c.   Hâcegân Yolununda Teslimiyet

Teslimiyet denilince kelime olarak insanda hoş bir intiba uyanmamaktadır. Zira teslim olmak, yenilginin, boyun eğişin, dayanamayıp pes edişin işaretidir. Yine karşı tarafın gücünü, üstünlüğünü, pozisyonunu kabul edişin ilanıdır. Teslim olmak bitişin, tükenişin, silinişin ortaya konulmasıdır. Direnişi terketmek, silahı bırakmak, ma’reke meydanından kaçmaktır. Türkçedeki bilinen meşhur anlamıyla teslimiyet yenilgidir.

Cenâb-ı Hakka karşı tüm inadı bırakmak. Herşeyin ile ona teslim olmak. Beyaz bayrak sallamak. Cenâb-ı Hakka yenilmek. Onun gücü ve ihtişamı karşısında ezilmek. Tamam, Ya Rabbi, “pes” Ya Rabbi. Sen büyüksün Ya Rabbi gibi. Bunlar doğrudur. Ancak teslimiyetin zahir manalarından bir tanesi pes etmek yenilgiyi kabul etmektir. Teslimiyetin başka manaları da vardır. İnsan, Cenâb-ı Hakla mücadele etmeden de teslimiyeti yaşayabilir.

Bu öyle bir teslimiyettir ki içinde bir sevda vardır. Bir aşk hikâyesinin sonu ve vuslatın başlangıcıdır. Bilinen teslimiyet her zaman zilleti ifade ederken, bu teslimiyet izzeti işaret eder. Teslimiyet, adı üstünde yelkenleri indirmek, yokum demek, bittim demek iken; bu teslimiyet yeniden doğuyorum, var oluyorum, ayağa kalkıyorum demektir. Bu teslimiyet sıradan bir pes etme değil yeniden dirilişin yeniden doğuşun Halık-ı Zül Celal’le buluşmanın adıdır. Bu teslimiyet yenilginin, bitişin, silinişin değil izzet kazanışın, pâye alışın başlangıcı, Müslüman oluşun adıdır. Bu teslimiyet, boyun eğip hiçliğe düşüşü değil kabul ederek, iradeyi sunmanın, cüzi iradenin külli iradeye katışın, bir damlanın okyanusa varması, ulaşması halidir.  Bu teslimiyet karşı tarafın gücünü mağlubiyetle kabul etme değil bir kuzunun annesine kavuşması, bir sevdayı paylaşan iki tarafın bir olmasıdır.

Bu teslimiyette artık senlik benlik kavgalarının olmadığı ve hep Halik-ı Zül Celal’in olduğu, ikiliğin değil birliğin olduğu, insanın varlığından soyutlandığı, başka bir tabirle insanın sevdiği ile el ele verip birlikte yol alma kararının verildiği yerdir, teslimiyet… Teslimiyette, cüzün, kül karşısında yenilgisi çöküşü değil, cüz’ün Kül’e ulaşması, Kül içerisinde kaybolması, ikilikten tekliğe, onun eli, gözü olunması kül olma hali vardır. Bu durumda artık Cenâb-ı Hak ne derse onun dediğinde insanda şüphe olmaz. Onun dediği kendi dediği olur. Kişi Cenâb-ı Hakkın iradesi ile yeniden hayat bulmuş, küçük bir damla iken bir okyanus olmuştur. Artık meselelere bir damla çapından değil bir okyanus çapından bakmaktadır.

İlginçtir melekler cennetlikleri ‘teslimiyetle’ aynı kökten türeyen ‘selâm’ ile karşılayacaklar. Cenâb-ı Hak, kendini aynı isimle takdim ediyor: “es-Selâm”… İnsanlığın kurtuluş ve selâmeti için gönderdiği dinin adı da aynı kökten gelen bir kelime: “el-İslâm”… İşte bütün bu güzelliklere kapı olan anahtar kelime, “teslimiyet”…

Bu teslimiyet, insanın sahibini itirafıdır. Varlığını, borçlu olduğu Rabbine armağan etmesidir. Zira onun varlığı,  kendisine izzet, şeref, saadet ve selâmet verenin varlığına borçludur. Yeniden dirilişin adıdır teslimiyet…

Hürriyetin basamağıdır teslimiyet. Kula kulluktan, kula köle olmaktan kurtuluşun adıdır, teslimiyet. Hakka teslim olmak, iradeyi bile isteye ona teslim etmek ve onda gark olmak. Bir demirin kor ateşte kıpkırmızı oluşu gibi kor ateş olmak. Vasfın ve sıfatların değişerek ateş halini almak. Tüm kir ve paslardan bu ateşin yakıcılığı ile temizlenmektir, teslimiyet.

Hürriyet bir mücadele sonucu elde edilir. Hür olmak öyle bedava bir şey değildir. Bir mücedele gerektirir. Bu mücadele sonucunda kazanılan bir haktır. Bu mücadelenin son durağı teslimiyettir. Teslimiyet sonunda insana, hürriyetin kapıları açılmaktadır. Hürriyet ki ne hürriyet, zamanı ve mekânı aşmak…  Zamansızlık ve mekânsızlıkta Hakla beraber olmak…

Teslimiyete biz böyle bakıyoruz. Bunun dışındaki tanımlar bize uzak geliyor. Hele tasavvuf erbabına mal edilen “gassalin elindeki meyyit gibi olmak” tabirini hiç mi hiç kabul etmiyoruz. Ölü yıkayıcının elinde ölü olmak Hâcegân yoluna göre teslimiyet değildir. Ölü insanın iradesi de olmaz teslimiyeti de. Ölü insan nasıl teslim olur ki? Hâcegân yolunda teslimiyet insanın iradesini bile isteye Hakkın emrine teslim etmesi sonucu olur. Hz. İsmail’in (as) Hz. İbrahim’e (as) teslimiyeti gibi. Cenâb-ı Hak Hz. İbrahim’den Hz. İsmail’i kurban etmesini isteyince meseleyi Hz. İbrahim oğlu İsmail’e açınca Hz. İsmail’in (as) hiç tereddüt etmeden canlı ve aklı başında iken “mademki Hakkın emri ben hazırım” diyerek hatta babasının kendisinin halinden etkilenmemesi için kendisinin gözlerinin bile bağlanmasını istedi. Bile isteye ölüme yattı. Neticeyi bilerek razı oldu. Teslimiyet bu olsa gerek diye düşünüyoruz.

