıt! Sana yazıyı yazan zahirde ben gözüksem de aslında benimde bir iradem ve kudretim yoktur. Bana yazmam konusunda beyinden bir emir geldi, bende emri yerine getirdim. Zira bana insanın aklından ne emir gelirse ben onu uygularım,  benim bu konuda bir ihtiyarım (tercihim)  yoktur der”. Kâğıt bu sefer soruyu Akla sorar. Der ki; “Ey Akıl! Sen neden ellere emir vererek kalemle benim üzerime yazmasını emrettin?”. Bu sefer de Akıl; “Ey Kâğıt, benim tek başına emir vermem mümkün değildir. Bana kalpten bir emir geldi. Ben o emri uyguladım zira ben tek başıma karar alamam” der. Kâğıt bu sefer aynı soruyu kalbe sorar. Kalp cevaben; “Ey Kâğıt! Ben Hakkın bir aynasıyım Cenâb-ı Hak bir şeyi murad ettiği zaman bununla ilgili yapılması gerekenler bana ilham edilir. Ben de bu emri akla iletirim. Akılda gereken yerlere emri verir. Emir Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisindendir. Yoksa benim emir verme kuvvet ve kudretim yoktur” der.

Hikâye böyle son bulur. Burada kalem tarafından bir kâğıda yazılan yazının serüveni anlatılmaktadır. Zahirde yazı kalem tarafından yazılmış gözükmektedir. Kalemi de zahir bir el ve zahir bir insan tutmaktadır. Aslında yazının yazılması bizzat Cenâb-ı Hak tarafından takdir edilmiştir. Bu takdirin gerçekleşmesi için gereken fiillerin nasıl yaratıldığı hikâyede anlatılmaktadır. Yani bir şeyin oluşumu takdir ise onun oluşumunu gerektiren sebepler de Cenâb-ı Hak tarafından yaratılmaktadır. Sebeplerin oluşumunda da Cenâb-ı Hakkın emri vardır. Yazının yazdırılması için önce insanın içerisine yazma isteği verilmekte, gönle o istek düşmektedir. O istek doğrultusunda diğer azalar çalışmaktadır. Buradan hareketle insana bir şey murad edilmiş ise o murad edilen şeyin ele geçmesi için yapılması gereken eylem de insanın içine, kalbine düşmektedir. Allah (cc) insana bir dünyalık nasip edecekse o dünyalığın kazanılması için gereken eylemin yapılması, insanın içine düşmektedir. İnsan o eylemi yapmakta ve dünyalık malı kazanmaktadır. Zahirde bakıldığında insanın bir malı kazanması o eyleme bağlı gibi gözükmektedir. Oysa malı da veren O (cc) dur, sebebi de veren O (cc).

Bu nedenle sebeplere sarılmak gereklidir. İnsan, özüne düşenler doğrultusunda sebeplere sarılmalıdır. Gönle düşen şeyler de Cenâb-ı Hakk’tan bilinmelidir. Bu anlayışa sahip insanlar kalbi ve insanı çok iyi bildikleri için şeytanın veya nefsin kalbe düşürdüğü vesvese ve diğer şehevi istekleri tanırlar ve o konuda hemen muhalefet ederler. Efendimizin zikrettiği hadisi şerifte olduğu gibi “çalışmak âdetim, tevekkül halimdir” anlayışıyla yapılması gereken ne varsa Cenâb-ı Hakkın muradı o yapılanın içindeymiş gibi sebeplere sarılınır. Ancak iş neticeye kalınca neticenin takdirine karışılmaz. Neticenin olumlu veya olumsuz oluşu arasında fark gözetilmez. Bilir ki kendisi hakkında Cenâb-ı Hak ne takdir etmiş ise kendisi için hayır bu takdirdedir.

Hakk şerleri hayreyler,
Zannetme ki gayreyler,
Ârif ânı seyreyler,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse güzel eyler.

Sen Hakk`a tevekkül kıl,
Tefvîz et ve rahat bul,
Sabreyle ve râzı ol,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse güzel eyler… [5]

                    Hâce-i Hâcegân [6]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Enderûnî Vâsif.

[2] Tirmizî, Kıyâmet 59, h.no: 2516.

[3] Sad, 42.

[4] Sad, 44.

[5] Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri.

[6] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası.

a.   Terim, Tanım

Arapça’dan dilimize geçmiş olan tevekkül kelimesinin sözlük anlamı: “vekil kılmak, başkasına havale etmek[1]” şeklindedir. Tevekkül kelimesi ile aynı kökten gelen “vekil” kelimesi; kişinin kendi işini gördürmek üzere yetki verdiği insan anlamına gelmektedir. Avukat da bir vekildir. “müvekkil” vekil edinen, “tevkil” ise vekil kılma, vekil edinme demektir. Aynı kökten olan “ittikâl” biraz da tembellik içeren ve boşa gidebilecek bir güvenme ve dayanma anlamına gelmektedir.

“El-Vekîl” Cenâb-ı Hakkın 99 ismi şeriflerinden birisidir. Tevekkülün önemi de aslında buradan kaynaklıdır. Vekâlet müessesesinin kaynağı Hakkın bizatihi kendisidir. El-Vekîl ism-i şerîfi, kelime yapısı bakımından tevekkül kelimesi ile ayni kökten gelmektedir. Kur`ânda ondan fazla yerde geçmekte olup mânâsı “işlerini gerektiği şekilde kendisine bırakanların işini düzeltip, onların yapabileceğinden daha iyisini temin eden[2]” şeklindedir. Âyeti kerimelerde şu şekilde geçmektedir: “Allah`a tevekkül et; Vekîl olarak Allah yeter.[3]“

Kısaca vekil; kendisine iş ısmarlanan kişiye denir. Bilindiği gibi vekil yapılacak kişinin, vekil olacağı iş hakkında yeterli derecede bilgi sahibi olması, o işi yapmaya gücü yetmesi, kendisini vekil edenin her bakımdan güvenine layık olması gerekir. Şu halde tevekkül, emin ve kuvvetli bir vekile güvenerek, işlerini ona bırakmak anlamındadır.

Tevekkülün ıstılâhî anlamı “kişinin, şartlarını yerine getirerek, işlerini Allah-u Teâlâ`ya bırakması, bir işe başlarken sebeplere yapıştıktan sonra Hakka güvenmesi; kalbin, her işte Allah`a (cc) itimat etmesi” şeklindedir.[4] Tevekkülde, dine veya dünyaya ait herhangi bir hususta, insan olarak bizim alabileceğimiz bütün tedbirler alındıktan, konu ile ilgili tüm girişimler yapıldıktan sonra, o işin neticesinin, olurluğunun Allah`a bırakılması esastır. Bu durumun doğal neticesi olarak kişi; Cenâb-ı Hakkın yaratacağı neticeyi güven ve rıza ile karşılayıp, insanlardan bir beklenti içerisinde olmamalı kısacası Allah`a güvenip, akıbetinden endişe etmemelidir.

b.   Kur’an ve Sünnete Göre Tevekkül

Kur’an-ı kerimdeki tevekkül ayetleri incelendiğinde hemen hemen hepsinin birbirine benzer mahiyet arz ettiği görülmektedir. Özellikle yapılan her işte kendisine güvenilmesini, bilhassa mümin kimselerin Allah’a (cc) dayanıp güvenmesi gerektiği üzerinde çokça durulduğu görülmektedir. Tevbe suresi 51. ayette; “De ki: Allah`ın bizim için yazdığından başkası bize asla erişmez. O bizim mevlâmızdır. Onun için mü`minler yalnızca Allah`a dayanıp güvensinler.[5]“; “Ölümsüz ve daima diri Allah`a güvenip dayan.[6]” ; “Sen, O mutlak gâlip ve engin merhamet sahibine güvenip dayan.[7]“; “Allah`a güven. Vekil olarak Allah yeter.[8]“; “Kâfirlere ve münâfıklara boyun eğme. Onların eziyetlerine aldırma. Allah`a güvenip dayan. Vekil ve destek olarak Allah yeter.[9]“; “Gerçek şu ki: iman edip de yalnız Rablerine tevekkül edenler üzerinde onun (şeytanın) bir hâkimiyeti yoktur.[10]“

Tevekkülle ilgili ayetler bir bütün olarak incelendiğinde tevekkül hallerine örnekler verilerek konunun izah edildiği, tevekkülün özünün Müslümanın her hal ve kârda Allah’a (cc) güvenip dayanması olduğu üzerinde önemle durulmuştur. Özellikle şu iki ayeti kerime tedbirin alınması ve tevekkül arasındaki bağa işaret etmektedir. Yusuf suresi 67. ayette Cenâb-ı Hak (cc): “Sonra (Yakup Aleyhisselâm) şöyle dedi: Oğullarım! (Şehre) hepiniz bir kapıdan girmeyin, ayrı ayrı kapılardan girin. Ama Allah`tan (gelecek) hiçbir şeyi sizden savamam. Hüküm Allah`tan başkasının değildir. (Onun için) ben yalnız O`na dayandım. Tevekkül edenler yalnız O`na dayansınlar.[11]“; Yine Ali İmran suresi 159. ayette: “iş hakkında onlara danış. Kararını verdiğin zaman da artık Allah`a dayanıp güven. Çünkü Allah kendisine dayanıp güvenenleri sever.[12]”

Bu iki ayette tevekkülden önce yapılması gerekenden bahsedilmektedir. Yakup Aleyhisselâm oğullarına hepiniz aynı kapıdan girmeyin ayrı ayrı kapıdan girin. “Başınıza bir zarar gelirse bir kişiye gelsin, hepinize bir şey olmasın” şeklinde buyurmuş ancak akabinde “Allah’dan gelecek bir şeyi kendisinin savamayacağını” da özellikle belirtmiştir. Tedbiri alıp öyle tevekkül etmiştir. Bu ayette Cenâb-ı Hakkın doğrudan buyruğu değil Yakup aleyhisselamın tevekkül anlayışından bahsedildiği görülmektedir. İkinci ayette Efendimize ﷺ, bir iş konusunda önce istişare etmesini sonra kendi kararını vermesini, kararını icra ettikten sonra neticeyi Allaha (cc)  havale etmesini istemektedir.

Hadisi şerifler ve Efendimizin ﷺ yaşantısı incelendiğinde tevekkül konusu daha da netleşmekte yukarda bahsedilen ayeti kerimelerin içleri dolmaktadır. Efendimiz ﷺ bir gün; “Lâilâhe illAllah diyen herkes Cennet`e girecektir” deyince Hz. Ömer (r.a): “Ey Allah`ın Resûlu, bunu halka söylemeyelim; ittikâl ederler” demişti. İttikal; sebeplere sarılmadan ve Allah`ın (cc) diğer emirlerini yerine getirmeden Cennet`e girmeyi ümit ederler demektir. Yine bir gün Efendimize ﷺ; “devemi bırakıp tevekkül edeyim” diyen sahabeye “bağla da öyle tevekkül et” buyurmuşlardır[13].

Tevekkülle ilgili olarak en güzel ve yol gösterici örnek Hz. Ömer (ra) efendimizden gelmiştir. Hz. Ömer (ra) efendimiz Medine’de boşta gezen bir gruba: “siz necisiniz?” diye sorunca. Onlar da: “biz mütevekkilleriz” dediler. Bunun üzerine büyük halife: “hayır, siz mütevekkil değil, müteekkil (yiyici) lersiniz. Siz yalancısınız, tohumunu yere atıp (toprağa ekip) sonra tevekkül edene mütevekkil denir” buyurmuşlardır.

Tevekkülün ne olduğunu ifade buyuran bir hadisi şerifte Efendimiz ﷺ Ebu Hureyre’ye  (ra) hitaben; “Ey Ebû Hureyre! Allah`tan başka hiçbir şeye ümit bağlama. Allah`a tevekkül eyle. Bir arzun varsa Allah Teâlâ Hazretlerinden iste. Allah-u Teâlâ`nın âdet-i ilâhiyyesi (işi, kânunu) şöyledir ki; her şeyi bir sebep altında yaratır. Bir iş için sebebine yapışmak ve sonra Allah Teâlâ`nın yaratmasını beklemek lâzımdır. Tevekkül de bundan ibârettir.[14]“

Ayeti kerimeler ve hadisi şeriflerden de anlaşılacağı üzere tevekkül, görevin ifasını Allah`a havale etmek değildir. Emri ve kararı Allah`a bırakmaktır. Bir maksadın ele geçmesi için, insanlarca öteden beri bilinen ve başvurulan sebepler, tedbirler ve çareler ne ise onları tatbik etmek vâciptir. Çünkü Allah Teâlâ bu âlemde her şeyin, her hâdisenin meydana gelmesini birtakım sebeplerin ve çârelerin uygulanmasına bağlamıştır. Buna “tesbîb hikmeti” denir. Yani bir şeyin yaratılması, bir isteğin verilmesi, onunla ilgili sebeplerin meydana gelişinden sonra gerçekleşir diye Allah (cc), bir düzen koymuştur. O`nun âdeti hep bu şekilde devam etmektedir. Allah`ın (cc) âdetinde de değişiklik olmayacağından olumlu veya olumsuz işler için insanın sebeplere dikkat etmesi, kendine düşeni yerine getirmesi gerekmektedir. Örneğin Cenâb-ı Hak bir çocuğun olmasını, cinsel birliktelik sebebine bağlamıştır. Hazreti Meryem annemiz hariç Cenâb-ı Hakkın âdeti böyledir. Ben Cenâb-ı Hakka mütevekkilim bana kaç çocuk vermişse olur deyip eşiyle beraber olmayan kişinin hali elbette tevekkül değildir.

Sebeplere sarılmadan Allah`a güvenmeye tevekkül değil, “ittikâl” denir. Kelime, mânâsı itibariyle pasifliği anlatır ve bu, yerilen bir durumdur. Cenâb-ı Hak kitabı keriminde insana çalışmasını, ilim öğrenmesini, rızkını aramasını, düşmanlarına karşı güç hazırlamasını, bilmediğini bilene sormasını, işlerinde istişare etmesini, kendisine yakarmasını, dua etmesini, âdil olmasını, yani her şeyi en uygun şekilde yapması için metot ve yöntem bilmesini emretmektedir. Bundan sonra da neticeyi kendisine arz etmesini, tevekkül etmesini isteyerek tevekkül edenleri de sevdiğini buyurmaktadır. Bu iki durum arasındaki ince ayrım İslâmın ilk dönemlerinden beri tartışma konusu olmuştur. Tevekkül konusunun püf noktası burasıdır.

Konuyla ilgili İslâmi kaynakları taradığımızda tevekkülle ilgili âlimlerin ve Allah dostlarının bu püf noktayla ilgili çeşitli tanımlarına rastladık. Her âlim ve Allah dostu Hakka olan yakınlığına göre tanımlar yaptığına şahit olduk. Mesela bir Allah dostu tevekkülü; “çölde bir aslan sürüsünün kendisine saldırdığında kalbinde hiçbir korku oluşmuyorsa bu hale tevekkül denir” şeklinde tanımlamaktadır. Bu tanım İmamı Gazali Hazretlerinin de hoşuna gittiğini okuduğumuz eserlerinden anlıyoruz (Gazali, ihya-tevekkül bahsi). Burada insanın Hakka öyle bir güveninden bahsedilmektedir ki aslan sürüsü bile saldırsa, Cenâb-ı Hak kendisine ne murâd etmiş ise onun olacağı konusunda kalp tam mutmaindir. Neticenin değişmeyeceğinde katilik hissi vardır. Kalbine değişik bir korku gelmemektedir. Tevekkül böyle olmalıdır buyurmaktadırlar.

İmamı Gazali hazretleri “Her zâhid tevekkül sahibi olmayabilir ancak her mütevekkil aynı zamanda zâhiddir” buyurarak tevekkülü zühdden daha üst bir hâl olarak görmüşlerdir.

                    Hâce-i Hâcegân [15]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, s.1072.

[2] Ali Osman Tatlısu, Esmâü`l Hüsnâ Şerhi, s.147.

[3] Nisâ 4/81, Ahzâb 33/3.

[4] Dînî Terimler Sözlüğü, c. II, s.263.

[5] Tevbe, 51.

[6] Furkan, 58.

[7] Şuarâ, 217.

[8] Ahzâb, 3.

[9] Ahzâb, 48.

[10] Nahl, 99.

[11] Yusuf, 67.

[12] Âl-i İmrân, 159.

[13] Tirmizî, Sıfatü’l-Kıyâme 60.

[14] Dînî Terimler Sözlüğü,  c. II, s.263.

[15] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası.

d. Hâcegân Yolunun Hizmet Anlayışı

d. Hizmet Anlayışı ve Hizmet Alanı Sorunu

Hizmet denilince akla ilk olarak kişinin Allah (cc) için, din uğruna var gücüyle çalışması gelmektedir. Tüm emek ve mesaisini Allah (cc) rızası için Kur’an okutmaya ayıran, bir şeyhin yanında onun işine gücüne yardımcı olan veya cemaatin dini işleriyle meşgul olan kişilerin yaptıkları şeyler gibi. Ancak hizmet kavramı bu kadar basit ve kısır anlaşılmamalıdır. İnsanın nerede kullanıldığı önemlidir. Kişinin istidadı, kabiliyeti ve insanlığın ihtiyacı hizmette önem arz eder. Kişinin neye istidadı varsa o yol Cenâb-ı Hak tarafından o insana açılmaktadır. Cenâb-ı Hakkın insana bahşettiği meziyet ve kabiliyetleri yine O’nun (cc) rızası doğrultusunda insanlığın faydasına sunması işine genel olarak “hizmet” denilmektedir. Bu maksatlarla yapılan hizmet Hakka atılmış bir adım olarak değerlendirilecek ve bundan sonra Cenâb-ı Haktan belki bire sayısız adımla karşılık görecektir. Böylelikle Hakkın arzu ettiği noktaya doğru bir gidiş olacak ve o noktada bir buluşma bir manevi alışveriş gerçekleşecektir.

Bu sebeple kişiye Cenâb-ı Hak tarafından vazife olarak ne verildiği kuşkusuz önemlidir. Ancak verilen vazifenin mahiyeti kadar o vazifenin istenen gibi içinin doldurularak yapılması da vazife kadar önemlidir. Mekke’de, Kâbe’de hacılara su dağıtmakla görevlendirilen kişi ile hiç bilinmeyen bir yerde Cenâb-ı Hakkın takdir ettiği bir işin yapılması arasında fark yoktur. Önemli olan vazifeye değil verene bakabilmek, vazifeyle ne murâd edildiğini anlayabilmek ve verilen vazifeyi layıkı veçhile yapabilmektir. Kâbe’de su dağıtan kişi, bu işle ne murâd edildiğini anlamış mı? Kendisiyle ne tür alışveriş yapılmak isteniyor bu bilinmiş mi? Bu biliş ve anlayış olmadıktan sonra ha Mekke’de durmuşsun ha tekkede ne fayda.

Bugün hizmet anlayışının ve hizmet alanlarının çok kısırlaştırıldığını görmekteyiz. Bu durum insanlık için önemli tehlikelerden birisidir. İlim denilince ayet, hadis, tefsir, fıkıh gibi dini ilimler akla gelmektedir. Hizmet denilince de Kur’an okumak, okutturmak; camiye cemaate, hatmeye, sohbete koşmak algılanmaktadır. Bunlar elbette kişinin gelişimi için önemli faaliyetlerdir. Ancak hizmet salt bu tür faaliyetler için çaba sarf etmek olarak algılandığında hem hizmet alanlarında bir daralma hem de bu faaliyetler içerisinde bulunan kişilerin ufuklarında bir kısırlık görülmektedir. Osmanlının son dönemlerinde, dini ilimler ile dünyevi ilimler birbirinden iyice ayrılmıştı. Tekkeye dünyevi ilimler sokulmaz olmuştu. Dünyevi ilimlerin tahsil edildiği yerlerde de dini ilimler yoktu. Bu ayrım had safhaya geldiğinde ne oldu biliyor musunuz? Cenâb-ı Hak, toptan cezalandırdı. Ne medrese ne tekke hiçbirisi kalmadı, tümü kapatıldı. Biz belki tekke ve zaviyelerin devlet veya din düşmanları tarafından kapatıldığını zannediyoruz. Oysa durum asliyette bizim bildiğimiz gibi değil. Dini ilimlerin tahsil edildiği tekkede, diğer ilimler küçümsendi, anlaşılamadı. Bunlarla meşgul olanlar dışlandı, dünya peşinde sanıldı. Din ile dünya birleştirilemedi, insanlığa yol olacak adımlar atılamadı. Sonuçta fatura yaş kuru denilmeden tüm insanlara kesildi.

Bu meseleyle ilgili Hâcegân yolunun büyüklerinden bir hak dostuyla yaşadığımız bir olayı aktarmak istiyorum. Bir gün İstanbul’un Eyüp ilçesinde metfun Küçük Hüseyin Efendi (ks) isminde bir Allah (cc) dostunun kabrini birlikte ziyarete gitmiştik. Küçük Hüseyin Efendinin (ks) hizmetlerinden bahis açıldı. Cenâb-ı Hakla olan hususi ilişkilerinden bahsediliyordu. Ayrıca Osmanlının son dönemleri ve cumhuriyetin ilk yılları anlatılıyordu. “Küçük Hüseyin Efendinin Cenâb-ı Hak nazarında öyle itibarı vardı ki ne istese Cenâb-ı Hak iki etmezdi” diye buyurulunca hayatım boyunca iyi ki sormuşum dediğim sorularımdan birisini araya sıkıştırmıştım.

“Efendim, madem Küçük Hüseyin Efendi (ks) bu kadar Hakkın yanında hatırlı birisi, o dönemde tekkelerin, hilafetin ve birçok dini iş ve hizmetlerin kaldırılışına neden seyirci kaldı?” Dedim.

Cevaben; “tekkelere kilidi küçük Hüseyin Efendinin bizzat kendisi vurdu” buyurdular. Nasıl olur da tekkeler, bir şeyh tarafından kapatılır diye içimizden sorular bitmek bilmedi. Ancak bu sorumuz epeyce uzun bir sohbete kapı açmıştı. Tüm sorularımıza cevaplar almıştık. Bu sohbete burada girmeyeceğim ancak özetle tekkelerde Cenâb-ı Hakkın kendisi yoktu. Oralara Allah’ın (cc) bahsi yerine dedikodu, gıybet girdi, cehalet girdi. İnsanlığa yol olabilecek fikir ve ameller kalktı. Kısır çekişmeler ve rızaya muhalif işler çoğaldı. Küçük Hüseyin Efendi (ks), bu durumu zaten görüyordu ve tekkeleri terk etmişti. Kapısına manevi kilidi, zamanın büyüğü Küçük Hüseyin Efendi (ks) zaten vurmuştu. Zahir kilidi de Allah’ın emriyle zamanın görevli zabıtası vurdu, buyurdular.