Yine sahabeden, Efendimizin (sav) kölesi Zeyd bin Sabit’ten örnek vermek istiyoruz. Zeyd, İslâmı ilk kabul eden sahabelerdendir. Aslında köle olmasına rağmen babası bir hükümdardı. Bir devlet başkanıydı. Oğlunu küçük yaşta kaybetmişti. Zeyd bir köle olarak Efendimize (sav) gelmişti. Kendisi çok küçük yaşta köle olduğu için bu durumun farkında değildi. Babası uzun zamandan beri oğlu Zeydi aramaktaydı. Ve nihayet Zeydin Efendimizin (sav) kölesi olduğunu öğrendi ve Efendimiz’e (sav) durumu anlatarak çok yüklü paralar teklif etti. Oğlunu kendisine satmasını istedi. Efendimiz (sav) bu durum karşısında Zeydi çağırarak durumu anlattı. Ve Zeyde dedi ki; “Ben babandan hiçbir ücret talep etmiyorum. İstersen sen babanla birlikte gidebilirsin” dedi.

Köle Zeyd bir prensti. Bir Şehzade idi. Gittiğinde babasının yerine geçecek ve kral olacaktı. Efendimizde (sav) ona izin vermişti. Hiçbir engeli yoktu. Ama Zeyd tarihi bir cevap verdi. “Başka bir yerde Kral olacağıma sizin yanınızda köle olmaya razıyım Ya Rasulallah” dedi. Hürriyetini böyle kazandı. Zeyd gitmedi. Küfrü seçmedi. Küfre bulaşmaktan korktu. İslâmın ve Müslümanların yanında kaldı. Efendimizle (sav) beraberliği tercih etti.

Şimdi biz teslim olduk diyenlere soruyorum. Sizin önünüzde ne vardı da onu bırakıp Allah’ı ve Resulünü seçtiniz. Neyi feda ettik de neyin özgürlüğünü istiyoruz.

Buralarda çokça durulması gerektiğini düşünüyoruz.

Cenâb-ı Hak bizleri layıkıyla teslim olan gerçek hürriyetine kavuşan kullarından eylesin.

d.   Teslimiyet – Gayret İlişkisi

Hâce hazretlerine teslimiyet ve gayret ilişkisi sorulduğunda şu şekilde cevap vermişlerdir.

“Efendim, teslimiyetle gayret arasında nasıl bir ilişki var acaba? Bu ikisini nasıl bağdaştırabiliriz? Bugün insanlar gayret etmeyip teslim olduklarını söylüyorlar, böyle bir teslimiyet, tevekkül mümkün mü?

Teslimiyet netice adınadır. Gayretin içinde de teslimiyet vardır. Gayret ederken de teslim olmalısın, neticeyi sen belirlememelisin. Neticede O’na teslim olmalısın. Neticeyi O’na teslim etmelisin. Niçin gayret etmelisin? O ne dilerse o olsun diye.  Ben, benim isteğim olsun diye gayret etmiyorum, O ne dilerse o olsun diye gayret ediyorum. Teslimiyet budur. ‘O nasıl dilerse öyle olacak, öyleyse benim yapmam gereken bir şey yok.’ diye bir teslimiyet anlayışı olamaz. ‘Ben ne yaparsam yapayım, netice değişmeyecek’ diye düşünmek meseleyi ağırdan almaktır. Biz bunu güzel bir anlayış olarak kabul ediyoruz ama Hak bunu kabul etmiyor.

Bunun için ben teslimiyeti hep İsmail’in (as) teslimiyeti gibi tarif etmeye çalışıyorum. Akıl, irade, hürriyet, muhtariyet hepsi elde iken o teslimiyeti gösterebilmek. Yoksa zaten Hakkın sana bir ihtiyacı yok, O dilediğini işleyendir. Dersleri iyi olmayan bir öğrenci düşünün. Çocuğun dersleri iyi değildir ama gayreti vardır. Gayreti dersinden ilerdedir. O gayreti ona sınıf geçirir. İmtihanlardan yüksek not alamayabilir. Ama gerçekten azimlidir, çalışan bir öğrencidir. Öğretmen birçok noktayı, göz önünde bulundurur. Öğrencinin evinde sorunları olabilir o yüzden çalışamamış olabilir. Ekonomik sıkıntıları olur, evine katkıda bulunmak için başka işlerde çalışır, ders çalışmaya o kadar zaman ayıramamış olabilir, diye düşünür. Ama aslında öğrencinin dersini çalışmak isteyen, başarmak isteyen bir yapısı vardır. Bu azmi, gayreti o öğreniciye sınıf geçirir.

Cenâb-ı Hak da zaten kullarının bu yönlerine bakıyor. Şartlar gereği kul belki çaresizdir, kulluğunu yapamıyordur ama yapmaya gayreti vardır, imkânlar müsait olsa yapacaktır. Cenâb-ı Hak bunu gördüğünde o kulu geçirir, o toplumu geçirir. Merhamet eder.

Bunun için buyruluyor ki; “hidayet, gayrete bağlıdır.” Bu belki bütünüyle olmasa da, kısmi de olsa gayretin hidayetin üstünde etkisi vardır.  Bugün İslâm topluluğunda gayret edenler azınlıktadır. Gayret eden pek kalmamış…”

                    Hâce-i Hâcegân [1]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası.

Teslimiyet, akıldan başlayan ve kemâlât yolculuğu diye nitelenen Hâcegân yolunun son durağıdır. Bu aşamadan sonra artık kâmil bir mü’min, muvahhid bir Müslüman olunmuştur.