Bunlardan niçin bahsediyoruz? Çünkü bugün de aynı tehlikenin varlığı söz konusudur. Hizmet deyince hâlâ mezkûr hastalıklı anlayışların yer yer hâkim olduğu, bu kısır anlayışta ısrar edenlerin gün be gün eridikleri, kalan bir avuç insanın da daha radikalleştikleri, şekil ve şemaile düştükleri, bu kısır anlayışı yıkıp ufuk açan grup veya cemaatlerin, insanlığın umudu olduğu, eksik ve kusurlarına rağmen Cenâb-ı Hakkın desteğinin onların yanında olduğunu görmekteyiz.  Yine bugüne baktığımızda cami ve cemaat köşelerine sıkışan, ne olduğu belli olmayan ama din adamı kisvesine bürünen kimi zevatın, holdinglerini büyütme çabasına hizmet diyerek, hizmetlerini genişletmek adına her tür güç odaklarıyla ilişkiye girdikleri ve bu yolla makam, mevki veya menfaat ele geçirmeye çalıştıkları veya bu işbirlikleri sayesinde menfaat kulübü haline geldikleri görülmektedir. Bugünün hastalıklı bir diğer hizmet şeklinin ise ev ile tekke, medrese veya cemaat evi arasına sıkışan hizmetlerin, sosyal mecra illüzyonu üzerinden, beğeni hastalığına duçar bir şekilde, yapılıyormuş gibi görünerek, sanal iş ve işlemlere girişildiğine şahit olmaktayız. Biz bu tür din adamı, şeyh, mürşid hatta gavs olduğunu iddia eden, içi boş ritüellerden öteye geçmeyen hizmet anlayışlarına karşıyız.

Hizmet anlayışında alan sorunlarından bir diğeri de kâmil insanın tekkede, cami veya cemaat binasında olur anlayışıdır. Kâmil insanın camisi, tekkesi, kışlası, dairesi olmaz. Öğretmen ise bulunduğu yerde, asker ise kışlasında, memursa dairesinde hem kendi noksanlarıyla uğraşır, hem de çevresindeki insanlarla ilişki kurarak Hakka ve hakikate ayna olur. Tıpkı Hâcegân yolunun, subay olan imam Efendisi (ks)(Osman Bedreddin Erzurumi), hakimlik yapan Mustafa Tâki Efendisi (ks), öğretmenlik yapan Musa Kazım Efendisi (ks), çömlekçilik yapan Emir Külali (ks), İnşaat ustası olan Abdullahi Nehri (ks) gibi. Herkes işi gücü bırakıp tekke hizmetine girmeli orada yetişmeli şeklinde bir anlayış kısır bir anlayıştır. Osmanlının son dönem tekkelerinin ve cumhuriyet dönemi çoğunluk tasavvuf anlayışıdır. Ve neticesi hüsrandır.

Haşa ki Cenâb-ı Hak bu dünyadan el mi çekmiştir. Her şey onun iradesi ile gerçekleşmektedir. Bir Allah (cc) dostu buyurmuştu. Bir belediyeye çöpçü alınacaksa bu husus özel olarak Cenâb-ı Hakkın iradesi ve izniyle tüm dosyalar incelenerek alınmaktadır. Bizim alt seviye diye gördüğümüz bir çöpçü için bile Cenâb-ı Hakkın müthiş ihtimamı var. Ya diğer zahir görevleri bir düşünün. Buralar tesadüfen mi oluşturuluyor. Elbette tesadüf değil. Kim çalışıyor kim hakediyorsa ona veriliyor. Buralara tesadüf gözüyle bakan, buralarda Cenâb-ı Hakkın parmağını görmeyen kaybeder. Biz bilemediğimiz gibi Cenâb-ı Hakkın iradesi de böyle diyemiyoruz. Öyleyse zahirin kim tarafından ve hangi hikmetle dizayn edildiği unutulmamalı. Bu sebeple Cenâb-ı Hakkın işlerine karışmak ve habire kuru kuruya eleştiri yapmak yerine gerçek rıza için kapsam alanımıza bakarak ve çok çalışarak neler yapabilirizin derdine düşülmelidir. Her alanın sahibinin Allah (cc) olduğu ve her işini bir hikmete tabi olarak yürüttüğü, işleri adettullah gereği çalışana tevdi ettiği, herkesin bir imtihan içerisinde olduğu unutulmamalı ve had (sınır) bilinmelidir. Hizmet ve faaliyetler bu anlayış dairesinde icra edilmelidir.

Bir Şeyhin Rüyası

Bir şeyhin rüyası isimli ilginç yaşanmış bir hatıratı anlatan kitabı bir ev sohbetinde mütalaa ediyorduk. Kitap, ismi gibi bir şeyhin rüyasını anlatmaktaydı. Osmanlının yıkılışı ve Cumhuriyetin ilk dönemlerinden bahsedilmekteydi. Bu dönemde yaşanılan sıkıntılar aktarılmaktaydı. Kötü gidişata dur demek isteyen bir şeyhin rüyası kitabın konusunu oluşturmaktaydı. Bu şeyh, zamanında yaşayan tüm Âlim ve Meşayıhı özel bir mekâna, memleketin kötü gidişatına dur denilmek maksadıyla davet eder. Toplantının amacı açıklanır. Kimin Allah (cc) nazarında ne nazı varsa eller açılacak, dua edilecek ve özellikle lider konumundaki bazı azgın kişilere karşı Cenâb-ı Hakkın “Kahhar” ismi şerifiyle kahrı istenecek ve bu kötü gidişata dur denmek istenecektir. Bu işleri organize eden şeyh, imam tayin edilir. Dualar, zikirler, yakarışlar, ağlayışlar başlar. Gece geç saatlere kadar Cenâb-ı Hakka niyaz edilir. Bu organizeyi yapan şeyhte yorgunluğun da etkisiyle kısa bir uyku hali olur ve bir rüya görür. Rüyasında tüm dünya taksim edilmektedir. Bu taksimatı Cenâb-ı Peygamber ﷺ yapmaktadır. Sıra Türkiye’ye gelir, şeyh efendi heyecanlanır ve bu taksimatta Türkiye’nin kendilerine verileceğini bekler. Ancak Peygamber Efendimiz ﷺ Trakya tarafında duran ve sırtı kendisine dönük Mustafa Kemal isimli bir askere Türkiye’yi teslim eder. Türkiye yeşillik içerisindedir ancak etrafı yarım duvarla örülü ve ateş çemberi içerisindedir. Şeyh efendi uyanır uyanmaz bu rüyayı tüm Âlim ve Allah (cc) dostlarına anlatır. İttifakla Osmanlının yıkılışı ve yeni Türkiye’nin kuruluşunun Allah’ın (cc) izni ve Efendimizin ﷺ emriyle olduğu kanaatine varılır. Bu gidişatın aksine yapılacak bir şeyin olmadığı anlaşılır ve tüm beddua ve yakarıştan vazgeçilir. Olan olmuş, karar alınmış, ümmete bir ceza kesilmiştir. Bu cezadan doğan hayır ise yeni bir Devletin zuhuruna müsaade edilmesidir.

Bu rüya ve olanlar o dönemde yaşanmış gerçeklerdir. Bu yaşanan olaylardan çıkarılacak çok dersler vardır. Allah (cc) kimsenin tekelinde değildir. Allah kimseye mecbur, mahkûm değildir. İşini herkesle görür. Siz gereğini, rızaya uygununu yapmaz iseniz, imtihan gereği adetullah cereyan eder. Allah (cc) içimizdeki ahmaklar yüzünden bizi cezalandırmasın demekten başka gönlümüze bir şey gelmiyor…

Öncelikle işi tersine döndürecek hareket, celalinden cemaline kaçmak. Onun dostları mesabesindeki Hakkın avukatlarından tiyo almak. İlahi şaşmaz mahkemeye düşmeden önce muhakeme olmak. Celaline mazhar olacak iş ve işlemlerden uzak durmak, zamanın cemale müstahak amelini veya zamanın hastalıklarını iyi tespit etmek. Duruma göre harekete geçmek elzemdir. Bugün birçok hizmet alanları Cenabı Hakkın celalini üzerimize çekecek bir çok muzır iş ve işlemlerle veya muzır adamlarla doludur. Bu durumun sebepleri iyi irdelenmeli ve bir daha aynı hatalara düşülmemelidir. Ehil olmayan kişiler tarafından doldurulan hizmet alanlarına geçiş için ciddi gayret ve mücadele gerekmektedir. Yoksa cami ve cemaat evlerinde oturarak Hakka niyazla bir şey değişmemektedir. Hizmet alanları hak edilmelidir. Ciddi gayretler ve terler dökülmelidir. Cenâb-ı Hakkın bu ciddi gayret ve çalışma sonucu verdiği hizmet alanı yerli yerinde kullanılmalıdır. Bu hizmet alanı, idari görevler olabileceği gibi belki bir polislik mesleği şeklinde zuhur edebilir ve bir hırsızın kovalanması görevi kendisine verilmiş olabilir. Bugün rahat köşemizde tesbihimizi çekiyorsak birçok dini kolaylıklar varsa ibadet aşkı ile vazifesini doğru yapan insanlar sayesinde olduğu unutulmamalıdır. Biz hırsız kovalamayı hizmet olarak görmediğimiz vakit birileri buralara geçerek hırsız yerine bizleri kovalayıp evlerimize mahkûm etmişlerdi, unutmayalım.

Hâcegânın büyüklerinden Ali Haydar Efendinin, Adnan Menderes için sarf ettiği ve hizmet anlayışını ortaya koyması bakımından çok önemli gördüğümüz sözlerinden bahsetmek istiyoruz.  Ali Haydar efendi;  Menderesin o zamanki mecliste Allah için sarf ettiği küçük bir gayretin bile kendilerinin sabahlara kadar ki ibadetlerinden, zikirlerinden veya yüzlerce cami ve cemaat hizmetlerinizden daha üstün olduğunu belirterek bugün her arapça okunan ezanın sevabından hisseyab olduğunu ifade etmişlerdir.

Bu örneklerden hareketle, çoğumuzda yer alan mevcut kısır hizmet anlayışı terk edilmelidir. Dini ile dünyasını ayıran değil birleyen hizmet anlayışına ihtiyaç vardır. Allah (cc) yalnızca camide ve tekkede anlayışıyla Allah’ımızı ve Peygamberimizi camiye ve tekkeye hapsettiğimizin farkında mıyız?  Kendimiz tekke civarında oturmakla kurtulmuş, diğer insanları helak olmuş tarzı anlayışsızlığımızın farkında mıyız?

Hizmet anlayışındaki maksat, rıza-ı ilahinin tahsilidir. Kişi bu rızayı ötelerin ötesinde, sanal âlemlerde değil de zahirde önüne konan hayat sahasında aramalıdır. Cenâb-ı Hak, zahirde ne görev vermiş ise o görevi Hakkın rızası doğrultusunda var gücüyle, ibadet aşkıyla ve kendi rahatını kardeşinin rahatına tercih ederek yapmalıdır. Verilen vazifenin ne olduğunun önemi yoktur. Bu annelik, babalık, evlatlık gibi ailevi vazifeler olabileceği gibi susuz köpeğe su verilmesi veya bir din kardeşinin yaralarının sarılması işine koşulması şeklinde cereyan eden sosyal bir rol de olabilir. Yine kişinin iş meşguliyeti şeklinde tezahür eden çöpçülük olacağı gibi esnaflık, polislik, öğretmenlik, kaymakamlık da olabilir. Her insan kendi hayat sahasında icra ettiği rolünün fıkhını, başkalarından daha iyi bilmelidir. Bu sebeple kalbinde rıza konusunda tam bir sabitlik olmalı ve başkalarının indi değerlendirmelerine geçit vermemelidir. Tek korkusu olmalıdır, oda Hakkı hoşnut edememe korkusu.

Sonuç olarak; kendisini iki yönde teçhiz etmiş, hem dine, hem de dünyaya vakıf, hem dinin, hem de dünyanın içinde yaşayan “zülcenaheyn” diye tabir edilen “çift kanatlı-çift yönlü” insanlara ihtiyaç vardır. Dini bilmeyen zahir güç, ya dini reddederek dinin emirlerine muhalefet etmekte veya dine tabi oluyorum diye gerçek dinden bihaber din adamlarının oyuncağı haline gelmektedir. Bu iki durum bugünün çok ciddi sorunlarından birisidir. Birçok meselenin çözümü burada yatmaktadır. Dünyayı bilmeyen din adamları ve dini bilmeyen dünya adamları. Din adamlarında dünya eksik, dünya adamlarında da din eksik…

Bugün hizmet adına yapılacak en önemli iş; kendisini iki yönde geliştirmiş, hem dine, hem de dünyaya vakıf, hem dinin, hem de dünyanın içinde yaşayan “zülcenaheyn” diye tabir edilen “çift kanatlı-çift yönlü” nakısiyeti sebebiyle başkaları önünde eğilme ihtiyacı hissetmeyen gerçek Allah (cc) adamları yetiştirmektir. Bu Allah (cc) adamları hem kendi alanının en iyi bileni, hem de Allah’ı (cc) en iyi bilen olmalıdır. Hakkı iyi bilen işçi, Hakkı iyi bilen çöpçü, Hakkı iyi bilen esnaf veya idareci misali.

                   Hâce-i Hâcegân [1]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

c. En Büyük Hizmet; Tebliğ (Buluğa Erme) ve İrşaddır (Buluğa Erdirme).

İnsanın yetiştirilmesi hizmeti, hizmetlerin en büyüğüdür. Zira “Bir insanın kurtuluşuna vesile olmak, âlemin kurtuluşuna vesile olmak gibidir[1]” buyrulmaktadır. Bugün çevre dernekleri ve hayvan sever derneklerinin ilginç mücadelelerine şahit olmaktayız. Buzullara sıkışan bir balina için tüm maddi imkânlar seferber edilebiliyor. Helikopterler, vinçler, saatlerce canlı yayınlar, tüm insanlık bir hayvanın kurtuluşu için çırpınıyor adeta. Yine başıboş köpeklerin uyutulmaması (itlaf) için verilen ibretlik mücadeleleri hayretle izliyoruz. Bir hayvanın kurtuluşu için bu kadar içten sarf edilen çabayı görünce insan hayrete düşüyor. Öte taraftan aynı insanların Filistin’de, orta doğuda, Afrika’da hatta kendi içlerinde, kendilerinden olmayan insanların canlı yayınlarda öldürülüşlerine hiç tepki yok. Bu nasıl oluyor diye sormadan edemiyor insan. Nasıl bir insan ki bir hayvanın kurtuluşu için çırpınırken bir insanın öldürülüşüne tepkisiz kalıyor. İnsan, doğal olarak canlı bir varlığın öldürülmesine karşıdır. İşte insan, çevresi tarafından böyle canavarlaştırılabilmektedir.  Bu insan bu şekilde irşad ediliyor. Yahudi bir aileden gelen çocuğa anne ve babası ve kendi din adamları bu insanlar hayvanlardan daha aşağıdır. Bunların öldürülmesini dinimiz, haşa ki Allah (cc) emrediyor diyor. Masum yaratılış duyguları değiştiriliyor. İşte bu sebeple insanın yetiştirilmesi (irşadı) önemlidir.

İnsanı eğitmek için eğitilmiş olmak gereklidir. Cenâb-ı Peygamber ﷺ;  “beni Rabbim terbiye etti[2]” buyurmaktadır. Demek ki gerçek eğitimci gerçek tebliğci ve irşad edici Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisidir. Numune insan sevgili peygamberimiz ﷺ Cenâb-ı Hakkın tornasından çıkmış gerçek bir öğretmen, tebliğci ve irşad olmuş kişidir. Hani başta da belirtmiştik; hizmeti almayan hizmet edemez. Cenâb-ı Peygamber efendimiz de ﷺ hizmet etmeyi Cenâb-ı Haktan öğrenmiştir. İnsan nasıl terbiye edilir sözünün cevabı burada yatmaktadır.

Hâcegân büyükleri, insan yetiştirme yolunda hizmete seçilmiş insanın (insanı kâmilin) bidayetten nihayete, aşama aşama neler yaşadığını bizlere aktarırken en iç burkan aşamasının insanın Hakka vuslatından sonra o birlikteliği bırakıp insana hizmet için yeryüzüne dönmesi olduğunu belirtmişlerdir. Düşünün, bir hayat boyu yanıp yakıldığınız bir sevgiliye kavuşuyorsunuz, birlikte yaşama hayalleri kuruyorsunuz ancak geride kalan Allah’ın (cc) i’yallerini düşünerek yüreğiniz yaka yıkıla geri dönüyorsunuz. Ne için? İnsana hizmet için. Bu bölümü Hâcegânın büyüklerinden bir daha dinlemeye güç yetirebilir miydim bilemiyorum. Hani yanık sesli hak âşıkları var. Biz bu kişileri Hakka vuslat edememiş bu sebeple bağrı yanık âşıklar zannederiz. Oysa bu zaatlar; Hakka vuslat edip kendi iradeleri ile hizmet için dünyaya geri dönmüş ve Cenâb-ı Hak ile yaşadıkları o vuslat deminin neşvesi ve ayrılık ateşinin harı ile her an o demi mırıldayan kişilerdir.

Hâcegân pirleri, evliyanın derece derece olduğunu buyururlar. Birçok evliyanın Hakka vuslat ettiğini, ancak vuslattan sonra bir daha Cenâb-ı Haktan ayrılmadığını, insan içine çıkmadığını, yakaladığı manevi zevkten ayrılamadığını beyan ederler. Bu aşamadan sonra kâmil insan, aklı ile Cenâb-ı Hakkın muradını iyi algılayarak kendisinden vazgeçer ve gerçek rızanın Cenâb-ı Hakkın i’yali mesabesinde bulunan insanlara hizmet etmek, onları Cenâb-ı Hakka götürerek yaşadığı demi diğer insanlara da yaşatmak olduğunu bilir. Bu gayeyle vuslattan sonra içi yana yana toplum içine döner. Gerçek kemâl buradadır. Kim olsa sevgilisiyle beraber yaşam sürmek ister. Hakka vuslattan sonra kim dönmek ister ki. İşte hizmet vuslattan sonra başlar Hâcegân yolunda… Tam kavuştum derken hizmet uğruna başlar ayrılık… Başlar hasret… Bu dünyada kavuşmak diye bir şeyin olmadığı anlaşılır…

“Gerçek kemâl vuslattan sonra hizmet için geri dönebilmektir” Bu söz duvarlara kazınacak bir sözdür. Vuslatta devamlı kalmak aslında bir nakısıyettir. Ben merkezlidir. Ancak burada insanın aklı devre dışı kalmaktadır. Kişi ben bundan böyle sevdiğimle beraber yaşayacağım. Gerisi beni ilgilendirmez diyebilir. Bu aşamada Cenâb-ı Hakkın bir müdahalesi olmaz. Ancak irşada ehil insan bu aşamada bile aklını yitirmez. Aşkını, sevdasını, duygusunu neyi varsa devre dışı bırakır ve Cenâb-ı Hakkın asıl muradını okur. Hizmete koşar. Zahirini halkın içine atar ancak vuslattaki demden taviz vermez. Kendisi hep vuslat halindedir. Çevresindeki insanları da hep o deme, vuslata teşvik eder.

Cenab-ı Peygamberi ﷺ, bizzat terbiye eden Cenab-ı Hak (cc) vuslattan sonra insanlığa bir nur olarak hizmete göndermiştir. Efendimizde ﷺ aldığı terbiyeyi bizzat insanlığa Haktan aldığı gibi aktarmıştır.

Bugün Peygamber ﷺ öldü diyenler için gerçekten çok üzgünüz. Mürebbileri ölmüş insanlar için ne denebilir veya ne yapılabilir ki? Kendi peygamberini öldürene bir daha nasıl öğretmen beğendirilebilir ki. Zaten kimseyi beğenmedikleri için hiçbir eğitici ve irşad ediciye ihtiyaç yok demektedirler. Oysa Hâcegân anlayışında Cenâb-ı Peygamber ﷺ Cenâb-ı Haktan aldığı terbiyeyi, hizmet anlayışını, aynısıyla ashabına, ashabından da Âlim, kâmil, sahih mirasçılarına aktararak bugüne kadar gelmiştir. Kendisi canlı ve diri olduğu gibi hizmeti de bugün canlı ve diridir. Bu nebevi hizmet, bugün devam ettiği gibi kıyamete kadar da devam edecektir.

İşte insanı yetiştirme çalışmasına kimi cemaatler hizmet demiş, kimi cemaatler irşad demişlerdir. Özde hizmetin ve irşadın temeli aynıdır. Tasavvuf meşrebi daha çok irşad kelimesini tercih etmiştir. İrşad faaliyetine hizmet demişlerdir. İrşad faaliyetini yapabilme gücüne sahip kişilere mürşidi kâmil denmiştir. Tasavvufi kavramlarda daha çok hizmetin esasının insan üzerine inşa edildiği görülmektedir. Zira İnsan irşad edilir. Hayvan irşad edilmez, bitkiler irşad olmaz. Bu sebeple irşad kavramında sapmalar yaşanmamıştır. Ancak hizmet kavramında, eksenin insan olması hususunda bazı sapmaların olduğu görülmektedir.

Bugün kimi cemaatlerce hizmet denilince “Kur’an kursu açmak”, “okul, medrese yaptırmak” “cami yaptırmak” gibi algılamaların olduğu, eksenlerin insan yerine binalar üzerine inşa edildiği görülmektedir. Hizmetin devamlılığı için daha çok okul yaptırılmalı deyip tüm emek ve mesailerin bir bina uğranı zayi edilmesi, Kur’an Kursu yapacağız diye nice insanların katledilmesi ayrıca konuşulması gereken konulardır. Tasavvuf erbabı bu meseleyi bir balinayı kurtarmak için çırpınan insanın, bir insanın katli karşısındaki duyarsız tutumuna benzetir. Hiçbir dünyalık meta, insan için kıymete haiz değildir. Bu manada okul, cami ve Kur’an kursları bizim için de çok önem arz eden müesseselerdir. Ancak bu müesseseler insandan kıymetli, mükerrem değildir. İnsana hizmet için bir araçtır. Yer geldi mi bir insanın kurtuluşu için binlerce okul, cami veya benzer bina yıktırılabilir. Ancak bugün bir bina için para toplayacağız diye kaç insanı dinden soğuttuk, kaç insanın ölümüne sebep olduk. Bunun muhasebesini sizin vicdanlarınıza arz ediyorum.