Teslimiyeti yaşayan insan tüm merhaleleri adım adım geçmiştir. Kemâlât yolculuğunda teslimiyeti yaşayan kişi hem zahiddir, hem şakirdir, hem sabirdir, hem mütefekkirdir, hem mütevekkildir. Her ehli tevekkül teslim olmuş değildir. Ancak her teslim, ehli tevekküldür. Teslimiyet öyle kuru kuru teslim olma işi değildir. İçinde birçok kemâli barındıran üst bir hâldir. Kemâlât yolculuğunun son durağı denince insanın aklına hemen bu aşamadan sonra herhalde fenafillah, Allah (cc) ile buluşma, insanı kâmil olma, evliya olma gibi durumlar gelebilmektedir. Ancak durum böyle değildir, her şey bitmiş, son gelmiş değildir. Elbette bu aşamadan sonra insanın Cenâb-ı Hakla hususi bir ilişkisi başlamaktadır. Ancak burada teslimiyetle beraber gerçek manada “mümin-muvahhid” olma vasfının başlaması söz konusudur. Bu manevi yolculuğun zirvesi olan teslimiyetle elde edilen, gerçek manada “Müslüman-Mü’min” olma vasfıdır. “La ilahe illAllah Muhammederrasulullah” diyerek giriş yapılan Müslüman olma dairesinin içinin tam manasıyla doldurulması söz konusudur.

Aslında bu dünyada “kul olma” sıfatından daha yüce makam ve daha üst bir kimlik yoktur. Kulluğun layıkıyla ifa edilmeye çalışıldığı bu kimlik, Efendimiz (sav) tarafından da en zirve nokta olarak ifade edilmiştir. Nitekim Kur’anı Kerimde de Efendimizle (sav) ilgili olarak “O Allah’ın Kulu ve elçisidir” ifadesiyle, Efendimizin (sav) “kul” olma özelliğinin “peygamberlik” özelliğinden önde olduğu beyan edilmiştir.

Yine birçok Hâcegân büyükleri de şeyhlik, kutupluk, vesairelik özelliğini bir tarafa bırakarak “Müslüman” olma, “ümmet” olma şerefinin en yüce mertebe olduğunu bizlere defaatle izah buyurmuşlardır. Siz kimsiniz? Dendiğinde “Bizler Müslümanız” demeyi tercih etmişlerdir. Nakşibendiyiz, Kadiriyiz, şucuyuz bucuyuz denmesini istememişlerdir. Önce “Müslüman” olma meselesini vurgulamışlar, daha sonra zemin müsaitse tanışmaya ve tanımaya vesile olması için  “Nakşiyiz” diye kendilerini tanıtmışlardır. Hatta çoğu yerde bu husus anlaşılamayacaksa, kafa karışıklığına sebebiyet verecekse belirtmemişlerdir.

Allah (cc) ile bir dem yaşanacaksa bu Müslüman kimliği altında yaşanacak, insanda bir kemâlât zirvesi olacaksa “Müslüman” vasfı içerisinde olacaktır. İnsan ne olacaksa, ne yaşayacaksa,  bu süreç içerisinde olacaktır. Fenafişşeyh, fenafirrasul, fenafillah halleri yine layıkıyla Müslüman olma süreci içerisinde yaşanacaktır. İmanın ve ahlakın güzelleşmesi de yine Müslüman olma çabası içerisinde gerçekleşecektir. Tasavvufta; şeriat, tarikat, hakikat ve marifet diye adlandırılan tüm merhaleler, sanki şeriat halkasından başlanarak dışa doğru genişleyen haleler olarak ifade edilmektedir. Bu tanım bizce eksik kalmaktadır. En dış halka şeriat halkasıdır. Her şey İslâm dairesi içerisinde vuku bulmaktadır. Marifete yolculuk da bu İslâm, şeriat halkasından dışarı doğru değil enfuse doğru yani içeriye doğrudur. İslam denilen şeyi cevize benzetirsek cevizin kabuğu, iç zarı ve özü yani içi hepsi ceviz tanımının içindedir.

Bu kısa açıklamalarımızdan sonra insanın kemâlât yolculuğunun son duraklarından birisi olarak adlandırdığımız teslimiyet meselesine geçebiliriz. Öncelikle “terim ve tanım” kısmına girerek teslimiyetin kelime anlamı üzerinde duracağız. Akabinde teslimiyetin Kur’an ve Sünnette nasıl yer aldığını inceleyerek Hâcegânın konuya nasıl baktığını detaylı olarak  açıklamaya çalışacağız.

a.   Terim Tanım

Türkçe sözlükte teslim; “kendini verme, boyun eğme”, Teslimiyet gösterme; “birinin isteğini olduğu gibi kabul etme” manalarında kullanılmaktadır.[1]

Teslimiyet, kelime olarak “selime” fiilinden türetilmiştir. Anlam olarak; “Bir işten kurtulmak, beri olmak, boyun eğmek, itaat etmek, savaşmaksızın esir almak” manaları taşımaktadır. Bu fiilin if’al kalıbındaki şekli “esleme”dir. Esleme; “İtaat etmek, teslim olmak, Müslüman olmak, kurtuluşa ermek, selâmete kavuşmak, barış yapmak” anlamına gelmektedir. İslâm kavramının da kök fiili olan ‘esleme’ ayrıca, “barış yaptı, sulha girdi ve barışın şartlarına uydu” şeklinde de tanımlandığı görülmektedir.[2]

“Selime” isim olarak; selamet, kurtuluş ve güvenlik manalarını da taşımaktadır. Bundan türeyen “selâm”; emin olmak, güvenlik içinde olmak, barış ve esenlik içerisinde olmak demektir. Teslim mastarının aslı “selleme” fiili, hem bir şeyi sahibine teslim etmeyi, hem de emre itaat ve inkıyat etmeyi ifade etmektedir.[3]

“İslâm” ile aynı kökten türeyen teslimiyette, Hakka ve doğruya boyun eğme manası ön plana çıkmaktadır. Zira İslâm’a göre bâtıla ve yanlışa boyun eğme, teslimiyet değil isyandır. Demek ki teslimiyet, barış, selâmet ve güven için Hakka tabi olmak, ona teslim olmak demektir.