Bu manada hizmetimizi büyüteceğiz diye, diyar diyar gezen ve çırpınan insanların bu hassasiyette olması gerektiği, tüm emek ve gayretin önce kendi nefslerinin kurtuluşu için ardından tâlim ve tatbikle elde ettikleri bu hayat ve hakikat suyunu ömrü boyunca susuz kalmış birisine nasıl ulaştırmanın derdine düşmesi gerektiği unutulmamalıdır. Hâcegân anlayışı bu temel esasa dayandığından bu tarz bina ve inşaat gailelerine girmemişler, bina ve inşaat peşine ve derdine düşmemişlerdir. Okullarını ve camilerini seyyar yapmışlardır. Nereye gitmişlerse kolayca taşımışlar, okulları, Kur’an kursları, dergâhları gönülleri olmuştur. Böyle olunca onu Haktan gayri kimse kapatamamış, yıkamamıştır. Bu sebeple bu manevi okullar bugün olduğu gibi kıyamete kadar da Allah (cc) ın izni bereketiyle açık olacaktır.

Bugün insanlığın içerisinde bulunduğu yangın çok büyüktür. Böyle bir yangında insanın elinde ne varsa yangına müdahalesi farzdır. Elindeki bir bardak suyu yanan bölgeye atmalıdır. Emri bil maruf ve tebliğ anlayışımız budur. Ancak bu yangın öyle bizim elimizdekilerle sönecek gibi değildir. Öyle ki ta bizim içimize kadar sıçramış ailemize ve bize kadar ulaşmış haberimiz yok. Başka yangına koşmaktan kendi yanan yerimizi göremiyoruz. Bu yangını söndürmek için bir yangın söndürme ekibine ihtiyaç vardır. Onlarla bağlantılı olmak, itfaiye hortumu alıp bir musluğa bağlayarak o suyla önce kendi yangınımıza sonra en yakın çevremizdeki yangına müdahale etmek gereklidir.

Bu manada Hâcegân büyüklerinin hizmet anlayışları farklılık arz eder.  Hâcegân yolunun hizmet anlayışı, tâlim, tatbik ve tebliğden ibarettir. Kişi önce bir kâmil insanın yanında tâlim etmeli, tâlim ettiği, öğrendiği şeyleri önce kendi nefsinde tatbik etmeli ondan sonra yaşadığı şeyleri tebliğ etmelidir. Tebliğ nihai sonuç olarak görülür. Tebliğ için önceden halledilmesi gerekenler olduğunu bilir. Tebliğe, İslâmı başkalarına lafla anlatmak meselesi olarak bakmaz. Örneğimizdeki gibi başka yangınlar peşinde koşmaz. Tebliği, kendisini olgunlaştırma hareketi olarak görür. Tâlim ettiklerini önce kendi nefsine tebliğ eder. Bu nasihati dinleyerek tatbik eder. Kendisinden Hakkın kokusu yayılınca bu kokuya insanlar gelir. Bu gelişte insanlarla kişi arasında olan manevi alışverişe tebliğ denilir. Yoksa boş bir insanın tın tın, yaşamadığı, kendisinde tatbik etmediği bir şeyi başkasına anlatması nasıl tebliğ olabilir ki. Zaten tebliğ buluğ kökünden gelir. Buluğa ermek demektir. Kişinin kendisini buluğa erdirmesine başka bir anlatımla olgunlaştırma hareketine tebliğ denir.

Bu tarz bir olgunlaşma olmadan nasıl tebliğ hareketi olmaz ise aynı durum hizmet içinde geçerlidir. Hizmette de bir olgunlaşma ve olgunlaştırma hareketi vardır. Efendimiz ﷺ, bizzat Cenâb-ı Hak tarafından terbiye edilmiş olgunlaştırılmıştır. Ve hizmetine öyle başlamıştır. Öyleyse gerçek hizmet eri için önce bu terbiyeye ve irşada gerek vardır.

Hâcegânın büyüklerinden İmam Efendi [3] (ks), her insanın bu manada irşada (eğitime) ihtiyacını farz olarak görür. Buyururlar ki; “Nasıl ki namaz kılmak için abdest şart ve farz ise kâmil insan olmak için de bir terbiye altına girmek, bir öğretmene, bir mürşidi kâmile ihtiyaç duymak ve onu aramak farzdır”  

Cenâb-ı Hakka vuslat etmiş, tüm aşamaları yaşayarak geçmiş, Cenâb-ı Hakka vuslattan sonra gerçek kemâlin “insana hizmet” olduğunu anlamış insanı kâmile mülaki olmak. Onunla iki dakika sohbetleşmek… onun yolundan yürümek… büyük vuslatı ve hizmet için geri dönmeyi onun şahsında yaşamak…

Tasavvuf en kese tarifle Cenâb-ı Hakla birlikte yaşama sanatıdır. Bu sanat ancak insanı kâmil vasıtasıyla öğrenilebilir ve öğretilebilir. Ustasız sanat olmaz. Bu öğrenme ve öğretme işi, İnsanları Hakka götürme işi, dünyadaki en kutsal işlerdendir. Bir insanı gerçek sahibine götürme çabası… Onun kurtuluşuna vesile olabilme gayreti… Kaybolmuş kuzunun annesine götürülmesi misali…

Öyleyse en büyük hizmet bu amaç uğrunda sarf edilen; tebliğ (buluğa erme) ve irşad (buluğa erdirme) hareketidir.

…..

Hülasâdır insan bu kevn-i âlemin,
Hazreti insandır gaye-i kelâmı kadimin,
İnsanı hazret yapan tohumudur kâmilin,
Hâce-i Hâcegândır, dostu yâr besti yâr [4].

…..

                   Hâce-i Hâcegân [5]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Buhari, 7/3468, Müslim, 2406/34

[2] Süyûtî, el-Câmiu’s-Sağîr, c.I, s.12.

[3] İmam Efendi: Osman Bedruddin ERZURUMİ Hazretleridir (k.s) (1858-1922); Hâcegân büyüklerinden Mahmut Samini Hazretlerinin halifesi olup, Osmanlıda Tabur imamlığı görevi yürütmüş, subaylıktan emekli olmuştur. Eserleri, orduda subaylık yapan dinleyicilerinin el notlarından oluşturulmuştur. En meşhur eseri, “Gülzar-ı Samini Sohbetler” eseridir. “İmam Efendi” ismiyle maruftur. Elazığ Harput’ta metfundur.

[4] Hâce-i Hâcegân‘ın; “Bestiyar” isimli şiirinden

[5] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

Hizmet (خدمت) kelimesinin aslı Arapça olup “hademe” “خدم” “hizmet etti” fiilinin mastarıdır [1]. Kelime anlamı; birisinin bir işini görmek, ona yardım etmek, ihtiyacını gidermek, kulluk, görev gibi manalarda kullanılmaktadır[2]. Türkçede hizmet edene “hizmetçi-hizmetkâr” denilmektedir. Yine Osmanlı sultanları kendilerini “hadimul haremeyn” “haremin hizmetçisi” olarak tanıtmışlardır.  İslâm tarihine bakıldığında “İslâmın hizmetkârı” tabirini daha çok Türklerin ortaya koyduğu ve bu kelimeyi İslâmi kavram haline getirdikleri görülmektedir.

İslâmi kaynaklarda “hizmet” kavramı kurumsal olarak ele alınmamıştır. Fıkıh, tefsir veya hadis kitaplarına baktığınızda böyle bir konu başlığı bulamazsınız. Bu konu daha çok kulluk kavramı içerisinde yer alan ve “hizmet etmek” eylemini ifadeden öteye başkaca anlamlara sahip olmadığı görülmektedir. Bu sebeple kaynaklarda hizmet denilince daha çok Hakka layıkıyla yapılan kulluk akla gelmektedir. Malum olduğu üzere kullukta bireysel faaliyetler olduğu gibi toplumsal faaliyetler de vardır. Kullukta bireysel kurtuluş ön planda iken hizmette bireysel kurtuluş yanında toplumsal kurtuluş için çaba sarf etme vardır.

Tasavvufi terim olarak hizmet; rızayı ilahinin kazanılması için sarf edilen her türlü çabaya denilmektedir. Bu manada Allah için yoldan bir taşın kaldırılması, bir düşküne yardım edilmesi insanlığa hizmet iken diğer mahlûkata faydalı işlerin görülmesi de hizmet kapsamındadır. İslâm tarihinde konuya çok örnek bulunmaktadır. Susuz bir hayvana su veren kişinin bu hareketinin Cenâb-ı Hakkın hoşuna gitmesi, sarhoş birisinin yerden Kur’anı kerimin bir parçasını hürmeten alıp duvarın üstüne koyması gibi. Bu bireysel hareketler Hakkın hoşnutluğunun kazanılmasına vesile olunmuş örneklerden sadece birkaçıdır. Bu hareketlerin hepsini Hakka hizmet kapsamında değerlendirmek mümkündür. Ancak asıl hizmetin yaratılmışların en şereflisi olan insan için yapılan hizmet olduğu gözden kaçırılmamalıdır. İnsanın ve insanlığın dini ve dünyasının kurtuluşu için yapılan her fiil gerçek hizmet olarak değerlendirilmektedir.

Bu manada Hâcegân yolunda hizmet konusu çok önemlidir. İnsanları Allah’a, Allah’ı da insanlara sevdirmek adına yapılan her meşru faaliyet hizmet olarak tanımlanmaktadır. Burada hizmet ehlinin bir ayağının Hakta, diğer ayağının insanlar cephesinde olması gereklidir. Zira Cenâb-ı Haktan gafil insanların avukatı mesabesinde olan hizmet eri, bu durumda Allah ile olan ilişkisini devreye sokarak “bu insanları Allah’a (cc)” sevdirme gayretine girecektir. Yine insanlar içerisinde yaşayan bu hizmet eri örnek yaşantısı ile bu sefer “insanlara Allah’ı (cc)” sevdirme çabasında olacaktır.

Bu ehemmiyetli işi yapmak, hizmet eri olmak için insanın önce bir eğitimden geçilmesi gereklidir. Belli bir aşamadan sonra bu hizmete girişmelidir. İnsan önce hizmet almalıdır ki hizmeti görüp öğrensin ve tatbik etsin. Hâcegân yolunda hizmet için önce tâlim gereklidir. Sonra tâlim edilen şeyin tatbiki istenir. Ardından tebliğ ve irşadı da kapsayan hizmet gelir. Öyleyse hizmet bizim bildiğimiz gibi alelade bilmeden hemen yapılacak şey değildir. Hizmet için bir takım alt yapılar olmalıdır. Yoksa hizmet ediyoruz diye etrafı kırıp dökmeler başlar.

Hizmetin Şartları

Hizmette asıl amaç rızayı barinin tahsilidir. Hakkın hoşnutluğunun kazanılmasıdır. Bu rızanın nerede olduğu bilinmemektedir. Bu sebeple Kâinatta Cenâb-ı Hakla bağlantılı ne varsa bu rıza oradadır anlayışıyla insanın meseleye bakması gereklidir. Ancak insan Cenâb-ı Hakkın en keremli varlığı olduğu düşünüldüğünde insana hizmet üzerinde öncelikle durulması gereklidir.

Hemen belirtelim ki hizmet etmek bir marifet işidir. Herkes ev temizliği yapamaz. Bir temizlik anlayışının varlığı gereklidir. Bugün ticari hayatta hizmet sektörü denilen iş kolu bulunmaktadır. İşçilerin yer aldığı belli sanat veya mesleğin emekle icra edildiği iş kolu. İnşaat sektöründe sıvacılık yapacaksanız bu mesleğin inceliklerine vakıf olmak gerekecektir. “Ben her işten anların abi” mantığı ile hareket edildiğinde neticenin nereye vardığı malumdur. İş ele yüze bulaştırılıp, yarardan çok zarar verilmektedir. Demek ki hizmet için kişi bir takım eğitimler almadır. Bu eğitim sürecinde bir çıraklık dönemi, ardından kalfalık ve ustalık dönemleri olmalıdır.

Hakikatte hizmet etme duygusu vehbidir. Allah (cc) tarafından insana meccanen verilmiştir. Düşkün birisine yardım elinin uzatılması, yaralı bir hayvana müdahale edilip onun yarasının iyileştirilmesi çabası insanlığın ve merhametin gereğidir. Doğal olarak insanın içerisinde olan bir duygudur. Allah (cc) tarafından insana lütfedilmiştir.

İşte insanın, bu manevi donanımını dış dünyaya doğru ve faydalı aktarabilmesi için bir takım eğitimler alması gerekmektedir. Yaralı bir hayvanı nasıl tedavi edeceği hususu bir ilme tabidir. Bu ilmin tahsili gereklidir. İnsanın, hasta bir insanı iyileştirmesi için tıp ilmini bilmesi gereklidir. Bir kalp ameliyatı yapabilme kabiliyeti insana doğuştan verilmemiştir. Bu bir kuşun yuvasını yapması, bir örümceğin ağını örmesi kabiliyeti gibi değildir. Öyleyse insanın öze uygun hizmeti için eğitim görmesi şarttır.

Eğitimsiz de hizmet olur denilebilir. Ancak bu cümle asliyette doğru değildir. Dikkat edilirse İnsan, doğumundan itibaren bir eğitime ve hizmete tabi tutulmaktadır. Zahirde insanın ilk hizmeti annesi tarafından görülmektedir. İlk alınan eğitim “hizmet” tir.  İlk mürebbi annedir. Zahir seyru sulûk buradan başlar. Ancak hakikatte eğitimin ve hizmetin başlangıcı farklıdır. İnsan ilk eğitimini Cenâb-ı Haktan almıştır. İlk eğitim yine “hizmet” konusunda olmuştur. İnsan, yaratılma isteğiyle ve “ol” emriyle vücuda gelişinde ilk hizmetini almıştır. Bu hizmet ile eğitimi başlamıştır. Kendisine hizmet edildiği için de içi hizmet etme aşkı ile dolmuştur. Hizmet görerek büyüyen insanın iç âlemine bu hizmet etme ruhu adeta ilmek ilmek dokunmuştur. Hem de karşılıksız gördüğü hizmet karşısında, karşılıksız hizmet etme aşkı onun mayası olmuştur.

Tüm bu süreçlerden geçen insan, doğal olarak varlık sebebinin Hakka hizmet etmek olduğunu görür. Kişide bu bilinç doğuştan başlar ve gün be gün gelişip şekil alır. Bu şekil almada dış etkenler önemli rol alır. Bu durumu sevgili Peygamberimiz ﷺ; “Her doğan insan İslâm fıtratı üzerine doğar[3]” şeklinde ifade etmektedir. Hadisi şerifin devamında “daha sonra onu anne babası kendi dini üzerine yetiştirir” buyurmaktadır.

İnsanın içerisinde Hakka hizmet aşkı (kulluk) doğuştan gelir. Ancak çocuk bu hizmet edeceği şeyi zamanla değiştirebilir. Kişinin ailesi ve ortamı insanı değiştirebilir. Nefsini ve hevasını ilah edinen kişilerle beraber büyüyen insan o hizmet aşkını bu sefer nefsine, bencilliğine, hevasına kullanır. Aile ve bulunduğu ortamı malı veya parayı ilah edinmişse bu sefer insanın hizmeti mala veya paraya veya dünyaya olmaktadır. Bu aşamada kişi serbest bırakılmıştır. Kimi insanlar vardır ki cehennem gibi ortamda, bir gül gibi yetişmeyi becerebilmiş, kimi insanlar da peygamber oğlu olmasına rağmen Hakka hizmeti anlayamamıştır. Musa aleyhisselam firavunun sarayında ve kucağında yetişmesine rağmen Cenâb-ı Hakka sevgili bir kul olabilmiş, bunun yanında Nuh aleyhisselamın oğlu bir peygamber çocuğu olmasına rağmen Cenâb-ı Hakka isyan edip helak olmuştur.

Hadisi şeriften de anlaşılacağı üzere; genel olarak çevre faktörü kişinin yetişmesinde etkili olmaktadır. Çevre dediğimiz şey kişinin kendisinin dışında yer alan her şeydir. İnsanın yetiştirilmesine yön veren dış faktörler olumlu olabileceği gibi olumsuz faktörler de olabilir. İnsanı helake götüren Cenâb-ı Hakla bağlantısını koparan her şey olumsuz, İnsanın Hakla bağlantısını sağlayan her şey de olumlu faktörlerdir.

Bu manada insana hizmet konusunda, insanın Hakla bağlantısını sağlamaya yönelik en büyük dış faktör; İnsana yapılabilecek en güzel dış müdahale; tebliğ ve irşaddır. Bu faaliyet insanın kurtuluşuna vesile olabilecek en büyük hizmettir. Öyleyse en büyük, en yüce, en kutsal hizmet; tebliğ (bulûğa erme) ve irşaddır (bulûğa erdirme).

Peki, nedir bu en kutsal hizmet olan tebliğ ve irşad ?

                   Hâce-i Hâcegân [4]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Hizmet; Arapça’da “Hademe” “خدم” “Hizmet Etti” fiilinin masdarı olan “Hidmet”, “خدمت” kelimesinden gelmektedir. Hizmet; yapılan iş, görev, kulluk gibi manalara gelmektedir. Bkz: https://www.etimolojiturkce.com/kelime/hizmet, E.T.: 29.01.2023

[2] TDK, Hizmet: https://sozluk.gov.tr/, E.T: 29.01.2023

[3] Buhârî, Tefsîr, (Rûm) 2; Müslim, Kader, 22

[4] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

e. Zühdde Bulunan Hassas Denge

Zühd denilince hemen akla fakirlik gelmektedir. Hani maldan mülkten vazgeçmek, dünyadan el etek çekmek gibi. Zühd, böyle anlaşıldığı için bugün dünyadaki ve ülkemizdeki idare hayatında İslâmın ve müslümanların tam olarak söz sahibi olmadığını görmekteyiz.

Zühdde bulunan hassas dengenin oluşumu için Kâinatın Efendisinin ﷺ zaman zaman yaptığı balans ayarları vardır. Bu ayarlar aktarılmadan zühddeki bu denge iyi anlaşılamayacaktır. Sahabeden bazıları zühdü yaşamak için dünyadan el etek çekip, tamamen kendilerini dine ve ahirete vermek istediler. Dünyada hiçbir işle meşgul olmadılar. İş yapmadıkları gibi evlerine dahi gitmediler. Sürekli mescidde kendilerini ibadete verdiler. Kendilerine sorulduğunda yaptıklarının zühd olduğunu savundular. Bu sahabelerin hallerini gören Efendimiz ﷺ ; “Vucûdunun, nefsinin, hanımının, çocuğunun, arkadaşının ve Rabbinin senin üzerinde hakkı vardır. Her hak sâhibine hakkını ver.[1] ” buyurarak dengeli bir hayat sürmelerini emretmişlerdir. Ayrıca Allâh’tan en çok kendisinin korktuğunu, buna rağmen onların düşündüğü gibi bir hayâtı yaşamadığını hatırlatarak bu tarz yaşamı tasvip etmediklerini, müslümanın dünyâdan el etek çekmesinin uygun olmadığını, dâimî bir iş ve hizmet içinde bulunması gerektiğini belirtmişlerdir. Zaten Efendimizin ﷺ bizzat kendilerinin ticaretle meşgul olması, bunun yanında dünyevi diğer meselere de ilgisiz kalmayarak gerek siyasi, gerek ekonomik ve askeri alandaki faaliyetleri tüm ümmete örnektir. Zühdleri bu gibi işlerine mani olmadığı gibi dünya işlerinde de hep Hakkın rızasına uygun davranarak örnek bir insanın nasıl olacağı bizlere gösterilmiştir.

Allâh Resûlü’nün sâde, mütevâzi ve hatta yoksul bir hayâtı tercih etmesinin hikmetini iyi anlamak gerekir. Her şeyden evvel Resûl-i Ekrem ﷺ Efendimiz, şahsî hayâtında fakirliği tercih etmiş, eline geçen her şeyi dâvası ve ümmeti için cömertçe harcamıştır. Ayrıca onun zâhidâne hayâtı, toplum içerisinde hem zengin, hem de fakir insanlar için örnek teşkil etmiştir. Zîrâ zengin, varlık içerisinde nasıl zühd hayâtı yaşayacağını; fakir de yokluk ve imkânsızlıklara karşı nasıl sabır ve tahammül göstereceğini ondan öğrenecektir. Kaldı ki Efendimizin ﷺ; “Unutturan fakirlikle birlikte azdıran zenginlikten[2]” ümmetini sakındırması, yine “Asıl zenginliğin mal çokluğu ile değil de gönül zenginliği ile olduğunu”[3] belirten ifadeleri unutulmamalıdır. Duâlarında “Zenginlik ve fakirlik fitnesinin şerrinden Allâh’a sığınması [4]”mutlak anlamda fakirlik veya zenginliğin hayır ya da şer olmadığını göstermektedir.

Fakirlik veya zenginlik kişilerin konumlarına göre değerlendirilmelidir. Zîrâ İslâm tarihinde fukarâ-i sabirînle (sabır ehli fakirler), berâber ağniyâ-i şakirînden de (şükür ehli zenginler) övgüyle bahsedilmiştir. Demek ki övülen şey zenginlik veya fakirlik değildir. Fakir bir kişinin vereceği çok cüz’i bir sadaka neticesinde duyduğu haz ile zengin kişinin aynı miktarı vermesi neticesinde duyduğu haz farklı olacaktır. Fakir candan vereceği için miktar az da olsa duyulan haz yüksek olacak ancak nefsin direnci de bir o kadar güçlü olacaktır. Fakir kişinin bu malı verdiğinde kendisinde oluşan zühdü, zengin kişinin yakalaması için verilen miktarın “can yakacak” kadar çok olması gerekecektir.