İslâmi kaynaklara baktığımızda teslimiyet kelimesi daha çok İslâm üzerinden izah edilmeye çalışılmıştır. Zira İslâm kelimesi, inanmanın da ötesinde teslimiyeti, yani itaat ve inkıyat etmeyi, barış ve güvenliği de beraberinde getiren son derece kapsamlı bir kelimedir. İslâm; mutluluğun, barışın, şeref ve izzetin sağlandığı yaşama biçiminin adı, bunları ortaya koyan değerler bütünüdür. Allah’ın (cc) emirlerine teslim olup itaat etmeğe dayanan bir din olması sebebiyle bu dine İslâm denilmiştir. İslâm, barış isteyen bir otoriteye boyun eğerek, ondan razı olup ona saygı duyarak itaat etmek, böylece barış ortamında ve güvenlik içinde yaşamayı istemek ve bu durumun devam etmesi için gerekli etkinlikleri yapmak şeklinde izah edilmektedir.

Bu sebeple kâinat, zerresiyle kürresiyle Allah’a teslim olmuş, O’nun hükmüne boyun eğmiştir. Daha doğrusu her şey Allah’ın koyduğu yerde durmakta, Allah’ın kendisine tevdi ettiği görevi icra etmektedir. Onların teslimiyeti bilinçli bir tercih değil, Sünnetullah’ın (Allah’ın âdeti, kanunu) gereğidir.

İnsanın teslimiyeti ise bilinçlidir, özgür irade iledir. Zira Allah (cc) insanı farklı yaratarak ona cüz’i irade vermiş ve bu iradenin gereği olarak seçim hakkı tanımıştır. Bu seçimini Cenâb-ı Haktan yana kullanır ve gönülden Hakka teslim olur ve gereğini yaparsa, varlık içinde en yüce mertebeyi kazanır ve hem dış dünyayla hem de kendisiyle barışık ve uyum içinde yaşar. Gerçek manada Müslüman olur. Hakka teslim olmaz islamın emir ve yasaklarına uymaz ve isyan içeresinde olursa bu sefer “esfel” dediğimiz aşağılık hatta hayvanda da aşağılık seviyeye düşer.

b.   Kur’an ve Sünnette Teslimiyet

Teslimiyetle ilgili ayeti kerimeler incelendiğinde; teslim olmak fiilinin daha çok Müslüman olmak, Cenâb-ı Hakkın ve Efendimizin (sav)  emir ve yasaklarına uymak, onun hükümlerine itaat etmek, hükümlerinden razı olmak şeklinde kullanıldığı görülmektedir. Örneğin; Bakara suresi 131. ayette Cenâb-ı Hak (cc); “Rabbi ona: “Teslim ol” dediğinde, O “Âlemlerin Rabbine teslim oldum” demişti.” ; Nisa suresi 65. ayette; “Hayır hayır Rabb’ine andolsun ki onlar aralarında anlaşmazlığa düştükleri her konuda sen Peygamber’i (sav) hakem yapmadıkça ve sonra senin kararına kalplerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın tam bir teslimiyetle uymadıkça gerçekten inanmış olmazlar” diye buyurmuştur.

Yine başka bir ayeti kerimede; “Hayır, kim (güzel davranış ve) iyilikte bulunarak kendisini Allah’a teslim ederse, artık onun Rabbi katında ecri vardır. Onlar için korku yoktur ve onlar mahzun olmayacaklardır[4]” şeklinde geçmektedir.

Teslimiyetle ilgili ayetlerde teslimiyetin iki cephesine açıkça vurgu yapıldığı görülmektedir. Birincisi; Allah’ın emir ve hükümlerine teslimiyet, ikincisi; Peygamber Efendimizin (sav) hüküm ve emirlerine teslimiyet. Bazı kesimlerin dile getirdiği Kur’an Müslümanlığı adı altında Efendimizin (sav) sünnetini ve şahsını es geçmeleri o kişilerin teslimiyet konusunda bir takım sorunlar yaşadığının delilidir. Teslimiyet yaşanmayınca “Müslüman” olmada da sorunların yaşandığı görülmektedir. Bu sebeple teslimiyetin hem Cenâb-ı Hak yönü, hem de Efendimiz (sav) yönü olduğu unutulmamalıdır. Aslında burada bir ikilik yoktur. İnsana bakan cephede insana ilk görünen şey Efendimizin (sav) uygulamalarıdır, Sünnetidir. Cenâb-ı Hakkın İslâm diye insana lütfettiği yaşam modelinin somut resme dökülmüş hali, sünneti Resulullahtır. Ayeti kerimelerde bu durum aslında açıkça vurgulanmıştır. “Resulde (sav) sizler için güzel örnekler vardır[5]”, “Allaha (cc) ve Resulüne (sav)  itaat edin”[6], “Allah’a (cc) itaat etmek isteyen Resule (sav)  itaat etsin”, “Resule (sav) itaat eden Allah’a (cc)itaat etmiş gibidir”[7]

Hadisi şerifler incelendiğinde; Efendimizin (sav) Mî’raç gecesinde Cenab-ı Hakka: “Efdal-i â’mâl ne­dir?” diye suali üzerine Cenab-ı Hakkın: “Afdâl-i a’mâl; kulu­mun bana tevekkülü, tefvîz-i umûru ve bana teslim olması, taksîm-i İlâhîme râzı olmasıdır” [8] diye ferman buyrulduğu kaynaklarda geçmektedir. Görülmektedir ki amellerin zirvesi, tevekkül ve ardından teslimiyettir. İlmimiz var ama bize kibir, gurur varlık yapmışsa neye yarar, ibadetimiz var, namazımız orucumuz var ama Hakkın taksimine rızada, tevekkül ve teslimiyet konusunda sorun yaşıyorsak ne fayda. İşte bu Hadis-i Şerif’ten de anlaşılacağı üzere teslimiyet üst bir kavram, üst bir haldir. Bu sebeple burası özellikle irdelenmesi üzerinde durulması gereken konudur.

Hele hele tasavvufa atfedilen ve teslimiyeti: “gassalın elindeki meyyit gibi olmak” şeklinde yapılan tanımların gerçeği yansıtmadığı, gerçek tasavvufi hareketlerde bilinçsiz bir teslimiyet değil, İsmail (as) ın İbrahim (as) a teslimiyeti gibi akıl başta iken bile isteye yapılan teslimiyeti esas aldığını önsöz olarak buradan belirtmek isteriz. Detaylar, Hâcegân yolunun teslimiyet anlayışı başlığı altında 2. bölümde incelenecektir.

Teslimiyetle ilgili olarak ayrıca belirtmemiz gereken önemli bir husus da İslâmın ilk yıllarında insanın İslâm’ı seçmesine, Müslüman olmasına, “teslim olma” denildiği görülmektedir. İslâmın hüküm ve emirlerini kabul etmiş, Efendimizi (sav) Allah’ın kulu ve Resulü olduğunu tasdik etmiş kişiler, “teslim olmuş” “İslâm’ı kabul etmiş” kişiler olarak adlandırılmaktaydı. İslâmın aşama aşama yaşanması ve tamamlanmasıyla birlikte şekilsel olarak “Kelimeyi Şehadet”le girilen İslâm dairesinden ne kastedildiği, dil ile söylenen “teslim oldum” ifadesinin ne anlama geldiği ve içinin nasıl doldurulması gerektiği üzerinde durulmuştur.

                    Hâce-i Hâcegân [9]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Türkçe Sözlük, s. 1462.

[2] Lisanu’l-Arab, 7/240-244.

[3] Lisanu’l-Arab, 7/244.

[4] Bakara, 112.

[5] Ahzab, 21.

[6] Ahzab, 21.

[7] Nisa Suresi, 80.

[8] Et-Terğib ve’t-Terhîb, c.4, s. 18.

[9] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası.

c. Tevekkülün İncelikleri

Tevekkülde insanlar ikiye ayrılmaktadır. Birincisi “avam” dediğimiz bizim gibi insanlar. Diğeri “Havas” dediğimiz, peygamberi zişân efendilerimiz ve onun sahih, âlim mirasçıları, Ehlullah diye tanımlanan Allah dostlarıdır. Havas derken aslında kastımız, Peygamber Efendilerimiz gibi işlerini bizzat Allah (cc) ile gören, meselesini Cenâb-ı Hakka bizzat götüren, meselenin neticesini Haktan alan kişiler kastedilmektedir. Bu kimselerin tevekkül anlayışında İbrahim Aleyhisselam misali sebeplere başvurmak sanki şirk gibi kabul edilmektedir. Bu kişiler, normal insanların başvurdukları adi sebeplere hiç başvurmazlar. Bize göre yapılması gerekeni dahi yapmazlar netice ne olursa olsun baştan o neticeye razıdırlar. Ne yapılırsa yapılsın neticenin değişmeyeceğini bilirler. Hazreti Hüseyin Efendimiz gibi.

Hâcegânın büyükleri, Hz. Hüseyin Efendimiz için, “Kerbelâ’da şehit olacağını biliyordu. Neticeyi bile bile gitti” buyururlar. Bu cephedeki insanlar vesilenin tevekküle perde olduğu gerekçesiyle bazen yeme içmeyi bile kesmişler, tedaviyi reddetmişlerdir. Her şeye Allah’u Teâlâ’nın kefil olduğunu tam bilmişler ve ona göre de yaşamışlardır. Vücudundan düşen kurdu yeniden vücuduna koyan Eyüp (as), kendisini ıssız bir çöle terk edip kumun içine gömen, günlerce kumun altında aç susuz kalmasına rağmen ölmeyen ve kalbinde Allah’a (cc) karşı tam bir güveni yaşayan ve sonra insanlar tarafından bulunan kişi gibi.

Meselenin bu cephesiyle ilgili olarak Kur’anın bize haber verdiği üç peygamberden (as) bahsetmek istiyoruz. Bu üç peygamber efendilerimizin tevekküle dair yaşadıkları ilginç olaylar tevekkülün bu cephesinin anlaşılmasında bizlere ufuk açacaktır. Bunlardan ilki İbrahim (as) ikincisi Zekeriya (as) ve üçüncüsü Yusuf (as) dır.

İbrahim Aleyhisselam, kızgın alevler karşısında ve kendisinin tam ateşe atılması sırasında Cebrail aleyhisselam gelerek “Ey İbrahim! Benden bir isteğin var mı?” diye buyurduğunda İbrahim aleyhisselamın kalbinde hiçbir endişe olmaksızın “Benim Rabbim var. O’ndan başka kimseye ihtiyacım yok. Rabbim beni görüyor. O ne murad etmişse benim kabulümdür”  diyerek ortaya koyduğu tevekkül örneği Cenâb-ı Hakkın hoşuna gitmiş ve tüm insanlığa örnek olarak göstermiştir.

İkinci örneğimiz de Zekeriya (as) ile ilgilidir. Zekeriya (as) düşmanlardan kaçarken Halep’te bir ağacın yanına sığındı ve insanların kendisine zarar vermemesi için ağaca seslenerek “Ey Allah’ın mahlûku beni içine gizle!” buyurdu. Ağaç içini açarak Zekeriya aleyhisselamı gizledi. Ancak kıyafetinden küçük bir parça dışarıda kaldı. Bunun üzerine şeytan aleyhilla’ne düşmanlara Zekeriya aleyhisselamın kıyafetinin ucunu göstererek Zekeriya Aleyhisselamın yerini gösterdi. İnkârcılar Zekeriya aleyhisselamı bularak testere ile keserek şehit ettiler. Bu sırada Cenâb-ı Hak, Zekeriya aleyhisselama seslenerek “Sen düşmanlarından korunmak için bana değil de bir ağaca mı güvenip sığındın” buyururlar. Rivayet ediliyor ki; Zekeriya (as) bu hatasını anlayıp testereyle kesilme anında kalbini Cenâb-ı Hakka yönelterek ve tam bir teslimiyet içinde testerenin kesilmesi sesine benzer zikir yaparak dışarıya hiçbir ses vermeden vefat etmiştir. Tasavvufta “Hizar Zikri” diye halen Zekeriya aleyhisselamın bu zikri yapılmaktadır.