Demek ki zahidliğin, fakirlik veya zenginlikle ilgisi yoktur. Kişi fakirliği veya zenginliği kendisine vereni görüp ona rıza gösterebiliyor mu? Bunların hepsi senden Ya Rabbi, diyebiliyor mu? Yani kendi elinde olana değilde Allah’ın (cc) elinde olana mı güveniyor. Zenginlikte şımarıyor mu? Yoksa fakirliğine üzülüyor mu? Buna bakılmalıdır. Zühdle ilgili ayeti kerime ve hadisi şerifte yer alan püf nokta burasıdır. Kişi Allah’ın (cc) elinde olana güveniyorsa bu sefer fakirliğin veya zenginliğin hiçbir önemi olmayacaktır. Kişinin gözünde varlıkla yokluk eşit olacaktır. Fakir, fakirliği için üzgünse ve geçim ve rızık endişesi taşıyorsa bu sefer Allah’a (cc) güvende zafiyet var demektir. Zengin malı ile şımarıksa, mala güveniyor ise bu sefer bu zenginlikte bir zafiyet vardır. Bugünlerde sıkça gündemde olan deprem ve doğal afetler hepimizin malumu. Dünyanın en zengini bile olsanız bir deprem veya tabi afet sonrası her şeyinizi kaybedebilirsiniz. Bir anda tüm zenginlik gidebilir. Hakkın elindekine güvenmek lazım arkadaşlar. İster devlet olsun, ister kişi olsun, varlığa veya yokluğa değil de Hakka güven tam olmalıdır. Bu duruma en güzel örnek yine Eyüp Aleyhisselamdır. Eyüp Aleyhisselamın tüm malları,  evlatları ve sağlığı kaybolmasına rağmen yalnızca ve yalnızca Allah’ın (cc) elinde olana güvendi ve neticede kazandı. Cenâb-ı Hak tüm mal varlığını ve çocuklarını geri verdi. Bu sefer Eyüp Aleyhisselam yine Hakkın verdiği mal ve mülke güvenmeyip Hakka teslimiyet gösterdi. Bu teslimiyet Cenâb-ı Hak tarafından beğenildi ve bu durumu Kur’an-ı keriminde zikrederek tüm insanlığa örnek gösterdi.

Zühdde, Allah’ın (cc) elinde olana güvenmek meselesi nefs ve feda (terk)  ile yakından bağlantılıdır. İnsanın kendi elinde olana değil de Allah’ın (cc) elinde olana güvene itiraz eden yegâne varlık nefsidir. Kişi nefse muhalefette güçlü olduğu oranda zühdü de güçlü olacak ve o oranda Hakka güveni de artacaktır. Bu sebeple Hakkın elindekine güvenin belli başlı işaretleri vardır. Kişi zengin ise zenginliğini dini uğruna kullanabilmiş mi? ona bakılır. Yine kişi fakir ise fakirliğine rağmen sabredebilmiş mi? Bunu haktan bilmiş mi? buna bakılır.

Nefse muhalefette zenginlik veya fakirlik arasında fark yoktur demiştik. Fakirin de zenginin de nefsi aynıdır. Örneğin bir milyon lirası olan zenginin, paranın yarısını hayra kullandığını veya iki gömleği olan fakirin gömleklerden birisini daha yoksul birisiyle paylaştığını düşünelim. Bu örneklerde nefsin kişilere karşı gösterdiği direnç aynı olacaktır. Zengine; “Bu kadar parayı vermene ne gerek vardı. Sen sadece zekâtı versen yeterdi. Bu parayla şöyle iş yapardın, çok kazanırdın, sonra daha çok hayır yapardın vs. vs”.   Fakirin nefsi de; “Sen zaten fakirsin, senden fakiri yok. Bak tek gömleğin kaldı. Ya üzerine bir şey dökülürse ne yaparsın. Üstüne giyemez isen camiye gidemezsin hayır işleyemezsin vs.”  diyecektir. Örnekte her iki insanın nefsinin kişiye uyguladığı muhalefet aynı şiddettedir. Bahsi geçen şeylerin parasal değerleri farklı olsa da kişilerin nefsi aynıdır. Aynı olan nefse kim muhalefet etmişse o kazanmıştır. Kim Allah’ın (cc) elinde olana güvenmişse o kazanmıştır. Allah (cc) için terkin sayısı ne kadar çoksa zühdde o kadar çok yaşanmış olacaktır.

İmamı Gazali hazretleri zühd ile ilgili olarak yaşadığı bir olayı anlatarak gerçek zühdün ve zahitliğin püf noktalarını bizlere aktarmışlardır. Zatın birisinin İbni Mübarek isimli birisine; “Ey zahid!” diye seslenmesi üzerine İbni Mübarek’in bu zaata; “Zahid Ömer bin Abdulazizdir (8. Emevi hükümdarı). Zira dünya ister istemez kendisine geldiği halde dünyayı terketti. Ben ise hangi şey hakkında (terk) zahidlik yaptım ki?” diye cevap verdiğini duyunca cevabın hoşuna gittiğini belirterek gerçek zühdün Allah (cc) için terkedilen şeyler oranında olabileceğini, terk edecek malın, şanın şöhretin vesairen yoksa nasıl zahid olunabilir, şeklindeki sorusuyla da zühd konusunda önemli bir hususa dikkat çekmek istemişlerdir.

Zühdde, “hakkın elinde olana kendi elinde olandan daha çok güvenmeye” en güzel örnek Hazreti Ebubekir (ra) efendimizdir. Başta da belirttiğimiz üzere Ebubekir efendimiz çok zengin olmasına rağmen zenginliği zühdüne zarar vermedi. Hatta zühdüne zühd katmasına sebep oldu. Bir gün Peygamber Efendimiz ﷺ bir sefere hazırlanırken hutbede, İslâm ordusunu sefere hazırlayamadığını, ümmetin çok fakir olduğunu, Allah (cc) için İslâm ordusuna yardım edecek var mı? Diye buyurduğunda, Hz.Ebubekir efendimiz (ra) hiç tereddüt etmeden ayağa kalkarak;

“Benden tüm teçhizatıyla ve su kırbalarıyla birlikte yüz deve Ya Rasulallah!” dedi. Peygamber Efendimiz ﷺ çok sevindi. Hutbede, başka yardım edecek var mı? Diye sordu.

Ebubekir efendimiz yine ayağa kalktı ve “Tüm techizatı ve su kırbalarıyla birlikte yüz deve daha” dedi. Yaklaşık bin kişilik İslâm ordunun yarısı teçhiz edilememişti. Durum çok vahimdi. Bu yüzden Efendimiz ﷺ, zorlanarak üçüncü kez başka yardım edecek var mı? Diye sordu.

Ebubekir efendimiz yine ayağa kalktı ve “Tüm teçhizatıyla birlikte 100 deve daha Ya Rasulallah” dedi. Toplamda tam teçhiz 300 deve hibe etmişti. Peygamber Efendimiz ﷺ minberden çok mutlu indi ve aleni olarak; “bundan sonra yaptıkları Ebubekire zarar vermez” ifadesinde bulundu. Artık siz bu ifadeyi nasıl değerlendirirseniz değerlendirin ben buraya girmeyeceğim.

İşte gerçek zahidlik bu olsa gerek. Kitaplarda zahidlik anlatılırken dünyalığın ahiret uğruna fedasından bahsedilir. Manevi bir ticarete işaret edilir. Bir şeyin, bir şey karşılığında satılması hadisesine zühd denilir. Ortada, kutsal şeyler uğruna sattığın, ortaya koyduğun bir bedel yoksa orada doğal olarak zühd de yoktur. Kişinin feda edeceği bir şeyi yoksa nasıl zahid olunabilir ki. Allah (cc) için terk edecek malın yok. Ama ben terk etmişim zaten desen, bu terk eden gibi olmaz. Dünyalık üstün makam ve şerefe sahip olmasına rağmen bunları gönlünde silip eriterek yüzünü Allah’a (cc) dönen ile hiçbir makama sahip olmayıp ben zaten bu haldeyim diyen insan arasında farklar vardır.

Aziz Mahmud Hüdayi hazretlerinin pazarda ciğer satması ile pazarda zaten limon satan birisinin ciğer satması arasında azim fark vardır. Birincisinde satılan nefstir. Diğerinde nefs alım satım konusu olmamıştır. Gerçek zühd için feda gereklidir. Ortada terk yoksa zühdde yoktur.  Asıl terk; işte nefsin ve onun sufli isteklerinin terkidir. Gerçek zahid nefsin tüm arzu ve isteklerinden vazgeçip yönünü Hakka döndürebilendir. Ne kadar çok terk varsa o kadar çok zühd vardır.

Öyleyse Zühd “kal” (laf) ile değil “hal”(yaşantı) iledir.

                   Hâce-i Hâcegân [5]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Buhârî, Savm, 51, 55

[2] Tirmizî, Zühd, 3

[3] Buhârî, Rikâk, 15

[4] İbn-i Hanbel, VI, 57

[5] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası

a. Terim Tanım

Zühd; kelime anlamı olarak;  ilgisiz davranmak, yüz çevirmek, rağbet etmemek gibi manalara gelmektedir. Terim olarak; dünyaya ve maddî menfaate değer vermemek, çıkarcı, menfaatperest ve bencil olmamak, kalpte dünya ve çıkar kaygısı taşımamak, kanaatkâr olmak gibi manalarda kullanılmaktadır. Tanım olarak; “Allah’ın elinde olana, kendi elinde olandan daha çok güvenmek, elde olan dünyalığa sevinmemek ve elden çıkana üzülmemek, elde bulunmayan şeyin gönülde de bulunmaması” şeklinde tarif edilmektedir.

b. Zühd – Takva İlişkisi

Zühd, günümüz Türkçesine takva şeklinde çevrilmiş ise de aslında takva ile zühd farklı kavramlardır. Farklı kavramlar olmasına rağmen aralarında öyle bir sıkı ilişki vardır ki bu sebeple kimi yerde zühd ve takva aynı manada kullanılmaktadır.

Takva ehline “Muttaki”, zühd ehline “Zahid” denilmektedir. Takvada Allah (cc) korkusu öne çıkarken, Zühd de daha çok dünyadan yüz çevirmek, malı, şöhreti Allah (cc) için terketmek ön plandadır. Zühd daha geniş hatta takvayı da içerisine alan üst bir kavram iken takva, zühdün özel bir halidir. Takva da zühddendir. Bu sebeple takva konusu üzerinde ayrıca durmakta yarar vardır.

Hucurat suresi 13. ayette Cenâb-ı Hak; ” اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّٰهِ اَتْقٰيكُمْۜ” , “Muhakkak ki Allah’ın indinde en çok kerim olanınız (en şerefli olanınız), (ırk ya da soy olarak değil) en çok takva sahibi olanınızdır. Muhakkak ki Allah, en iyi bilen ve haberdar olandır” buyrulmaktadır.

Cenâb-ı Hak, insanın en şereflisini, en üstününü takva esasına göre belirlemiştir. Takva genel olarak “Allah (cc) korkusu” olarak tarif edilmektedir. Bugün insanlar, haksızlık yapan birine “senin Allah (cc) korkun yok mu?” şeklinde hitapta bulunurlar. Allah (cc) korkusu genel olarak insanın her yaptığının hesap edileceği ve hesaba çekileceği düşüncesiyle dünyada hayatını idame ettirmesidir. Bu korkunun temelinde inanç vardır. İman vardır. Ahiret inancı vardır. Dünyanın gelip geçici olduğunun idraki vardır. Kolay değil, insanın her yaptığı şeyde Allah (cc) ın rızasının olup olmadığını düşünmesi. Rızaya muhalif işlerde Cenâb-ı Hakka hesabın nasıl verileceği ürpertisinin kalpte bulunması. İşte biz bu ürpertiye takva diyoruz.