Zekeriya aleyhisselamın tevekkülde düştüğü bu durum aslında bizler için rahmetin kapılarını aralamaktadır. Bu örneklerden anladığımız insanın Hakka yakınlığı oranında tevekkülün boyutlarının değiştiğidir. Bize bir ağacın dibine saklanmak normal gibi gelirken bir peygamber için bu durum Hakka güvende eksiklik gibi telakki edilmektedir. Demek ki tevekkül insanın Hakka yakınlığına göre şekil almaktadır. İnsanın Hakka yakınlığı oranında ondan tevekkül istenmektedir.

Yusuf Aleyhisselam, zindana atıldığında zindandan kurtulmak için arkadaşına kendi durumunu muhakkak krala anlatmasını ve kendisini zindandan kurtarmasını istemişti. Zindandan çıkan arkadaşı kralın yanına gitmesine rağmen Yusuf Aleyhisselamın durumunu anlatmayı unutmuştu. Ona Cenâb-ı Hak unutturmuştu. Zira Yusuf Aleyhisselamın Hakka değil de zindandan kurtulmak için bir Melike güvenmesi Cenâb-ı Hakkın gücüne gitmişti. Rivayetlere göre Yusuf Aleyhisselamın arkadaşı zindandan çıktıktan yedi yıl sonra ancak durumu krala aktarabilmiştir.  Bu olay nedeniyle Cenâb-ı Hakkın onu yedi yıl daha zindanda tuttuğu rivayet edilmektedir.

Bu ve benzer hayat hikâyelerini Cenâb-ı Hak Kur’an-ı Kerimde bizlere bildirmektedir. Bu olaylar ve olaylarda geçen kurallar bizleri bağlamamaktadır diyemeyiz. Cenâb-ı Hak ile Peygamberleri arasında geçen olaylardır ancak bu olaylardan bizlere de hisseler düşmektedir. Bu olaylardan anladığımız tevekkülde en üst derece peygamberlere aittir. Ondan sonraki dereceler Allah (cc) dostları ve Peygamber Efendimizin kâmil mirasçılarının tevekkül anlayışlarıdır. Bu bölümde zikretmeye çalıştığımız anlayış daha çok Allah (cc) dostları ve Efendimizin kâmil mirasçılarının anlayış ve halleridir. Tevekkül aslında bir anlayış değildir, hâldir. Zira Efendimiz (sav) “Çalışmak benim âdetim, Tevekkül hâlimdir” buyurmuşlardır. Tevekkül öyle bir hâldir ki insanın kemâlât yolcuğunun son duraklarından birisidir. İnsanın kemâlâtı arttıkça sebeplerin arkasındaki gerçek Halikı Zül Celali görüşü artacak ve o oranda tevekkülü de artacaktır.

Gelir elbet zuhûra ne ise hükm-ü kader,
Hakk`a tefvîz-i umûr et, ne elem çek ne keder [1].

d. Sebepleri de Murad Eden Cenâb-ı Hakkın Bizzat Kendisidir.

Her şeyin bir sebep dairesinde yaratılması Cenâb-ı Hakkın kadim sünnetidir. Sebepsiz hiçbir şey yoktur. Ancak Cenâb-ı Hak insana bir şeyi murad etmiş ise onun insana nasıl gideceği konusundaki sebebi de halk eden Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisidir. Örneğin Cenâb-ı Hak insana çocuk vermeyi murad etmiş ise çocuğun meydana gelişi için lazım olan sebepleri de murad eder. Çocuğun olması yönündeki sebeplere sarılma isteğini de o insanın içine koyar. Bu sefer o insanda o takdir doğrultusunda bir arzu belirir, evlenir, eşiyle beraber olur, çocuğu da Cenâb-ı Hak böylelikle nasip eder.

Kur’an-ı Kerimde bu anlayışa paralel çokça delil bulmak mümkündür.  Örneğin Tevbe Suresi 51. ayette; “De ki: Allah`ın bizim için yazdığından başkası bize asla erişmez. O bizim Mevla’mızdır. Onun için mü’minler yalnızca Allah`a dayanıp güvensinler” buyrulmaktadır. Şimdi bu ayeti kerimeyi nasıl eğip büğeceğiz ki… Burada; “Allah (cc) size ne yazmışsa o olur, başkası olmaz, sen ne yaparsan yap onun yazdığı olur” denmektedir. Buradan açıkça bu anlaşılmaktadır. Yine bu hususu destekler birçok ayeti kerimeler ve hadisi şerifler mevcuttur. Efendimiz (sav) dünyada olacak her şey yazıldı çizildi, kalem kırıldı, mürekkep kurudu [2], mealindeki hadisi şerif’te aynı hususa işaret etmektedir. İşte bu anlayışın gereği olarak, insana Cenâb-ı Hak tarafından ne takdir edilmiş ise yine O nun kadim sünneti gereği takdir edilenler sebepler dairesinde olacaktır. Bu nedenle insan önüne gelen sebebe bu anlayışla sarılır. Meseleyi sebepten değil de Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisinden bilir.

Kur’an-ı Kerimde ismi geçen peygamberlerin hayat hikâyeleri hep aynı hakikate, aynı anlayışa işaret etmektedir. Mekke’de Hacer annemizin açlık ve susuzluktan kıvranarak çaresizce Safa ve Merve arasında koşuştururken Cenâb-ı Hakkın insanlığa bahşettiği zem zem suyunun yeryüzüne çıkış hikâyesi de meseleye güzel bir örnektir. Cenâb-ı Hak, Hacer validemize bu zemzemi doğrudan vermedi. Ayaklarını yere vurmasını istedi. Bu vurma sonucu yerden su fışkırdı. Buradan hareketle insan bu olayı, “ayaklar yere vurulduğu için toprağa bir basınç uygulandı. Zaten su da yeryüzüne yakındı o vurma sebebiyle su çıktı” diyebilir. Ancak bu ne kadar doğru olur orası tartışılır.

Yine Eyüp Aleyhisselamın mağarada hastalıklarla mücadele ettiği yıllardan bir örnek verelim. Mağarada yedinci yılında, Eyüp Aleyhisselamın tüm bedenini kurtlar sarmıştır. Etleri lime lime olmuştur. Yalnızca kan dolaşımını sağlayan damarlarla hayatta kalabildiği sırada Cenâb-ı Hak, Eyüp Aleyhisselamın kendisine olan tevekkülünün ve sabrının mükâfatı olarak; “ارْكُضْ بِرِجْلِكَ – Urkud bi riclike”,  “Ey Eyüb! Ayağını yere vur[3]” diye buyurur. Eyüp Aleyhisselam da ayağını yere vurur ve vurduğu yerden su çıkar. Cenâb-ı Hak; “çıkan sudan gusleyle ve iç” diye emir buyurunca Eyüp Aleyhisselam da guslederek suyu içer ve şifa bularak tekrar sağlığına kavuşur.

Rivayete göre sağlıklı bir şekilde yüz atmış yıl daha yaşamıştır. Burada yine suyun çıkması Eyüp Aleyhisselamın ayağının yere vurması ile olmuştur. Sağlığına kavuşması o suyu içmesi ve o su ile bedenini yıkaması sonucu olmuştur. Şimdi insan dese ki; “Eyüp Aleyhisselam ayağını vurduğu için su çıktı. Bu sudan içti, bedenini yıkadı. Su ilaçlı bir suydu, bu nedenle iyileşti”. Böyle bir mantık yürütülebilir. Buna müsait bir olay. Zira Cenâb-ı Hak verdiği nimeti bir sebep dairesinde verdi. Suyun çıkışında ayağın vurulması, şifanın verilmesinde suyun kullanılması gibi. Ama işin hakikat cephesinden bakıldığında; Cenâb-ı Hak, Eyüp Aleyhisselamın sabrını denedi ve Eyüp Aleyhisselamı sabırlı bulduğunu zikretti. “Biz O`nu hakikaten sabırlı bulduk[4]”. Onun Hakka tevekkülü ve sabrı neticesinde ona mükâfat olarak şifayı ihsan etti. Burada şifayı veren de o (cc) idi. Sebepleri halk eden de O (cc).

İlkokul 4. sınıf öğrencisiydik. O zaman din kültürü ve ahlak bilgisi dersi ilkokul dördüncü sınıfta başlamıştı. Hayat bilgisi diye dersler de vardı. Bizlere yağmurun nasıl yağdığı fizik kurallarına göre anlatılmıştı. Su buharlaşınca yükselmekte bulut oluşmakta, yoğunlaşan bulutlar soğuyunca yeniden su damlacıkları haline gelip yere düşmekteydi. Örnek olarak da kaynayan çaydanlığın kapağı yukarı kaldırıldığında buharın nasıl su damlacığına dönüştüğü verilmişti. Din kültürü hocamız da yağmurun nasıl yağdığını kendi anlayışına göre anlatıyordu. “Allah (cc) isteyince melekler bulutlara emir veriyor, her bir melek yağmur damlasını yeryüzüne getiriyor” dedi. İçerde kafalar karıştı. Çocukluk işte “ama öğretmenim yağmur şöyle yağar, böyle yağar” denildiyse de o ton ton gülüşleriyle; “Bunları size kim anlattı” dedi. Bizde “Hayat bilgisi öğretmeni” dedik. Bu sefer dedi ki; siz gidip öğretmenize sorun. “Öğretmenim yağmuru Allah (cc) mı yağdırıyor. Yoksa bulutlar mı?”  diye.

Meseleyi daha uzatmak istemiyorum ama hepsi aynı kapıya çıkıyor. Yapan eden kim, gözüken kim?

Bu cepheden bakıldığında aslında vesileler birer perdedir. Yapanı ve edeni gizleyen bir perde. Bu durum insan için de büyük bir nimet. İnsan her şeyi doğrudan Allah’tan (cc) bilse meseleyi nasıl karşılar bilinmez. Nimet esnasında genelde insan bunu Cenâb-ı Haktan bilmekte ama külfet ve musibet halinde durum biraz değişmektedir. İşte bu gibi durumlar nedeniyle Cenâb-ı Hak kendisini gizlemek için vesileler halk etmiştir. Her şeyi bir sebebe bağlamıştır. Bu sebebe sarılmak gereklidir. Ancak bilinmelidir ki Cenâb-ı Hak insana bir şey takdir etmiş ise onun sebeplerini de halk edecektir.

e. Tevekkül Anlayışı, İnsanın Cenâb-ı Hakka Yakınlığı Oranında Değişir.   

İslâm dini tevekkül konusunda bir çıta belirlemiştir. Bu çıta, asgari haddi bildirmekle birlikte orta yüksekliktedir. Dinimiz tevekkül konusunda da orta yolu tutmuştur. Peygamber Efendimiz (sav) yine ümmetini düşünerek önceki peygamberlerin yaşadıkları bu hâlleri ve anlayışı daha da kolaylaştırarak orta bir yol bulmuşlardır. Ne her şeyi sebepten bilmeyi emretmiş nede sebepleri yok saymıştır. Sebeplere sarılmayı emretmiş ancak neticenin olabilirliğini Cenâb-ı Hakka havale etmeyi bizlere öğretmiştir. İslâmın kuralı böyle olmakla birlikte Hakka yakınlık kesbetmiş Allah (cc) dostlarının tevekkül konusunda değişik hallerinin olması da İslâmın dışında değildir. Kişinin Hakka yakınlığı arttıkça tevekkül çıtası da yükselmektedir. Tabir caizse nasıl ki ibadette bir işin fetvası bir de takvası var ise kişinin Cenâb-ı Hakka yakınlığı arttıkça tevekkül anlayışındaki skala da diğer peygamber efendilerimizin durumuna doğru yaklaşmaktadır.

İlmi kitaplarda konuyla ilgili bir örneği burada zikretmek istiyoruz. Bu örnekle mesele daha iyi anlaşılacaktır. Bir beyaz kâğıda bir kalem yazı yazmaktadır. Beyaz kâğıdın üzerine kalemde bulunan mürekkep yazıya dönüşmektedir. Beyaz kâğıt artık o bembeyaz halini yitirmiştir. Mürekkebe hitaben; “Ey Mürekkep! Neden benim üzerime düşüp benim tertemiz sayfamı kirletmektesin, zira ben tertemiz iken sen sebepsiz yere beni yazarak kirlettin?” der. Mürekkepte dile gelerek der ki; “Ey Kâğıt! Seni kirleten ben değilim. Görüyorsun ki beni bir kalem yazmaktadır. Benim bir iradem ve gücüm yoktur” der. Bunun üzerine Kâğıt aynı soruyu Kaleme sorar; “Ey Kalem! Neden benim üzerime yazı yazarak benim temiz sayfamı kirletmektesin” der. Kalemde dile gelerek; “Ey Kâğıt kardeş, yazının yazılması benim sebebimle gözükse de aslında bu yazının yazılmasında benim iradem ve gücüm yoktur. Beni şu ellerdeki parmaklar hareket ettirmektedir” der. Bunun üzerine Kâğıt bu sefer aynı soruyu ele sorar. Bu sefer el, şöyle bir cevap verir; “Ey Kâğıt! Sana yazıyı yazan zahirde ben gözüksem de aslında benimde bir iradem ve kudretim yoktur. Bana yazmam konusunda beyinden bir emir geldi, bende emri yerine getirdim. Zira bana insanın aklından ne emir gelirse ben onu uygularım,  benim bu konuda bir ihtiyarım (tercihim)  yoktur der”. Kâğıt bu sefer soruyu Akla sorar. Der ki; “Ey Akıl! Sen neden ellere emir vererek kalemle benim üzerime yazmasını emrettin?”. Bu sefer de Akıl; “Ey Kâğıt, benim tek başına emir vermem mümkün değildir. Bana kalpten bir emir geldi. Ben o emri uyguladım zira ben tek başıma karar alamam” der. Kâğıt bu sefer aynı soruyu kalbe sorar. Kalp cevaben; “Ey Kâğıt! Ben Hakkın bir aynasıyım Cenâb-ı Hak bir şeyi murad ettiği zaman bununla ilgili yapılması gerekenler bana ilham edilir. Ben de bu emri akla iletirim. Akılda gereken yerlere emri verir. Emir Cenâb-ı Hakkın bizzat kendisindendir. Yoksa benim emir verme kuvvet ve kudretim yoktur” der.

Hikâye böyle son bulur. Burada kalem tarafından bir kâğıda yazılan yazının serüveni anlatılmaktadır. Zahirde yazı kalem tarafından yazılmış gözükmektedir. Kalemi de zahir bir el ve zahir bir insan tutmaktadır. Aslında yazının yazılması bizzat Cenâb-ı Hak tarafından takdir edilmiştir. Bu takdirin gerçekleşmesi için gereken fiillerin nasıl yaratıldığı hikâyede anlatılmaktadır. Yani bir şeyin oluşumu takdir ise onun oluşumunu gerektiren sebepler de Cenâb-ı Hak tarafından yaratılmaktadır. Sebeplerin oluşumunda da Cenâb-ı Hakkın emri vardır. Yazının yazdırılması için önce insanın içerisine yazma isteği verilmekte, gönle o istek düşmektedir. O istek doğrultusunda diğer azalar çalışmaktadır. Buradan hareketle insana bir şey murad edilmiş ise o murad edilen şeyin ele geçmesi için yapılması gereken eylem de insanın içine, kalbine düşmektedir. Allah (cc) insana bir dünyalık nasip edecekse o dünyalığın kazanılması için gereken eylemin yapılması, insanın içine düşmektedir. İnsan o eylemi yapmakta ve dünyalık malı kazanmaktadır. Zahirde bakıldığında insanın bir malı kazanması o eyleme bağlı gibi gözükmektedir. Oysa malı da veren O (cc) dur, sebebi de veren O (cc).

Bu nedenle sebeplere sarılmak gereklidir. İnsan, özüne düşenler doğrultusunda sebeplere sarılmalıdır. Gönle düşen şeyler de Cenâb-ı Hakk’tan bilinmelidir. Bu anlayışa sahip insanlar kalbi ve insanı çok iyi bildikleri için şeytanın veya nefsin kalbe düşürdüğü vesvese ve diğer şehevi istekleri tanırlar ve o konuda hemen muhalefet ederler. Efendimizin zikrettiği hadisi şerifte olduğu gibi “çalışmak âdetim, tevekkül halimdir” anlayışıyla yapılması gereken ne varsa Cenâb-ı Hakkın muradı o yapılanın içindeymiş gibi sebeplere sarılınır. Ancak iş neticeye kalınca neticenin takdirine karışılmaz. Neticenin olumlu veya olumsuz oluşu arasında fark gözetilmez. Bilir ki kendisi hakkında Cenâb-ı Hak ne takdir etmiş ise kendisi için hayır bu takdirdedir.

Hakk şerleri hayreyler,
Zannetme ki gayreyler,
Ârif ânı seyreyler,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse güzel eyler.

Sen Hakk`a tevekkül kıl,
Tefvîz et ve rahat bul,
Sabreyle ve râzı ol,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse güzel eyler… [5]

                    Hâce-i Hâcegân [6]
                    Hâcegân Vakfı Genel Başkanı

[1] Enderûnî Vâsif.

[2] Tirmizî, Kıyâmet 59, h.no: 2516.

[3] Sad, 42.

[4] Sad, 44.

[5] Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri.

[6] Hâce-i Hâcegân: Hâcegân yolunun hocası.