Takva, kul cephesinden bakıldığında farklılıklar göstermektedir. Kişinin Allah (cc) ile olan ilişkisine göre takvanın niteliği değişmektedir. Hakka yakınlık arttıkça bu ürperti farklılaşmaktadır. Eyüp Aleyhisselam misali binbir dert ve çile içerisinde iken Cenâb-ı Hakkın kendisine her sabah hal hatır sormasına öyle alıştı ki bu sebeple ayette “messeniyeddurru -bana bir hastalık düçar oldu” dedi. Yani; Ya Rabbi! Ben senin yakınlığına alıştım. Selam sabahına alıştım. Bendeki bu zahiri hastalıklar ve dertler biter de sen benden selamı sabahı kesersen ben ne yaparım dedi. Bunun derdine düştü. Bunun hastalığına düçar oldu. Eyüp Aleyhisselamın takvası “ayrılık korkusu” oldu. Ya senin o muamelenden mahrum kalırsam ürpertisi, mahrumiyet korkusu…

Kişi Allah’a (cc) çok yakın ise, Allah’da (cc) fani olmuşsa, bu sefer kişide Allah (cc) beni cehenneme atar korkusu olmaz. Burada onun sevgisinden uzaklaşma korkusu başlar. Allah (cc) ile ilişkide uzaklık derecesine göre “takva” (korku) şekil alır. En düşük faziletlisi Allah’ın (cc) insanı cehenneme atacağı korkusuyla kulluk yapmasıdır.

Öyleyse insanı yücelten, diğer insanlardan üstün kılan şey “Cenâb-ı Hakkın sevgisinden uzaklaşma korkusu şeklinde zuhura gelen takva”dır. Buda Kur’an-ı kerimde âlimlere ait özellik olarak zikredilmiştir. Fatır suresi 28. ayette; “انَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ العُلَمَاءُ –Kulları içinde ancak Âlimler Allah’tan layıkıyla korkarlar” buyrulmaktadır. Allah’tan (cc) layıkıyla ancak Eyüp Aleyhisselam misali Peygamberler ve onun izinde giden kâmil gerçek Ulemâ korkmaktadır.

Kısaca; takva zühdden hâsıl olan şeydir. Zühdün neticesidir. Vardığı son durağıdır. Her zahid gerçek manada muttaki olamayabilir ancak her muttaki gerçek manada zahiddir. Zahidlik bugünkü manada dervişlik veya sufilik diye de adlandırılmaktadır.

c. Zahidlik-Dervişlik İlişkisi

Tasavvuf tarihi incelendiğinde Peygamber Efendimiz ﷺ zamanında tasavvuf, tarikat, şeyh, mürid, derviş gibi kişi ve kurumların olmadığı görülmektedir. Bunun sebebi Dinin daha tedvin edilmemiş olmasından kaynaklanmaktadır. Din bir bütün olarak Peygamber Efendimizden ﷺ öğrenilmiş, ayrıca hadis, tefsir, kelam, akaid gibi bölümlere ayrılmamıştır. Sonradan İslâm âlimlerince dinin öğrenilmesinde kolaylık olsun diye bu tarz tanımlamalar yapılmıştır. Aslında din denilen şey aynı ama bu dini mubinin daha iyi anlaşılması için bölümler oluşturulmuştur.

İşte Efendimizin ﷺ etrafında kendisini tamamen dine adamış, dünyadan el etek çekmiş yalnızca ibadete ve Allah’a (cc), kulluğa adamış kimseler vardı. Bu kimseler, Peygamber Efendimiz ﷺ döneminde “Zahid” diye adlandırılmaktaydı. Bu manada en büyük zahid Efendimiz ﷺ dir. Zira nakledilen çeşitli hadisi şeriflerde Peygamber Efendimizin ﷺ zühdünden bahsedilerek, sabah yediğinde akşam yemeğinin olmadığına, kuru yerde, hasır veya benzeri şeylerde yattığına, neyi varsa İslâm ve insanlar yoluna harcadığına dair sayısız örnekler yer almaktadır. Zahidlik dünyadan yüz çevirmek, yüzü Hakka döndürmek ise bunun en güzel örneği elbetteki Peygamber Efendimiz ﷺ olacaktır.

Efendimizin ﷺ zühdüne dair örnekleri bir seferinde Hz. Ömer Efendimiz (ra) şöyle dile getirmişlerdir; “Düşman memleketleri fetholunduğunda kızı Hafsa, kendisine; “Ey Emirel mü’minin! Memleketlerin elçileri huzuruna geldiklerinde elbiselerin en yumuşağını giy, hem kendin hem de gelenlerin yemesi için nefis yemekler yapılmasını emret” dedi.

Bunun üzerine Hz.Ömer Efendimiz (ra) şöyle buyurdular: “Ey Hafsa! Kişinin halini herkesten daha iyi ailesinin bildiğini bilmez misin? O halde sen Hz.Peygamberin şu kadar sene Peygamber olarak durduğu halde gerek kendisinin, gerek aile efradının sabah yediklerinde akşam, akşam yediklerinde sabah aç kaldıklarını bilmez misin? Yine sen bilmez misin? Hz.Peygamber şu kadar sene durduğu halde ne kendisi, ne de ehli, hurmadan bile doyasıya yemediler. Bilmez misin? Hz.Peygambere birgün biraz yüksek bir tahta üzerinde yemek takdim ettiniz. Bu bile Hazreti Peygambere ağır geldi. Hz.Peygamberin beti benzi uçtu. Sonra emredip tahtayı kaldırttı. Yemeği daha alçak bir şeyin üzerine koyup yedi. Hz. Peygamberin katlanmış bir aba üzerinde yattığını bilmez misin? Bir gece sen abayı dörde katladın, O’da üzerinde uyudu. Sabahladığı zaman “bu aba yüzünden beni gece ibadetinden men ettiniz, onu daha önce ikiye katladığınız gibi ikiye katlayın, dediğini bilmez misin? Hz.Peygamberin yıkansın diye elbisesini çıkardığını, Bilal gelip namaz vaktini haber verdiği zaman elbisesini kuruyuncaya kadar beklediğini, sonra giyip namaza çıktığını bilmez misin? Hz. Peygamber için beni Züfer’den olan bir kadın bir önlük ve bir aba olarak elbise yaptı. Biri bitmeden diğerini peygambere gönderdi. Hz.Peygamber gelen elbiseye sarılarak namaza çıktı. Hazreti Peygamberin ondan başka elbisesi yoktu. İki tarafını boynuna bağlamış ve böylece namaz kılmıştı.

Hazreti Ömer Efendimiz (ra) böylece kızı Hafza’yı hıçkırıklarla ağlayıncaya kadar Hz. Peygamberimizin yaşantısından örnekleri sıraladı. Kendisi de hıçkıra hıçkıra ağladı.

Kızı Hafza’nın bize göre makul bir teklifi Hazreti Ömer efendimizin damarına dokunmuştu. İmanına dokunmuştu. Hz. Peygamber böyle yaşarken ben nasıl aksine bir davranış sergilerim diye.

Zahidlik ve zühd böyle bir şey arkadaşlar. Basit bir iki ifade değil, bir hayat nizamı. Bir tercih. Bu tercihte kişi ya onun Habibini seçer, ya da dünyayı. Ömer Efendimiz gibi birçok sahabe ve onların izinden gidenler bu zühd yolunu tercih etmişlerdir. Hicretten sonra 2. asırda zühd yoluna tasavvuf, zahidlere de sufi veya derviş denmiştir. Dervişlik Haktan gayri ne varsa yüz çevirerek Efendimizden ﷺ süzülen bu hayat nizamını yaşama gayretidir. Ancak gelip görelim ki bugünün dervişleri ve sufileri Peygamber Efendimizin ﷺ ve Hz.Ömer efendimizin bu yaşantılarının neresindeler. Hernekadar çokça sapmalar olsa da her şeyin aslına rücu edeceği gerçeği düşünüldüğünde bugün erezyona uğramış olsa bile bu dervişlik ve sufiliğin aslına döneceğinden hiç şüphe edilmemelidir. Dinin muhafazası Cenâb-ı Hakkın kudretindedir. Bu sebeple hakiki zahidler ve dervişler numune olarak her zamanda bulunacaklardır.

d. Kur’anın ve Sünnetin Zühde Bakışı

Hadid suresi 22. ve 23. ayetinde Cenâb-ı Hak; “Yeryüzünde ve insan hayatında size isabet eden hiç bir şey Bizim irademiz olmadıkça meydana gelmez. Bu Allah’a göre kolaydır; bundan hiç şüpheniz olmasın… Bu şundan dolayıdır; elinizden gidene üzülmeyesiniz ve elinize geçenle de şımarmayasınız. Çünkü Allah kendini beğenmiş şımarıkları sevmez”  buyurmaktadır.

Ayeti kerime incelendiğinde doğrudan zühdle bağlantısının nasıl olduğu anlaşılamamaktadır. Ancak sahabeden Ebuzer (ra) efendimiz, ayeti kerime üzerine sual sorduğunda Peygamber Efendimiz ﷺ; ayette zühdden bahsedildiğini beyan buyurarak hem gerçek zühdün tanımını yapmış hem de daha geniş açıklamalarda bulunmuşlardır.

Ebuzer (ra) efendimiz, Hadid suresindeki bu ayetler nazil olunca Peygamber Efendimize ﷺ bir soru sorarlar. Cevaben Peygamber Efendimiz ﷺ; “Dünyada zâhidlik, helâl olanı haram etmek veya malı ziyân etmekle olmaz. Gerçek zâhidlik, Allah’ın elinde olana, kendi elinde olandan daha çok güvenmendir. Zira şöyle buyurulmuştur: “Bu, kaybettiğinize üzülmemeniz ve Allah’ın size verdiği nimetlerle şımarmamanız içindir.[1]”

Ebuzer (ra) efendimize ne kadar teşekkür etsek azdır. Bize zühdle ilgili olarak Peygamber Efendimizden çok önemli açıklamaların doğumuna vesile olmuştur. Zühdün tarifi ve hususiyeti bizlere detaylı olarak hadisi şerifle bildirilmiştir.

Ayeti kerime ve hadisi şerif birlikte değerlendirildiğinde Zühdde hassas bir dengenin olduğu görülmektedir. Dünya ve içerisindekilerden Allah (cc) için yüz çevirmek zühdün genel geçer tarifidir. Ancak buradan anlaşılması gereken, helâl olanı haram etmek, malı ziyân etmek, dünyadan vazgeçmek, onları tamamen kaldırıp atmak değildir. Bunları gönülden silmek, önceliği kendi elinde olana değil Allah’ın (cc) elindekine vermektir. Zühdde Efendimizden ﷺ sonra örnek gösterilen en önemli şahsiyetlerden biri Hz.Ebubekir efendimizdir. Ebubekir efendimiz ticaret yapan ve ticaretinde de başarılı olan zengin sahabelerden biridir. Bu zenginliği kendisini Allah’tan (cc)  ve onun peygamberinden yüz çevirmesine sebep olmadı. Zira tüm varlığını Allah (cc) yoluna harcayarak zühdüne zühd kattı diyebiliriz. Buradaki ölçü Hz. Mevlana efendimizin (ks) buyurduğu; “su geminin içine girerse onu batırır, altında bulunursa onu yüzdürür” şeklindedir. Konuyla ilgili olarak Hâcegân büyükleri de “parayı cebine koy kalbine değil” buyurmuşlardır. Yani para kalpte değil de cepte olduğu sürece mesele yoktur.

                   Hâce-i Hâcegân [2]
                   Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Tirmizi, Zühd 29, (2341); İbnu Mâce, Zühd 1, (4100)

[2] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası